Baxshi so‘zi, ustod, ma’rifatchi degan ma’noni anglatishi haqida Hodi Zarifov yozgan edi. Alisher Navoiyning «Munshaot» asarida «Bir sabohdin tush vaqtig‘acha va peshindin oqshomgacha ancha ish qilurlarkim, necha devon

 
Mavzuga oid tayanch tushuncha va iboralar 
Xalq    og‘zaki  ijodi,  xalq  maqollari,  xalq  topishmoqlari,  folklor,    xalq 
qo‘shiqlari,  xalq dostonlari, eposlar. 
 
 
Mavzuni o‘zlashtirish yuzasidan savollar: 
1.
 
Xalq  maqollarining janr xususiyatlarini sanang, ularning  har birini  izohlab,  misollar 
bilan dalillang. 
2.
 
 Xalq maqollarining boyish manbalariga izoh bering. 
3.
 
Maqollarning badiiy mukammalligi haqida qanday mulohazalarga  
egasiz.  
 
4.
 
Topishmoqlarning maqollarga o‘xshash va farqli jihatlarini aniqlang. 
5.
 
Topishmoqlarning janr xususiyatlarini sanang va izohlang. 
6.
 
Topishmoqlarning  hayot  bilan  munosabati  haqida  so‘zlang,  ularning  tarbiyaviy 
ahamiyatini toping. 
7.
 
Topishmoqlarda qanday badiiy tasvir vositalari qo‘llanadi? 

 
139 

8.
 
Xalq  qo‘shiqlari  shu  muddatgacha  o‘rganilgan  boshqa  janrlardan  qaysi  xususiyati 
bilan ajralib turadi? 
9.
 
Xalq qo‘shiqlarining tasnifi qanday asoslanadi? 
10.
 
Mehnat qo‘shiqlari haqida so‘zlang. 
11.
 
Mavsum-marosim qo‘shiqlarining xos xususiyatlarini ayting. 
12.
 
Dostonning boshqa janr asarlaridan farqini ayting. 
13.
 
Mustaqil ravishda doston haqidagi to‘liq tasavvur omillarini sanang. 
14.
 
Dostonchilik an’analari, maktablari, mashhur baxshilar haqida nimalar bilasiz? 
 
Mavzuga oid  manbalar: 
1. Imomov K., Mirzaev T., Sarimsoqov B., Safarov O. O‘zbek xalq og‘zaki 
poetik ijodi. – T.: O‘qituvchi, 1990. – B. 227-268. 
2. Jirmunskiy V.M., Zarifov X.T. Uzbekskiy narodno‘y geroicheskiy epos.– Moskva, 
1947. 
3. Hodi Zarif. Fozil shoir – mashhur dostonchi G‘ O‘zbek xalq ijodi bo‘yicha 
tadqiqotlar. 3-kitob: Fozil shoir. – T.: Fan, 1973. – B. 5-29. 
4. O‘zbek folklorining epik janrlari G‘ O‘zbek xalq ijodi bo‘yicha tadqiqotlar. 7-kitob. - 
T.: Fan, 1981. 
5. Saidov M. O‘zbek dostonchiligida badiiy mahorat. – T.: Fan, 1969. 
6. Ro‘zimboev S. Xorazm dostonlari. – T.: Fan,1985. 
7. Namangan xalq og‘zaki badiiy ijodi namunalari G‘ To‘plovchi va nashrga 
tayyorlovchilar: T.G‘oziboev, A.Sobirov. – Namangan, 1993. 
8.www.tdpu.uz. 
     9.www.ma’naviyat.uz. 
10. 
www.edu.uz

O'zbekiston Respublikasi Davlat ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish qo'mitasining tarixi

O'zbekiston avvalgi tuzumdan Orol dengizining qurib borishi bilan bog'liq ekologik inqirozni, aholi salomatligi va atrof-muhit holatiga salbiy ta'sir ko'rsatadigan, suv va yer resurslarini yo'qotgan yerlarni meros qilib oldi.

1980 yillar oxirida O'zbekistondagi ekologik muammolar shunchalik kuchayganki, Respublika hukumatining 1988 yil aprel oyida qabul qilingan qarorida davlatning atrof-muhitni muhofaza qilish bo'yicha davlat organi - O'zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo'mitasi Qoraqalpog'iston Respublikasidagi Qo'mitaning hududiy bo'linmalari viloyatlar (tumanlar), shuningdek Toshkent shahri tashkil qilingan davlat organlari maxsus yechim bo’lgan.

Ekologik xavfsizlik sohasida davlat boshqaruvini tubdan yaxshilash maqsadida va respublikada atrof-muhitni muhofaza qilish, ekologik sharoitni yaxshilash, chiqindilarni atrof-muhitga zararli ta’sirini oldini olish va aholi salomatligi, aholi turmush tarzi sifati va darajasini oshirish uchun qulay sharoit yaratish, chiqindilar bilan ishlash tizimini uzoq vaqt mobaynida yaxshilash, shuningdek O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 21 apreldagi № PF-5024 “Ekologiya va atrof-muhit sohasida davlat boshqaruvi tizimini takomillashtirish to’g’risida” farmoniga muvofiq va O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 21 apreldagi № PF-2915 “O’zbekiston Respublikasi ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish davlat qo’mitasi faoliyatini tashki etishni ta’minlash chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarori O'zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo'mitasi O'zbekiston Respublikasining Ekologiya va atrof muhitni muhofaza qilish davlat qo'mitasiga aylantirildi.

O'zbekiston Respublikasining Ekologiya va atrof muhitni muhofaza qilish davlat qo'mitasi (bundan buyon matnda Davlat ekologiya qo'mitasi) ekologiya atrof-muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va takror ishlab chiqarish sohasida davlat organi bo'lib, O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga hisobot beradi.

Bundan tashqari, O'zbekiston Respublikasi Davlat ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish qo'mitasi tizimida ekologiya va atrof muhitni muhofaza qilish bo'yicha Qoraqalpog'iston Respublikasi qo'mitalari, shuningdek viloyatlar va Toshkent shahrining ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish bo'yicha hududiy boshqarmalaridan tashkil topgan.

Qoraqalpog'iston Respublikasi ekologiya qo’mitasi qoshida va atrof-muhitni muhofaza qilish qo'mitasi, ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish boshqarmalari, tumanlar atrof-muhitini muhofaza qilish bo'linmalarida,"Toza Xudud" davlat unitar korxonasining shaharlar va shuningdek, respublika tumanlarida maishiy chiqindilarni yo'q qilish bo'yicha xizmatlar ko'rsatish uchastkalari asosida tuman hokimliklarining obodonlashtirish bo’limlari tuzildi.

Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish, qulay ekologik vaziyatni barqaror ta'minlash, hududiy birliklarning samaradorligini oshirish, shuningdek, 2017-2021 yillarda O'zbekiston Respublikasining rivojlanishning beshta ustuvor yo'nalishlari bo'yicha harakatlar strategiyasining maqsadlariga muvofiqlashtirish hamda davlat boshqaruvida ma'muriy islohotlar kontseptsiyasi doirasida davlat boshqaruvining samaradorligini ta'minlash maqsadida O'zbekiston Respublikasida quyidagilar tuzilgan:

- Biologik xilma-xillik va qo'riqlanadigan tabiiy hududlarni muhofaza qilish va ulardan foydalanishni nazorat qilish inspektsiyasi va yuridik shaxsni tashkil qilmasdan chiqindilarni yig'ish, saqlash, tashish, yo'qotish, qayta ishlash, ko'mib tashlash va yo'q qilish nazorati inspektsiyasi bazasida ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish nazorati inspektsiyasi ;

- Respublika ixtisoslashtirilgan sanitariya tozalash korxonalari assotsiatsiyasi;

- Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish va rivojlantirish markazi va billing tizimi asosida davlat unitar korxonasi shaklida ekologik axborot markazi, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari va multimediyani joriy etish.

Davlat ekologiya qo’mitasi qoshida O'zbekiston Ekologiya va atrof muhitni muhofaza qilish ilmiy-tekshirish instituti, O'zbekiston ekologik qo'mitasi, "Eko-Energiya" Ilmiy-innovatsion markazi, Ilmiy-Axborotlar markazi kabi bo’limlar faoliyat ko’rsatmoqda.

O'zbekiston Respublikasi ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish davlat qo'mitasi

O'zbekiston Respublikasining atrof-muhitni muhofaza qilish siyosati mamlakat ekologik xavfsizligini va atrof-muhitni muhofaza qilish, ekologik vaziyatni yaxshilash, chiqindilarning atrof muhitga zararli ta'sirini oldini olish, aholi turmush darajasi va sifatini yaxshilash uchun qulay shart-sharoitlarni yaratish, chiqindilarni yig'ish, saqlash, tashish, qayta ishlash va utilizatsiya qilishga yo’naltirilgan.

O'zbekiston Respublikasining ekologiya va atrof muhitni muhofaza qilish davlat qo'mitasi ekologiya, atrof-muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va uni takomillashtirish sohasidagi davlat organi hisoblanadi va o'z faoliyatida O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga hisobot beradi, O'zbekiston Respublikasi atrof-muhitni muhofaza qilish sohasida bir qator xalqaro konventsiyalar va tegishli rivojlanish protokollari ratifikatsiyalariga qo'shildi:

- Ozon qatlamini himoya qilish bo'yicha Vena konventsiyasi (05/18/1993);

- Ozon qatlamini buzadigan moddalar bo'yicha Monreal protokoli (05/18/1993);

- London Ozon qatlamini buzadigan moddalar bo'yicha Monreal protokoliga o'zgartirishlar kiritish (05/01/1998);

- Ozon qatlamini buzadigan moddalar bo'yicha Monreal protokoliga Kopengagen o'zgartirish (05/01/1998);

- transchegaraviy suv oqimlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish bo'yicha BMTning YTK konventsiyasi;

- Tabiiy muhitga ta'sir etuvchi harbiy yoki boshqa dushmanona maqsadlardagi vositalaridan foydalanilishini taqiqlanishiga oid Konventsiya (05/26/1993);

- Iqlim o'zgarishi bo'yicha Asosiy konventsiya (06.20.1993) (Kyoto protokoli, 1999);

- Jiddiy qurg'oqchilik va / yoki cho'llanishga uchragan mamlakatlarda,ayniqsa Afrikada,cho'llanishga qarshi kurash konventsiyasi (31.08.1995);

- Xavfli chiqindilarning transchegaraviy harakatlarini nazorat qilish va ularni yo'q qilish bo'yicha Bazel konventsiyasi (12/22/1995);

- Biologik xilma-xillik to'g'risidagi konventsiya (06.05.1995 y);

- Butunjahon madaniy va tabiiy merosini himoya qilish konventsiyasi (22.12.1995);

- Yo'qolib borish xavfidagi yovvoyi fauna va floraning xalqaro savdosi bo'yicha konventsiyalar (01.07.1997);

- Ko'chmanchi yovvoyi hayvonot turlarini saqlash konventsiyasi (05/01/1998);

- Suv-botqoq hududlari bo'yicha asosan, qushlarning yashash joylari sifatida xalqaro ahamiyatga molik Ramsar Konventsiyasi, (08/30/2001).

- Parijda iqlim o'zgarishi to'g'risidagi shartnoma (04/19/2018).

O'zbekiston Respublikasi Davlat ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish qo'mitasining tarixi

O'zbekiston avvalgi tuzumdan Orol dengizining qurib borishi bilan bog'liq ekologik inqirozni, aholi salomatligi va atrof-muhit holatiga salbiy ta'sir ko'rsatadigan, suv va yer resurslarini yo'qotgan yerlarni meros qilib oldi.

1980 yillar oxirida O'zbekistondagi ekologik muammolar shunchalik kuchayganki, Respublika hukumatining 1988 yil aprel oyida qabul qilingan qarorida davlatning atrof-muhitni muhofaza qilish bo'yicha davlat organi - O'zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo'mitasi Qoraqalpog'iston Respublikasidagi Qo'mitaning hududiy bo'linmalari viloyatlar (tumanlar), shuningdek Toshkent shahri tashkil qilingan davlat organlari maxsus yechim bo’lgan.

Ekologik xavfsizlik sohasida davlat boshqaruvini tubdan yaxshilash maqsadida va respublikada atrof-muhitni muhofaza qilish, ekologik sharoitni yaxshilash, chiqindilarni atrof-muhitga zararli ta’sirini oldini olish va aholi salomatligi, aholi turmush tarzi sifati va darajasini oshirish uchun qulay sharoit yaratish, chiqindilar bilan ishlash tizimini uzoq vaqt mobaynida yaxshilash, shuningdek O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 21 apreldagi № PF-5024 “Ekologiya va atrof-muhit sohasida davlat boshqaruvi tizimini takomillashtirish to’g’risida” farmoniga muvofiq va O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 21 apreldagi № PF-2915 “O’zbekiston Respublikasi ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish davlat qo’mitasi faoliyatini tashki etishni ta’minlash chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarori O'zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo'mitasi O'zbekiston Respublikasining Ekologiya va atrof muhitni muhofaza qilish davlat qo'mitasiga aylantirildi.

O'zbekiston Respublikasining Ekologiya va atrof muhitni muhofaza qilish davlat qo'mitasi (bundan buyon matnda Davlat ekologiya qo'mitasi) ekologiya atrof-muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va takror ishlab chiqarish sohasida davlat organi bo'lib, O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga hisobot beradi.

Bundan tashqari, O'zbekiston Respublikasi Davlat ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish qo'mitasi tizimida ekologiya va atrof muhitni muhofaza qilish bo'yicha Qoraqalpog'iston Respublikasi qo'mitalari, shuningdek viloyatlar va Toshkent shahrining ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish bo'yicha hududiy boshqarmalaridan tashkil topgan.

Qoraqalpog'iston Respublikasi ekologiya qo’mitasi qoshida va atrof-muhitni muhofaza qilish qo'mitasi, ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish boshqarmalari, tumanlar atrof-muhitini muhofaza qilish bo'linmalarida,"Toza Xudud" davlat unitar korxonasining shaharlar va shuningdek, respublika tumanlarida maishiy chiqindilarni yo'q qilish bo'yicha xizmatlar ko'rsatish uchastkalari asosida tuman hokimliklarining obodonlashtirish bo’limlari tuzildi.

Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish, qulay ekologik vaziyatni barqaror ta'minlash, hududiy birliklarning samaradorligini oshirish, shuningdek, 2017-2021 yillarda O'zbekiston Respublikasining rivojlanishning beshta ustuvor yo'nalishlari bo'yicha harakatlar strategiyasining maqsadlariga muvofiqlashtirish hamda davlat boshqaruvida ma'muriy islohotlar kontseptsiyasi doirasida davlat boshqaruvining samaradorligini ta'minlash maqsadida O'zbekiston Respublikasida quyidagilar tuzilgan:

- Biologik xilma-xillik va qo'riqlanadigan tabiiy hududlarni muhofaza qilish va ulardan foydalanishni nazorat qilish inspektsiyasi va yuridik shaxsni tashkil qilmasdan chiqindilarni yig'ish, saqlash, tashish, yo'qotish, qayta ishlash, ko'mib tashlash va yo'q qilish nazorati inspektsiyasi bazasida ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish nazorati inspektsiyasi ;

- Respublika ixtisoslashtirilgan sanitariya tozalash korxonalari assotsiatsiyasi;

- Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish va rivojlantirish markazi va billing tizimi asosida davlat unitar korxonasi shaklida ekologik axborot markazi, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari va multimediyani joriy etish.

Davlat ekologiya qo’mitasi qoshida O'zbekiston Ekologiya va atrof muhitni muhofaza qilish ilmiy-tekshirish instituti, O'zbekiston ekologik qo'mitasi, "Eko-Energiya" Ilmiy-innovatsion markazi, Ilmiy-Axborotlar markazi kabi bo’limlar faoliyat ko’rsatmoqda.

O'zbekiston Respublikasi ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish davlat qo'mitasi

O'zbekiston Respublikasining atrof-muhitni muhofaza qilish siyosati mamlakat ekologik xavfsizligini va atrof-muhitni muhofaza qilish, ekologik vaziyatni yaxshilash, chiqindilarning atrof muhitga zararli ta'sirini oldini olish, aholi turmush darajasi va sifatini yaxshilash uchun qulay shart-sharoitlarni yaratish, chiqindilarni yig'ish, saqlash, tashish, qayta ishlash va utilizatsiya qilishga yo’naltirilgan.

O'zbekiston Respublikasining ekologiya va atrof muhitni muhofaza qilish davlat qo'mitasi ekologiya, atrof-muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va uni takomillashtirish sohasidagi davlat organi hisoblanadi va o'z faoliyatida O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga hisobot beradi, O'zbekiston Respublikasi atrof-muhitni muhofaza qilish sohasida bir qator xalqaro konventsiyalar va tegishli rivojlanish protokollari ratifikatsiyalariga qo'shildi:

- Ozon qatlamini himoya qilish bo'yicha Vena konventsiyasi (05/18/1993);

- Ozon qatlamini buzadigan moddalar bo'yicha Monreal protokoli (05/18/1993);

- London Ozon qatlamini buzadigan moddalar bo'yicha Monreal protokoliga o'zgartirishlar kiritish (05/01/1998);

- Ozon qatlamini buzadigan moddalar bo'yicha Monreal protokoliga Kopengagen o'zgartirish (05/01/1998);

- transchegaraviy suv oqimlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish bo'yicha BMTning YTK konventsiyasi;

- Tabiiy muhitga ta'sir etuvchi harbiy yoki boshqa dushmanona maqsadlardagi vositalaridan foydalanilishini taqiqlanishiga oid Konventsiya (05/26/1993);

- Iqlim o'zgarishi bo'yicha Asosiy konventsiya (06.20.1993) (Kyoto protokoli, 1999);

- Jiddiy qurg'oqchilik va / yoki cho'llanishga uchragan mamlakatlarda,ayniqsa Afrikada,cho'llanishga qarshi kurash konventsiyasi (31.08.1995);

- Xavfli chiqindilarning transchegaraviy harakatlarini nazorat qilish va ularni yo'q qilish bo'yicha Bazel konventsiyasi (12/22/1995);

- Biologik xilma-xillik to'g'risidagi konventsiya (06.05.1995 y);

- Butunjahon madaniy va tabiiy merosini himoya qilish konventsiyasi (22.12.1995);

- Yo'qolib borish xavfidagi yovvoyi fauna va floraning xalqaro savdosi bo'yicha konventsiyalar (01.07.1997);

- Ko'chmanchi yovvoyi hayvonot turlarini saqlash konventsiyasi (05/01/1998);

- Suv-botqoq hududlari bo'yicha asosan, qushlarning yashash joylari sifatida xalqaro ahamiyatga molik Ramsar Konventsiyasi, (08/30/2001).

- Parijda iqlim o'zgarishi to'g'risidagi shartnoma (04/19/2018).

I-BOB. MILLIY ISTIQLOL VA O’ZBEKISTONDA EKOLOGIK TARAQQIYOT. MUSTAQILLIK YILLARIDA MAMLAKATIMIZDA ATROF- MUHITNI MUHOFAZA QILISH YUZASIDAN OLIB BORILAYOTGAN TADBIRLAR

1.1. Jahon va O’zbekistonda ekologik taraqqiyot ………...….………………10-14

1.2. Mustaqillik yillarida mamlakatimizda atrof-muhitni muhofaza qilish yuzasidan olib borilayotgan tadbirlar……………………………..……………15-18

1.3. O’zbekiston Respublikasining Markaziy Osiyo davlatlari va xalqaro tashkilotlar bilan ekologik muammolarni hal qilishga qaratilgan hamkorligi……………………………………………….........……..19-22

II-BOB. O’QUVCHILARDA EKOLOGIK MAS’ULIYAT VA MADANIYATNI SHAKLLANTIRISH USULLARI
2.1. Ta’lim tizimida ekologik tarbiyani rivojlantirish istiqbollari………..……23-29
2.2. Yoshlarda ekologik madaniyatni shakllantirishning tarixiy ildizlari….…30-44
2.3. Tarix darslarida o’quvchilarda ekologik mas’uliyat va ekologik madaniyatni shakllantirish usullari……………………………………….…………..45-53


Xulosa……………...........................…………….……………………………54-55

Foydalanilgan adabiyotlar………………………..…….……………….………56

Kirish

Mavzuning dolzarbligi. O’zbekistonda jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etish jarayoni ketmoqda. Ushbu jarayon samarasi ko’p jihatdan madaniy saviyasi baland barkamol inson shaxsini shakllantirishga bog’liq. Zotan, ana shunday shaxsgina ijtimoiy taraqqiyot mo’ljallarini va millat manfaatlarini chuqur anglab yetadi, Vatan ravnaqi yo’lida xizmat qiladi. Shuning uchun ham Prezidentimiz I.Karimov ma’naviyat sohasidagi ishlarimizning pirovard maqsadi “Mustaqil dunyoqarashga ega, ajdodlarimizning bebaho merosi va zamonaviy tafakkurga tayanib yashaydigan barkamol shaxs - komil insonni tarbiyalashdan iborat", - degan edi¹. Barkamol inson shaxsi ma’naviy qiyofasida ekologik madaniyat alohida ahamiyat kasb etadi.

Respublikamizning “Ta’lim to’g’risida”gi Qonuni va “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi” talablarining asosiy maqsadi - yosh avlodni istiqlol mafkurasi asosida sog’lom, har tomonlama rivojlangan shaxs sifatida tarbiyalashdan iboratdir. Binobarin, yosh avlodni boy madaniy merosimiz, tarixiy an’analarimiz, milliy va umuminsoniy qadriyatlarimizga hurmat, Vatanga muhabbat, istiqlol g’oyalariga sadoqat ruxida tarbiyalash respublikamizda amalga oshirilayotgan uzluksiz ta’lim- tarbiya tizimini isloh qilishning xal qiluvchi omili hisoblanadi².

“Millatni millat qiladigan yoshlar. Farzandlarimiz bizdan ko’ra kuchli, bilimli, dono va albatta, baxtli bo’lishlari shart"- deb ta’kidlagan edi Prezident I.A.Karimov³. Zero, ta’lim tizimi oldida turgan muhim vazifalaridan biri jahon tarixi va madaniyati ilg’or yutuqlarini to’liq egallagan yangi avlodni tarbiyalashdan iborat.

Prezident I.A.Karimov qayd etganidek: “XXI asr bo’sag’asida, fan- texnika taraqqiyoti jadal sur’atlar bilan rivojlanib bormoqda. Dunyoning jug’rofiy-siyosiy tuzilishi o’zgarmoqda. Bunday sharoitda inson tomonidan biosferaga ko’rsatilayotgan ta’sirni tartibga solish, ijtimoiy taraqqiyot bilan qulay tabiiy muhitni saqlab qolishning o’zaro ta’sirini uyg’unlashtirish, inson va tabiatning o’zaro munosabatlarida muvozanatga erishish muammolari borgan sari dolzarb bo’lib qolmoqda”¹.

Atrof-muhitni muhofaza qilish muammolari umuminsoniy ahamiyat kasb etayotgan, insoniyatning tabiiy muhitga yetkazgan salbiy oqibatlari qayta ko’rib chiqilayotgan bir paytda shu narsa ma’lum bo’ldiki, aholining barcha qatlamlarida ekologik madaniyatni shakllantirish muammolari inson ongidagi o’zgarishlar bilan bevosita bog’liq.

Bugungi kunda fan-texnika jadal sur’atlarda rivojlanib, inson va tabiat o’rtasidagi tabiiy muvozanat bo’zilayotganligi, tabiatga nisbatan jamiyat a’zolarida g’amxo’rlik sust ahvolga kelib qolganligi oqibatida atrof-muhitga katta ziyon yetmoqda. Ona tabiatga istiqbolni ko’zlab munosabatda bo’lish, kelajak avlodga uni go’zal va tabiiyligicha qoldirish bugungi kunning muhim vazifasi bo’lib turibdi. Chunki tabiatga nisbatan inson qanchalik berahmlik bilan munosabatda bo’lsa, tabiat ham insonga nisbatan aynan ana shunday javob qaytaradi. Har bir inson ongida ekologik madaniyat qay darajada shakllansa, jamiyat ham shu darajada taraqqiy etadi.

Hozirgi kunda shaxslararo munosabatlardan tortib jamiyat va tabiatning o’zaro aloqadorligi orasidagi ko’plab muammolar odamlarning tabiatga munosabati, ular ongida ekologik madaniyatning talab darajasida emasligini namoyon etmoqda.

Tarix darslarida mavzularga uzviy bog’langan ekologik muammolarni tushuntirish orqali o’quvchilarda ekologik ma’sulyatni madaniyatni oshirishga yanada mukammallashtirishda yordam berishi tabiiydir.

Ma’rifatparvar A.Avloniy ta’kidlaganidek, “Tarbiya bizlar uchun yo hayot yo mamot yo najot, yo halokat yo saodat, yo falokat masalasidir”.

Ona tabiatning mahsuli hisoblanmish har bir kishi atrof-muhit muhofazasi bilan shug’ullanishi, Yer kurrasida yashovchi jonivorlar taqdiri ularning hayoti ustida qayg’urishni o’zlarining muqaddas burchi deb hisoblashlari kerak.

Ona tabiatga nisbatan mehr-hurmatni uyg’otish uni e’zozlash ko’p jihatidan ota-onalar, murabbiylar o’qituvchilarning bergan tarbiyasi, shuningdek tushuntirish ishlariga ham bog’liqdir.

Shunday ekan, yoshlarda ona tabiatni asrab-avaylash, ularda ekologik madaniyatni shakllantirishning samarali shakl va metodlarini ishlab chiqish buguunning dolzarb vazifalaridan bo’lib qolmoqda.

Atrof muhitga ongli munosabat natijasida ekologik madaniyat shakllanadi. Bu esa o’z navbatida, tabiatga yetkaziladigan zararning oldini olish va bartaraf etishda munosib ishtirok etish, tabiat boyliklaridan oqilona foydalanish, ekologik savodxonlikni tarkib toptirishdan iborat. U quyidagi tarkibiy qismlarni qamrab oladi:

-insoniyat tabiatning bir bo’lagi ekanligini xis etish;

-tabiatni insoniyatning tug’ilish, yashash, rivojlanish makoni sifatida anglash va fikrlash;

-tabiat bilan jamiyatning uyg’unligiga doir tabiiy va antropogen bilimlar tizimiga ega bo’lish;

-tabiiy muhit bilan ongli munosabatga kirisha olish, uning xolatlarini baholay bilish bilim va malakaga ega bo’lish;

-atrof-muhitni tabiiy xolda kelajak avlod uchun saqlash kabilar. Prezident I.A.Karimov aytganidek: “Bugun xalqaro hayot, kishilik taraqqiyoti shunday bosqichga kirganki, endi unda harbiy qudrat emas, balki intellektual saloxiyat, aql-idrok, fikr, ilg’or texnologiyalar hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi”¹. Ayniqsa, oliy o’quv yurti yoshlarlarining - kelajakda turli sohalarida faoliyat ko’rsatadigan mutaxassislarning ekologik madaniyatini shakllantirish g’oyat dolzarb masaladir.

Mustaqil Respublikamizning yorqin istiqboli yo’lida oldimizda turgan muammo va vazifalarni amalgam oshirishda yosh avlodni jalb qilish ularni har tomonlama yetuk, ma’naviy, barkamol inson bo’lib yetishlarida ekologik ta’limda, ekologik madaniyatni shakllantirish kundalik hayotimizning asosiy vazifamizga kiradi. Bu o’ringa inson tabiatni, jamiyatni qolaversa o’zini samarali muhofaza qilishlarida ekologik ta’lim tarbiyaning o’rni va roli asosiy o’rinda turadi. Demak, ona –tabiatni asrab-avaylash har birizning muqaddas burchimizdir.

Muammoning o’rganilganlik darajasi. Tabiat muhofazasiga, ekologik taraqqiyot masalalariga oid tarbiya g’oyalari o’rta asrlarda O’rta Osiyoda yashab ijod etgan buyuk mutafakkirlar Muhammad Muso al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Amir Temur, Alisher Navoiy, Mirzo Ulug’bek, Zahiriddin Muhammad Bobur va boshqa allomalarimiz asarlarida ilgari surilgan bo’lib, ularda tabiat va jamiyat birligi, o’zaro aloqadorligi, tabiatni muhofaza qilish, uning boyliklarini asrab- avaylash, saqlash va ko’paytirish, tashqi muhitning tirik organizmlarga ta’siri kabi masalalar ilmiy asoslab berilgan.

Ilmiy adabiyotlar tahlili shundan dalolat beradiki, so’nggi yillarda tabiat muhofazasi, ekologik ta’lim va tarbiyaga oid muammolarni hal etish bo’yicha ko’pgina tadqiqot ishlari bajarilgan: chunonchi, rus olimlaridan, ekologik ta’limning nazariy asoslari akademik I.D.Zverev (Экогласность и образование // Советская педагогика. №1. 1971), ekologik ta’limning pedagogik asoslari professor A.N.Zaxlebniy (Книга для чтения по охране природы: Для 9-10 клас. ср. шк. - М.: Просвещение, 1986), oliy o’quv yurti yoshlarlariga ekologik ta’lim berish professor I.Ponomarevalar tomonidan ishlab chiqilgan bo’lsa, tabiiy o’quv fanlarini o’qitishda o’quvchilarga ekologik ta’lim berishning mazmuni, uni o’rganishning shakl va metodlari hamda uzluksiz ekologik ta’lim konsepsiyasi, ekologiyadan Davlat ta’lim standarti (DTS), I-XI sinf o’quvchilari bilishlari zarur bo’lgan ekologik bilimlar mazmunini ishlab chiqishdek muhim pedagogik muammolar E.O.Turdiqulov (Tomchi suvda hayot jilvasi. - T.: Ma’naviyat. 2001.) tadqiqotlarida o’z ifodasini topgan.