Baxtiyor mengliyev

sistem-struktur 
davri. 
Bu 
davrda 
tillarning  sistemaviy  xususiyatlariga,  til  birliklarini  lisoniy  va 
19

---

nutqiy 
turlarga 
ajratishga 
asosiy 
urg‘u 
berilib, 
lisoniy 
imkoniyatlarning nutqiy voqelanishiga e’tibor qaratilmadi; 
4) tilshunoslikning  antroposentrik  davri.  Bu  davrda  til 
sistemalarining amal qilish xususiyatlariga, lisoniy imkoniyatlardan 
kishilarning  nutqda  amaliy  foydalanish  samaradorligiga  e’tibor 
qaratila boshladi.  
Mustaqil o‘zlashtirish uchun 
Tilshunoslikda substansial-pragmatik yo‘nalish 
Bugungi  kunda  taraqqiyot  o‘zbek  tilshunosligidan  aniqlangan 
lisoniy  imkoniyatlarning  nutqiy  voqelanishini  tekshirishni,  ona  tili 
imkoniyatlaridan  foydalanish  samaradorligiga  erishish  muammosi 
bilan  shug‘ullanishni  talab  qilmoqda.  Yangi  asr  fani  zimmasiga 
yuklatilayotgan  bu  ijtimoiy  buyurtma  tilni  yangi  –  substansial-
pragmatik  (“imkoniyatdan  voqelikka”)  tamoyillar  asosida  tadqiq 
qilish asosida amalga oshiriladi.  
Tilshunoslikning  yangi  yo‘nalishini  ifodalovchi  substansial-
pragmatik terminining tarkibiga kirgan pragmatika so‘zi yunoncha 
pragma,  pragmatos  so‘zidan  olingan  va  “ish”,  “harakat” 
ma’nolarini  bildiradi,  tilshunoslikda  til  birliklarining  qo‘llanish 
xususiyatlarini 
o‘rganishni  anglatadi.  Substansial-pragmatik 
yo‘nalish  muayyan  til  imkoniyatlarini  egallab,  undan  amalda 
foydalanuvchilarning  ushbu  birliklar  sistemasiga  ongli,  amaliy 
munosabatini tekshiradi.  
Substansial-pragmatik 
yondashuv 
– 
o‘zbek 
fanida 
shakllanayotgan  tilshunoslikning  yangi  empirik  yo‘nalishi.  U 
lisoniy  imkoniyatlarni  so‘zlovchi,  tinglovchi,  ularning  o‘zaro 
munosabati,  muloqot  vaziyati  singari  nolisoniy  hodisalar  bilan 
bog‘liq holda o‘rganadi. Shaxsning lisoniy imkoniyatlardan amaliy 
foydalanishi  so‘zlovchi  hamda  tinglovchining  shaxsiy  sifatlari, 
nutq  maqsadi,  uning  turlari  (oshkora  yoki  yashirin),  shakllari 
(xabar,  so‘roq,  buyruq,  iltimos,  maslahat,  va’da  berish, 
salomlashish, so‘rashish, xayrlashuv, uzr, tabrik, shikoyat kabilar), 
nutq  strategiyasi  va  taktikasi,  nutq  odobi,  muloqot  madaniyati, 
so‘zlovchi  yoki  tinglovchining  dunyoqarashi,  bilim  darajasi, 
qiziqishlari  kabi  qator  nolisoniy  omillar  bilan  mushtarak  holda 
yuzaga chiqadi.  
20

---

Substansial-pragmatik  yo‘nalish  Alisher  Navoiy  nomidagi 
Toshkent 
davlat 
o‘zbek  tili  va  adabiyoti  universitetida 
shakllanmoqda.  
Har bir davr o‘z fani oldiga muayyan maqsad va aniq talablarni 
qo‘yadi.  “Fanlarning  taraqqiyoti  shu  davrning  ilg‘or  falsafiy  fikri, 
davr uchun yetakchi bo‘lgan fan sohalarining yutuqlari bilan uzviy 
bog‘liq. Turli fanlarning manbalari ko‘p qirrali bo‘lganligi sababli, 
davrning  yetakchi  falsafiy  fikri  fanlardan  o‘rganish  manbayining 
qaysi  tomonlariga  alohida  e’tibor  berish  lozimligini,  borliqdagi 
mavjud  qonuniyatlarni  mantiqiy  kategoriyalarda  qay  usulda  aks 
ettirish yo‘llarini belgilab beradi” (H.Ne’matov). Shu asosda aytish 
mumkinki,  zamonaviy  o‘zbek  tilshunosligi  sistem-struktur