Bazar teń salmaqlılıǵı. Teń salmaqlılıq bahası hám teń salmaqlılıq muǵdarı Reje

Bazar teń salmaqlılıǵı. Teń salmaqlılıq bahası hám teń salmaqlılıq muǵdarı
Reje:

1. 
   Bazar ekonomikasında talap, onıń derekleri hám tásir etiwshi faktorları.
   
2. 
   Bazar mexanizmi ha’m onin’ elementleri.
   
3. 
   Bazar teń salmaqlılıǵı.
   

Hár qanday jámiyette kem ushraytuǵın ónimlerdi bólistiriw mashqalası turadı. Ónim degende, biz tovarlar, xızmetler hám resursların túsinemiz. Ónimlerdiń kem ushraytuǵınlıǵı degende - ekonomikalıq subektlerdegi ámeldegi ónimler rezerviniń sol ónimlerge mútajlik sezgen qarıydarlardıń talapların jetkilikli dárejede qandira almasliǵi túsiniledi. Ónimlerdiń kem ushraytuǵınlıǵı - bul qandayda bir tavar yamasa resurs kóleminiń málim waqıt aralıǵinda shegaralanǵanlıǵı bolıp tabıladı. Sol sebepli de ónimlerdiń kem ushraytuǵınlıǵı, ónimdi fizikalıq kózqarastan shegaralanǵanlıgınan parq etip, ol salıstırmalı bolıp tabıladı, yaǵnıy ónimniń kólemi házirgi waqıtta oǵan bolǵan talaptı qandırıw ushın jetkilikli emes.

Kem ushraytuǵın ónimlerdi eki túrge bolıw múmkin: islep shıǵarıw resursları hám olar tiykarında islep shiǵarılatuǵın tutınıw ónimleri.
Islep shıǵarıw resurslarini tákirar islep shıǵarılıwı boyınsha da eki túrge bolıw múmkin: tákirar islep shiǵarılatuǵın islep shıǵarıw resursları (buǵan awıl xojalıq ónimlerinen paxta, dán hám basqa ónimlerdi mısal retinde keltiriw múmkin, olar hár jılı tákirar islep shiǵarıladı. Tap sonday miynet resursları da tákirar islep shiǵarıladı ), tákirar islep shıǵarılmaytuǵın, fizikalıq kózqarastan shegaralanǵan islep shıǵarıw resursları (paydalı qazilma baylıqlardı mısal retinde qaraw múmkin: temir, kómir, altın hám taǵı basqa ).
Eger ónim kem ushraytuǵın bolatuǵın bolsa, sheklengen ónimdi qanday etip ekonomikalıq subektler ortasında ratsional bólistiriwdi ámelge asırıw mashqalası - bul oraylıq ekonomikalıq mashqala esaplanadı. Bul mashqalanı sheshiw ushın hár qanday jámiyet tómendegi ush ekonomikalıq sorawǵa juwap beriwi kerek:
Ne islep shıǵarıw kerek?
Qanday islep shıǵarıw kerek?
Kimga islep shıǵarıw kerek?
Joqarıdaǵı sorawlardan ekewi, yaǵnıy ne islep shıǵarıw kerek? hám qanday islep shıǵarıw kerek? degen sorawlar - resurslardan ónim óndiriste paydalaniletuǵın hám islep shiǵarılatuǵın ónim quramınıń júdá kóp alternativ variantları bar ekenligin talap etedi.
Aytıw kerek, hár bir waqıt aralıǵinda jámiettiiń islep shıǵarıw múmkinshilikleri shegaralanǵan. Bunday shegaralanǵanlıq jámiyettegi ámeldegi resurslarınıń shegaralanǵanlıǵı hám de bul resursların paydalı ónimlerge aylandıratuǵın texnologiyanıń jaǵdayı menen, onıń rawajlanǵanlıq dárejesi menen belgilenedi.
Islep shıǵarıw múmkinshilikleriniń shegaralanǵanlıǵı, islep shıǵarıw variantlarınan birin tańlap qalǵanlarınan waz keshiwdi talap etedi. Basqa variantlardan waz keshiw nátiyjesinde, biz olardan alınıwı múmkin bolǵan paydadan waz keshemiz, yaǵnıy bul paydalanilmagan múmkinshilikler bolıp, alternativ ǵárejetlerdi quraydı.
Alternativ qárejetler - resurslardan eń nátiyjeli paydalanıwdan waz keshiw nátiyjesinde joǵatılǵan múmkinshilikler menen baylanıslı ǵárejetler. Alternativ qárejetler - ekonomikalıq tańlaw nátiyjesinde eń jaqsı alternativ varianttan alınatuǵın paydadan waz keshiwdi sáwlelendiriwshi qárejetler bolıp tabıladı.
Alternativ ǵárejetler járdeminde kem ushraytuǵın resurslardan paydalanıw baǵdarları boyınsha eń jaqsı (optimal ) bólistiriw máselesi, yaǵnıy arnawlı bir variant bólistiriliwden alınatuǵın payda hám qárejetlerdi basqa variantlar boyınsha alınatuǵın payda hám qárejetler menen salıstırıw arqalı sheshiledi (yaǵnıy alternativ qárejetlerdi bir-biri menen salıstırıw arqalı). Mısalı, Tashkentten Samarqandqa avtobusda barıwdı qálegen jolawshı biletni 30 minut turıp, kassadan 100 swmga alıwı múmkin, yamasa 130 swmga gezeksiz xızmet kórsetiwshi firma arqalı alıwı múmkin deyik. Eger jolawshınıń 30 minut waqtıniń alternativ qárejeti 30 sumnan kem bolsa (ol óziniń 30 minut waqtın 30 sumnan kem bahalasa ), ol biletni náwbette turıp satıp aladı, eger alternativ ǵárejeti 30 sumnan joqarı bolsa (ol óziniń 30 minut waqtın 30 sumnan joqarı bahalasa), ol jaǵdayda jolawshı biletni xızmet kórsetiwshi firma arqalı satıp aladı. Egerde jolawshı waqtıniń alternativ qárejeti 30 swmga teń bolsa, ol eki varianttan qálegenin tańlawı múmkin.
Haqıyqatında da waqtın joqarı bahalaytuǵın hám joqarı dáramat alıwshılar kóbinese gezek kútiwdi qálemey.
Bazar sistemasında kem ushraytuǵın ónimler mashqalası tómendegi eki principler tiykarında sheshiledi:
- optimallastırıw principi - hár bir iskerlikten hám resurslardan paydalanıwdan maksimal payda alıw ;
- alternativ qárejetler principi - kem ushraytuǵın resurslardan paydalanıw baǵdarlarınıń barlıǵınan alınatuǵın payda hám qárejetlerdi salıstırıw arqalı.
Ekonomikalıq subektler ratsional háreket qılıw principine kóre óz maqsetlerine jetiwi ushın xojalıq iskerliginde aktiv qatnasadı, bunıń tiykarǵı mánisi sonnan ibarat, ekonomikalıq subektler berilgen resurslardan paydalanıwdan alınatuǵın nátiyjelerdi maksimallastıradı yamasa málim nátiyjelerdi alıw ushın qárejetlerdi azaytadı.
Mikroekonomika ekonomikalıq subektlerdi ekige bolıp qaraydı - qarıydarlar (úy xojalıqları) hám óndiriwshiler (firmalar). Qarıydardıń maqseti - múmkin dárejede óziniń mútajliklerin maksimal dárejede qandırıw bolsa, óndiriwshilerdiń maqseti - paydanı yamasa basqa bir iskerlik kórsetkishlerin maksimallastiriwdan yamasa minimallastiriwdan ibarat.
Usınıs hám talaptı ekonomikalıq kózqarastan analiz qılıw, júdá kóp hám keń mashqalalardi sheshiwde universal qural bolıp xızmet etedi. Bunday máselelerge tómendegiler kiriwi múmkin: jáhán ekonomikasındaǵı sharayatlar ózgeriwiniń ónimnıń óndiriske jáne onıń natiyjeliligine tásiri; bahalardı baqlaw boyınsha mámleket tárepinen kóriletuǵın ilajlardı bahalaw, ekonomikalıq xoshametlew hám minimal mıynet haqın belgilew, salıqlardıń, subsidiyalardıń, importqa qoyılatuǵın minnetin óndiriwshiler hám qarıydarlar iskerliginiń shegaralastırılǵan ulıwma ekonomikaǵa tásiri hám taǵı basqa.
Talap hám usınıs arqalı bazar mexanizmin úyreniw, olardıń grafikların analiz etiwden baslanadı. Aytıw kerek, mámlekettiń aralasıwisiz, talap hám usınıs teń salmaqlılıq jaǵdayǵa keledi hám oǵan tiykarınan tavardıń bazar bahası ornatıladı hám de teń salmaqlılıqtı támiyinleytuǵın ónimniń ulıwma kólemi ornatıladı. Biraq, qanday etip, baha hám ónim kólemi talap hám usınıstıń ayrım xarakteristikaları menen baylanısqan? Qanday etip olar waqıt boyınsha ózgeredi hám qanday etip olarǵa ulıwma ekonomikalıq aktivlik, mıynet haqı qárejetleri tásir etedi? Ne ushın talap hám usınıs bazarlar (básekilesken, monopol, oligopol hám basqa) boyınsha parıq etedi? Ne ushın ayrım bazarlarda tovarlar az hám taǵı basqa sorawlarǵa juwap beriw ushın talap hám usınıstıń diagrammasın qarawdan baslaymız (1-súwret).
Ordinata oǵı boyınsha bir birlik ónimniń bahası kórsetilgen (swmda). Absissa oǵi boyınsha berilgen waqıt aralıǵinda talap etilgen hám usınıs etilgen ónim kólemi kórsetilgen. Usınıs sızıǵı (supply) qansha muǵdarda hám qanday islep shıǵarıw bahasında tavardıń bazarda satılıwı múmkinligin kórsetedi. Usınıs sızıǵı qansha joqarıǵa kóterilse, sonsha baha joqarı boladı hám soǵan kóp firmalar ónim isl ep shıǵarıp, satıw múmkinshiligine iye boladı.