Baxtiyor mengliyev

Mustaqil o‘zlashtirish uchun 
Sotsialingvistikami, sotsiolingvistika? 
“Kiyimlar”  do‘konida  ishlaydigan  kishining  besh  yoshli  o‘g‘li 
bir  kuni  shunday  deb  qoldi:  “Men  hammani  birday  yaxshi 
ko‘raman, ammo oyijonimni esa bir razmer ko‘proq!” 
Tahririyatda  ishlaydigan  ota  o‘g‘li  bilan  parkka  aylanishga 
chiqqanda  shunday  dedi:  “Dadajon,  karuselning  muharririga 
ayting, bizni tezroq qo‘ysin!”  
Ma’lum bo‘ladiki, ota-ona, oila kichik “jamiyat”, undagi muhit 
bolaning  nutqi,  leksikoniga  ham  ta’sir  qiladi.  Hatto  kattalar  ongli 
yoki ongsiz ravishda shunday xususiyatga ega bo‘ladilar. 
Ijtimoiy  muhitning  tilga  va  nutqqa  ta’siri  tilshunoslikning  ikki 
xil sohasi tomonidan o‘rganiladi. 
Ijtimoiy  muhitning  umuman  tilga  ta’siri  sotsialingvistika 
tomonidan  o‘rganilsa,  uning  alohida  shaxs  yoki  kishilar  guruhiga 
ta’siri  sotsiolingvistika  tomonidan  tekshiriladi.  Ikki  soha  nomi  bir 
tovush  (a/o)  bilan  farqlanadi.  Ko‘pchilik  bu  ikki  terminni 
chalkashtiradi. 
“Sof”  lingvistika  til  hodisalarini  “quruq”,  tashqi  muhit 
ta’sirlaridan  xoli  o‘rganadi.  Masalan,  so‘zning  tovush  qobig‘i, 
undagi fonetik xususiyatlar, ma’nosi, ma’nodoshlari, birikuvchilari 
va  h.  Sotsialingvistika  davr  va  jamiyatning  tilga  ta’siri  bilan 
shug‘ullanar  ekan,  masalan,  vazir  so‘zining  o‘zbek  tili  leksik 
qatlamida o‘z vaqtida nega eskirganligi, bugungi kunda uning yana 
faollashish  sabablari  yoki  -lar  ko‘plik  qo‘shimchasining  ortiqcha 
qo‘llanish  holatlari  sodir  bo‘lganligi  (o‘nta  o‘quvchilar  kabi) 
sabablari bilan qiziqadi. 
168

---

Sotsiolingvistika  ijtimoiy  guruh  va  qatlam  nutqidagi  jargon  va 
slenglar  bilan maxsus  shug‘ullanadi.  Masalan,  svetnaya  mast  (“toj 
guli”),  bosyak  (“past  tabaqa”),  malyutka  (“yosh”),  shirmach 
(“kissavur”)  kabi  ifodalarning  qo‘llanish  doirasi  kabilar  shular 
jumlasidan.