Baxtiyor mengliyev

Abdulla Qodiriy 
 
Bo‘yoqsiz  leksika.  O‘zbek  tili  lug‘at  tarkibidagi  leksemaning 
ko‘pchiligi so‘zlovchining hissiy munosabatini ifodalovchi bo‘yoqdan 
xoli  bo‘ladi.  Bunday  birlik  –  bo‘yoqsiz  leksema.  Masalan,  bor,  yo‘q, 
katta, mazali, daryo, urmoq, chiroyli, tez, husn kabi leksemalar borliq 
hodisalarini boricha aks ettiradi va unga so‘zlovchining munosabatini 
ifodalamaydi.  Boshqacha  aytganda,  bo‘yoqsiz  leksemaning  kishi 
hissiy  munosabatini  ifodalovchi  ifoda  semalari  nol  darajada  bo‘ladi. 
Biroq  bu  leksemaning  bo‘yoqsizligi  nisbiy,  ya’ni  faqat  lisonda. 
Nutqda  har  qanday  bo‘yoqsiz  leksema  ham  bo‘yoq  kasb  etishi 
mumkin.  Masalan,  katta  leksemasining  lisoniy  mohiyati  –  sememasi 
bo‘yoqsiz. Biroq u nutqda boshqa nolug‘aviy tajallilar bilan qorishib, 
bo‘yoq  kasb  etadi.  Dengiz  k-a-tta  edi  gapida  fonetik  tajalli  ta’sirida 
katta leksemasi bo‘yoqdor nutqiy birlikka aylangan.  
188

---