Berdaq atindag’i qaraqalpaq ma’mleketlik universiteti Qaraqalpaq til bilimi kafedrasi’

Til ald  s fonemas .

?

? 

S  fonemas n n’  tiykarg’   ma’ni  ay r wsh   belgileri  til  ald ,  juw s nq ,  u’nsiz 

? ?

?

? ?

?

?

? ? ?

aw zl q  belgileri  won n’  tiykarg’   belgileri  bol p  yesaplanad .  Wol  qaraqalpaq 

? ?

?

?

?

?

tilinde  fonema  retinde  basqa  fonemalarg’a  to’mendegishe  qarama-qars   qoy lad . 

?

?

?

Yerinlik  b  fonemas na,  mur nl q  m  fonemas na,  u’nli  z  fonemas na,  jab s nq   t 

?

? ?

?

?

? ? ?

fonemas na  ma’ni  ay r wsh   belgileri  boy nsha  fonema  retinde  qarama

?

? ?

?

?

-qars  

?

qoy lad .  M sal :  s

?

?

?

? -b,  sol-bol,  s-m,  sal-mal,  s-t,  sal-tal,  s-z,  qaz-qas,  tas-taz  t.b.  S 

fonemas   bulardan  basqa  da  daw ss z  fonemalarg’a  us nday  belgileri  arqal  

?

? ?

?

?

jubaylasad . Bul fonemalar bir

?

-birinen bir belgisi arqal  da yamasa wonnan da ko’p 

?

belgisi  arqal   da  aj ral p  turad .  Ma’selen,  s

?

?

?

?

-b  fonemalar   u’sh  belgisi  menen 

?

aj ral p  turad .  S

?

?

?

-til  ald ,  u’nsiz,  juw s nq   fonema,  al  b

?

? ? ?

-yerinlik,  u’nli,  jab s nq  

? ? ?

fonema.  Bul  belgiler  s  ha’m  b  fonemalar n n’  ma’ni  ay r wsh   belgileri  bolad . 

? ?

? ?

?

?

Biraq yekewi de aw zl q fonema. Bul belgisi jag’ nan yekewi de bir

? ?

?

dey. S ha’m b 

fonemalar   ko’p  oppozitsiyal   fonemalar  qatar na  kiredi.  S

?

?

?

-m  fonemalar  da  ko’p 

oppozitsiyal   fonemalar  qatar na  kiredi.  Sebebi,  wolar  to’rt  belgisi  menen  aj ralip 

?

?

?

turad .  S

?

-til  ald ,  juw s nq ,  u’nsiz,  aw zl q  fonema,  al  m

?

? ? ?

? ?

-yerinlik,  jab s nq

? ? ?, 

mur nl q,  sonor  fonema.  Demek,  to’rt  belgisi  boy nsha  da  bul  yeki  fonema  ay ra 

? ?

?

?

alad   yeken.  S

?

-t  fonemalar   tek  bir  belgisi  menen  g’ana  bir

?

-birinen  aj ralip  turad . 

?

?

S-juw s nq ,  t

? ? ? -jab s nq .  Al  wolard n’  qalg’an  belgileri  birdey:  yekewi  de  til  ald , 

? ? ?

?

?

yekewi de u’nsiz, yekewi de aw zl q fonemalar. S

? ?

-z fonemalar  da bir oppozitsiyal  

?

?

fonemalar.  Sebebi  wolar  bir  belgisi  menen  g’ana  bir-birinen  aj ral p  turad   ha’m 

?

?

?

ma’ni  ay r w  ush n  x zmet  q lad .  S

? ?

?

?

?

?

-u’nsiz,  z-u’nli.  Al  s-z  fonemalar n n’  qalg’an 

? ?

belgileri  birdey:  yekewi  de  til  ald ,  yekewi  de  juw s nq ,  yekewi  de  aw zl q 

?

? ? ?

? ?

fonemalar.  S  fonemas   joqar dag’ day  ma’ni  ay r wsh   belgileri  arqal   basqa 

?

?

?

? ?

?

?

fonemalardan aj ral p turad .

?

?

?  

S fonemas  da daw sl  seslerdin’ ta’sirine ush rap ha’r tu’rli renklerde ayt lad . 

?

? ?

?

?

?

Ma’selen,  a,  i  daw sl lar   menen  qon’s las  kelip  juwan,  a’,  i,  e  daw sl lar   menen 

? ?

?

?

? ? ?

qon’s las  kelip  jin’ishke,  o,  u  daw sl lar   menen  qon’s las  kelip  juwan  ha’m 

?

? ?

?

?

yerinlik,  o’,  u  daw sl lar   menen  qon’s las  kelip  jin’ishke  ha’m  yerinlik  bol p 

? ?

?

?

?

ayt l w   won n’  tiyk

? ? ?

?

arg’   yemes  belgisi  bol p  yesaplanad .    M sal :  sal,  sa’l,  sol, 

?

?

?

?

?

su’lgi, o’s, os, t.b. S fonemas n n’ bunday  s, s, s, s tu’rinde ayt l w  s fonemas n n’ 

? ?

? ? ?

? ?

renkleri yamasa tilde jumsalatug’ n wa’killeri dep atalad . 

?

?  

Qaraqalpaq  tilinde  s  sesi  sh  sesi  menen  qatar  kelip  u’nleslik  n zam   boy nsha 

?

?

?

sh sesine aylan p ayt lad . M sal : bassh

?

?

?

?

?

?-bashsh , qossh

?

?-qoshsh , biraq jaz wda bul 

?

?

yeskertilmeydi.  

Qubla dialektlerde, sonday-aq wo’zbek, tu’rkmen tillerinde s sesinin’ worn na 

?

sh sesi jumsalad . M sal : tas

?

?

?

-tash, qas-qash, tis-tish t.b. 

Til ald  z fonemas .

?

? 

Qaraqalpaq  tilinde  z  sesi  de  wo’zinin’  ma’ni  ay r wsh   belgileri  arqal   basqa 

? ?

?

?

daw ss zlarg’a  fonema  retinde  qarama

? ?

-qars   qoy lad .  Z  fonemas n n’  ay r wsh  

?

?

?

? ?

? ?

?

belgileri  til  ald ,  juw s nq ,  u’nli,  aw zl q  bol p  keliw

?

? ? ?

? ?

?

i  won n’  fonologiyal q 

?

?

belgileri  bol p  yesaplanad .  Wol  u’nsiz  s  fonemas na,  yerinlik  p  fonemas na, 

?

?

?

?

kishkene tillik h fonemas na, jab s nq  g fonemas na, mur nl q n’ fonemas na ha’m 

?

? ? ?

?

? ?

?

basqa daw ss z  fonemalarg’a  us nday belgileri arqal   fonema  retinde  qarama

? ?

?

?

-qars  

?

qoy lad .  Z  fonemas   bul  fonemalardan  bir    belgisi  yamasa  wonnan  da  ko’p 

?

?

?

belgileri arqal  aj ral p turad .  Z

?

?

?

?

-s, qaz-qas, jaz-jas: z-p, qaz-qap, jaz-jap, z-x, zat-

xat,  z-g,  zil-gil,  z-n’  taz-tan’  t.b.  Basqa  da  daw ss z  fonemalar  menen  us lay 

? ?

?

jubaylasad .  Z

?

-s  fonemalar   tek  bir  belgisi  menen  g’ana  aj ral p  turad .  Z

?

?

?

?

-u’nli,  s-

u’nsiz.  Al  wolard n’  qalg’an  belgileri  birdey,  yekewi  de  til  ald ,  yekewi  de 

?

?

juw s nq ,  yekewi  de  aw zl q  fonemalar   bir  oppozitsiyal   fonemalar.  Z

? ? ?

? ?

?

?

-p 

fonemalar  u’sh belgisi menen 

?

bir-birinen aj ral p turad . Z

?

?

?

-til ald , juw s nq , u’nli 

?

? ? ?

fonema,  al  p-yerinlik,  jab s nq ,  u’nsiz  fonema.  Bul  wolard n’  ma’ni  ay r wsh   

? ? ?

?

? ?

?

belgileri  bol p  yesaplanad .  Z  ha’m  p  fonemalar n n’  qalg’an  bir  belgisi  birdey: 

?

?

? ?

yekewi  de  aw zl q  fonemalar.    Z  ha’m 

? ?

p  fonemalar   ko’p  oppozitsiyal   fonemalar 

?

?

qatar na  kiredi.  Z

?

-x  fonemalar   yeki  oppozitsiyal   fonemalar.  Sebebi,  yeki  belgisi 

?

?

menen  ajiral p  turad .  Z

?

?

-til  ald ,  u’nli  fonema,  al  x

?

-kishkene  tillik,  u’nsiz  fonema. 

Bul  belgiler  z  ha’m  x    fonemalar n n’  ma’ni  a

? ?

y r wsh   belgileri  bolad .  Z  ha’m  x 

? ?

?

?

fonemalar n n’ qalg’an yeki belgisi birdey: yekewi de juw s nq , yekewi de aw zl q 

? ?

? ? ?

? ?

fonemalar. Z-g fonemalar  yeki belgisi menen bir

?

-birinen aj ral p turad . Z

?

?

?

-til ald , 

?

juw s nq , al g

? ? ?

-til art , jab s n`q  fonemalar. Bul

?

? ?

?

 belgiler arqal  z ha’m g fonemalar  

?

?

bir-birinen  aj ral p  turad   ha’m  ma’ni  ay r wsh l q  x zmetin  atqarad .  Z  ha’m  g 

? ?

?

? ?

? ?

?

?

fonemalar n n’ yekewi de u’nli, yekewi de aw zl q fonemalar. Bul belgiler jag’ nan 

? ?

? ?

?

yekewi de birdey fonemalar. Z-n’ fonemalar  ko’p oppozit

?

siyal  fonemalar qatar na 

?

?

kiredi.  Sebebi  wolar  to’rt  belgisi  menen  de  bir-birinen  aj ral p  turad .  Z

?

?

?

-til  ald  

?

fonema, al n’-kishkene tillik fonema, z-juw s nq , al n’

? ? ?

-jab s n`q , z

? ?

? -u’nli, n’-sonor, 

z-aw zl q fonema, al n’

? ?

-mur nl q fonemalar. Bul belgiler z

? ?

 ha’m n’ fonemalar n n’ 

? ?

ma’ni  ay r wsh   belgileri  bol p  yesaplanad .  Z  fonemas   basqa  da  daw ss z 

? ?

?

?

?

?

? ?

fonemalar menen wo’zinin’ ma’ni ay r wsh  belgileri menen aj ral p turad . 

? ?

?

? ?

?  

Biz joqar da z fonemas n n’ ma’ni ay r wsh  belgilerin ko’rip wo’ttik. Us nday 

?

? ?

? ?

?

?

ma’ni  ay r wsh   belgileri  menen  bir  qatarda  ma’ni  ay rmaytug’ n  belgileri  de  bar. 

? ?

?

?

?

Ma’selen, z fonemas n n’ z, i daw sl lar  menen qon’s las kelip jin’ishke bol p, o, u 

? ?

? ?

?

?

?

daw sl lar   menen  qon’s las  kelip  juwan  ha’m  yerinlik  bol p,  o’,  u  daw sl lar  

? ?

?

?

?

? ?

?

menen  qon’s?las  kelip  jin’ishke  yerinlik  bol p  ayti l w   z  fonemas n n’  tiykarg’  

?

? ? ?

? ?

?

yemes  fonemalar   bolip  yesaplanad .  Z  fonemasi n n’  bunday  bol p  ayt l w  

?

?

? ?

?

? ? ?

fonologiyal q  jaqtan  a’hmiyetli  yemes.  M sal :  az,  ez,  oz,  o’z,  uz,  iz,  iza  t.b. 

?

?

?

Bunday  z  fonemasinin’  z,  z,  z,  z  tu’rinde  ayt l w   z  fonemas n n’  tilde 

? ? ?

? ?

jumsalatug’ n renkleri yamasa wa’killeri dep atalad . 

?

?  

Z  sesi  so’zdin’  bas nda,  wortas nda,  aq r nda  ush rasa  beredi.  M sal :  zaman, 

?

?

? ?

?

?

?

za’rre, az, qaz, qazan. 

Ay r m  jag’daylarda  z  sesinin’  sh  sesine  ha’m  s  sesine  ayl

? ?

an p  ayt latug’ n 

?

?

?

jag’daylar   da  ush rasad ,  biraq  jaz wda  so’zdin’  tu’biri  saqlan p  jaz lad .  M sal : 

?

?

?

?

?

?

?

?

?

duzsh?-dushsh , so’zshen’

?

-so’sshen’, aw zsha

?

-aw shsha, qazsa

?

-qassa t.b. 

 Til ald  ts fonemasi . 

?

?  

Ts  fonemas n n’  tiykarg’   ma’ni  ay r wsh   belgileri  til 

? ?

?

? ?

?

ald ,  jab s nq ,  u’nsiz, 

?

? ? ?

aw zl q  bol p  keliwi  won n’    fonologiyal q  belgileri  bol p  yesaplanad .  Wol  us  

? ?

?

?

?

?

?

?

belgileri arqal  basqa daw ss z fonemalarg’a fonema retinde qarama

?

? ?

-qars  qoy lad . 

?

?

?

Ts  fonemas   da  basqa  daw ss zlar  s yaql   basqa  daw ss z  fonemalardan

?

? ?

?

?

? ?

  bir  belgisi 

menen de, yeki belgisi menen de yamasa wonnan da ko’p belgileri  menen aj ral p 

?

?

turad . M sal : ts

?

?

?

-d fonemalar  tek bir belgisi menen g’ana aj ral p turad . Ts

?

?

?

?

-u’nsiz, 

d-u’nli.  Bul  belgiler  ts  ha’m  d  fonemalar n  bir

?

-birinen  aj rat p  turad   ha’m

? ?

?

  ma’ni 

ay r w  ush n  x zmet  q lad .  Ts  ha’m  d  fonemalar n n’  qalg’an  belgileri  birdey: 

? ?

?

?

?

?

? ?

yekewi  de  til  ald ,  yekewi  de  jab s nq ,  yekewi  de  aw zl q  fonemalar.  Bul  yeki 

?

? ? ?

? ?

fonema  bir  oppozitsiyal q  fonemalar  qatar na  kiredi.  Ts

?

?

-m  fonemalar   ko’p 

?

oppozitsiyal   fon

?

emalar.  Sebebi,  wolar  u’sh  belgisi  menen  bir-birinen  aj ral p 

?

?

turad .  Ts

?

-u’nsiz,  til  ald ,  aw zl q  fonema,  al  m

?

? ?

-yerinlik,  sonor,  mur nl q  fonema. 

? ?

Us   belgileri  arqal   wolar  bir

?

?

-birinen  aj ral p  turad .  Biraq  yekewi  de  jab s nq  

? ?

?

? ? ?

fonemalar.  Bul  belgisi  jag’?nan  birdey.  Ts-r  fonemalar   yeki  belgisi  menen  bir

?

-

birinen  aj ral p  turad .  Ts

?

?

?

-u’nsiz,  jab s nq ,  al  r

? ? ?

-sonor,  dirildewik  fonemalar.  Bul 

belgiler  wolard n’  ma’ni  ay r wsh   belgileri  ha’m  bir

?

? ?

?

-birinen  aj rat p  turad . 

?

?

?

Wolard n’  qalg’an  belgileri  birdey:  yekew

?

i  de  til  ald ,  yekewi  de  aw zl q 

?

? ?

fonemalar.  

Ts  fonemas   us nday  ma’ni  ay r wsh   belgileri  arqal   basqa  da  daw ss z 

?

?

? ?

?

?

? ?

fonemalarg’a qarama-qars  qoy lad .

?

?

?  

Rus  tilinde  ha’mme  waq t  ts  sesi  juwan  bol p  keledi.  Bizin’  tilimizge  de  rus 

?

?

tilinen kirgen ses bol p ye

?

saplanad . Ko’pshilik jag’daylarda ts sesi s sesine aylan p 

?

?

ayt lad . M sal : kontsert

?

?

?

?

-konsert, protsent-prosent t.b. 

Til ald  Ch fonemas . 

?

?  

Ch  fonemas   wo’zinin’  ma’ni  ay r wsh   belgileri  arqal   basqa  daw ss z 

?

? ?

?

?

? ?

fonemalardan  aj ral p  turad .  Sh  fonemas n n’

?

?

?

? ?   til  ald ,  u’nsiz,  jab s nq ,  aw zl q 

?

? ? ?

? ?

belgileri won n’ tiykarg’  ma’ni ay r wsh  belgileri bol p yesaplanad . Us  belgileri 

?

?

? ?

?

?

?

?

arqal  wol fonema retinde basqa daw ss z fonemalarg’a qars  qoy lad . 

?

? ?

?

?

?  

M sal :  sh

?

?

-l  fonemalar   yeki  belgisi  menen  bir

?

-birinen  aj ral

?

p  turad   ha’m 

?

?

ma’ni  ay r w  ush n  x zmet  q lad .  Sh

? ?

?

?

?

?

-u’nsiz,  jab s nq ,  l

? ? ?

-sonor,  juw s nq  

? ? ?

fonemalar.  Al  wolard n’  qalg’an  belgileri  birdey:  yekewi  de  til  ald ,  yekewi  de 

?

?

aw zl q  fonemalar  qatar na  kiredi.  Sh

? ?

?

-m  fonemalar   ko’p  oppozitsiyal   fonemalar. 

?

?

Sebebi  wolar  u’sh  belgisi  arqal   aj ral p  turad   ha’m  ma’ni  ay rad .  Sh

?

?

?

?

?

?

-til  ald , 

?

u’nsiz,  aw zl q  fonema,  al  m

? ?

-yerinlik,  sonor,  mur nl q  fonema.  Biraq  yekewi  de 

? ?

jab s nq   fonemalar.  Us   bir  belgisi  jag’ nan  yeki  fonema  da  birdey.  Sh

? ? ?

?

?

-s 

fonemalar  bir oppozitsiya

?

l  fonemalar. Sebebi wolar bir belgisi menen bir

?

-birinen 

aj ral p  turad .  Sh

?

?

?

-jab s nq ,  s

? ? ? -juw s nq .  Al  wolard n’  qalg’an  u’sh  belgisi  birdey: 

? ? ?

?

yekewi de u’nsiz, yekewi de til ald , yekewi de aw zl q fonemalar. 

?

? ?

 

Sh fonemas  tek rus tilenen kirgen so’zlerde 

?

g’ana ush rasad . Biraq  Ch sesi sh 

?

?

sesine aylan p ayt lad . Jaz wda   Ch sesinin’ wo’zi jaz lad . M sal  tochka

?

?

?

?

?

?

?

?

-toshka, 

ocherk-osherk t.b. 

Til ald  sh fonemas .

?

? 

Sh sesi fonema retinde qaraqalpaq tilinde basqa daw ss zlarg’a ma’ni ay r wsh  

? ?

? ?

?

belgileri boy n

? sha to’mendegishe qarama-qars  qoy lad .  Sh fonemas n n’ tiykarg’  

?

?

?

? ?

?

ma’ni  ay r wsh   belgileri  til  ald ,  juw s nq ,  u’nsiz,  aw zl q  belgileri  fonologiyal q 

? ?

?

?

? ? ?

? ?

?

belgileri bol p yesaplanad . Sebebi wol fonema retinde u’nli j fonemas na, yerinlik 

?

?

?

b  fonemas na,  jab

?

s nq   d  fonemas na,  mur nl q  m  fonemas na,  dirildewik  r 

? ? ?

?

? ?

?

fonemas na  ha’m  basqa  da  daw ss z  fonemalarg’a  ma’ni  ay r wsh   belgileri  arqal  

?

? ?

? ?

?

?

qarama-qars   qoy lad   ha’m  solay  yetip  jubaylasqan.  M sal :  sh

?

?

?

?

?

-j,  shoq-joq,  sh-b, 

shar-bar,  sher-ber,  sh-d,  shiq-diq,  shaw-daw,  sh-m,  shay-may  t.b  Mine,  us nday 

?

belgileri  arqal   bir

?

-birinen  aj ral p  turad .  Bul  fonemalard n’  birewleri  bir  belgisi 

?

?

?

?

menen  aj ral p tursa, qalg’an belgileri birdey bolip keledi. M sal : sh

? ?

?

?

-j fonemalar  

?

tek  bir  belgisi  menen  g’ana  aj ral p  turad

? ?

.  Sh

?

-  u’nsiz,  j-u’nli  fonemalar.  Al 

wolard n’ qalg’an  belgileri birdey: yekewi de til ald , yekewi de juw s nq , yekewi 

?

?

? ? ?

de  aw zl q  fonemalar.  Bul  fonemalard   fonologiyada  bir  oppozitsiyal   fonemalar 

? ?

?

?

dep  atayd .  Sh

?

-b  fonemalar   u’sh  belgisi  menen  bir

?

-birinen  aj ral p  turad .  Sh

? ?

?

-til 

ald ,  u’nsiz,  juw s nq   fonema,  al  b

?

? ? ?

-yerinlik,  u’nli,  jab s nq   fonema.  Bul  belgiler 

? ? ?

wolard n’  ma’ni  ay r wsh   belgileri  bolip  yesaplanad .  Biraq  yekewi  de  aw zl q 

?

? ?

?

?

? ?

fonemalar.  Us   bir  belgisi  jag’ nan  wolar  birdey  fonemalar  bolad

?

?

.  Sh  ha’m  b 

?

fonemalar   ko’p  oppozitsiyal   fonemalar.  Sh

?

?

-d  fonemalar   da  yeki  oppozitsiyal  

?

?

fonemalar  qatar na  kiredi.  Sebebi  wolar  yeki  belgisi  arqal   bir

?

?

-birinen  aj ral p 

?

?

turad . Sh

?

-u’nsiz, juw s nq   fonema, al  d

? ? ?

-jab s nq   fonema. Bul belgiler sh  ha’m  d 

? ? ?

fonemalar n n’  ma’ni  ay r wsh   belgileri  bol p  yesaplanad .  Sh

? ?

? ?

?

?

?

-m  fonemal  

?

oppozitsiyal   fonemalar.  Sebebi,  wolar  to’rt  belgisi  menen  de  bir

?

-birinen  aj ral p 

?

?

turad  ha’m ma’ni ay ra alad . Sh

?

?

?

-til ald  fonemas , m

?

?

-yerinlik fonema, sh-u’nsiz al 

m-sonor  daw ss

? z ,  sh

? ?

-juw s nq ,  m

? ? ?

-jab s nq   fonema,  sh

? ? ?

-aw zl q  fonema  al  m

? ?

-

mur nl q fonema.

? ?

 

Sh-fonemas  us nday belgileri arqal  basqa fonemalardan aj ral p turad .

?

?

?

?

?

?  

Sh-fonemas n n’ a, i daw sl lar  menen qon’s las kelip juwan a’, e, i daw sl lar  

? ?

? ?

?

?

? ?

?

menen qon’s las kelip 

?

jin’ishke, o, u daw sl lar  menen qon’s las kelip juwan ha’m 

? ?

?

?

yerinlik o, u daw sl lar  menen qon’s las kelip jin’ishke ha’m yerinlik bol p ayt l w  

? ? ?

?

?

? ? ?

won n’ tiykarg’  yemes belgileri bol p yesaplanad . M sal : shash, shiq, shek, shoq, 

?

?

?

?

?

?

shor,  sho’p,  shum  t.b.  Bunday  sh  fonemas n n’  sh,  sh,  sh  sh  tu’rinde  ayt l w   sh 

? ?

? ? ?

fonemas n n’ renkleri yamasa tilde jumsalatug’ n wa’killeri dep atalad .

? ?

?

?  

Sh  sesi  so’zdin’  bas nda,  wortas nda,  aq r nda  yesitilgen  jerinde  qollan la 

?

?

? ?

?

beredi. M sal : shesh, ash, ko’shpek, ko’sh, ko’r

?

?

peshe, shadl q t.b.

?

 

Til ald  j fonemas .       

?

?

 

J  sesi  wo’zinin’  ma’ni  ay r wsh   belggileri  arqal   qaraqalpaq  tilinde  basqa 

? ?

?

?

daw ss z  fonemalarg’a  fonema  retinde  qarama

? ?

-qars   qoy lad .  J  fonemas n n’  til 

?

?

?

? ?

ald ,  u’nli,  juw s nq ,  aw zl q  belgileri  won n’  tiyk

?

? ? ?

? ?

?

arg’   fonologiyal q  belgileri 

?

?

bol p  yesaplanad .  Sebebi,  wol  fonema  retinde  yerinlik  w  fonemas na,  jab s nq   b 

?

?

?

? ? ?

fonemas na, sonor n fonemas na, mur nl q m fonemas na, ko’mekey x fonemas na 

?

?

? ?

?

?

ha’m  basqa  da  daw ss z  fonemalarg’a  us nday  ma’ni  ay r wsh   belgiler

? ?

?

? ?

?

i  arqal  

?

qarama-qars   qoy lad   ha’m  us lay  jubaylasad .  M sal :  j

?

?

?

?

?

?

? -w,  jaz-waz,  jaq-waq,  j-b, 

jas-bas, jaq-baq, j-n, jaz-naz, jaq-naq, j-m, jol-mol, j-x, jaq-xaq. t.b. 

J fonemas  w fonemas nan belgisi menen aj ral p turad  ha’m ma’ni ay rad . J

?

?

?

?

?

?

? -

u’nli, til ald  fonemas , al w

?

?

-sonor, yerinlik fonema. 

J ha’m w fonemalar n n’ qalg’an belgileri birdey: yekewi de juw s nq , yekewi 

? ?

? ? ?

de  aw zl q  fonemalar.  J

? ?

-b  fonemalar   da  yeki  belgisi  menen  bir

?

-birinen  aj ral p 

?

?

turad .  J

?

-til  ald ,  juw s nq   fonema,  al  b

?

? ? ?

-yerinlik,  jab s nq   fonema.  Bul  belgiler 

? ? ?

wolard n’  ma’ni  ay r wsh   belgileri  bolad .  J

?

? ?

?

? -w,  j-b  fonemalar   yeki  oppozitsiyal  

?

?

fonemalar  qatar na  kiredi.  J

?

-n  fonemalar   ko’p  oppozitsiyal   fonemalar.  Sebebi, 

?

?

wolar  u’sh  belgisi  menen  bir-birinen  aj ral p  turad .  J

?

?

? -u’nli  fonema,  al  n-sonor,  j-

juw s nq , al n

? ? ?

-jab s nq , j

? ? ? -aw zl q fonema, al n

? ?

-mur nl q fonema. Biraq yekewi de 

? ?

til  ald   fonemalar .  Bul  belgisi  jag’ nan  yekewi  de  birdey  fonemalar.  J

?

?

?

-m 

fonemalar  da ko’p oppozitsiyal  fonemalar. Sebebi, wolar to’rt belgisi menen bi

?

?

r-

birinen aj ral p turad . J

?

?

? -til ald  fonemas , al m

?

?

-yerinlik fonema, j-u’nli, al m-sonor, 

j-juw s nq ,  m

? ? ?

-jab s nq ,  j

? ? ? -aw zl q  fonema,  al  m

? ?

-mur nl q  fonema.  J

? ?

-x  fonemalar  

?

yeki  belgisi  menen  bir-birinen  aj ral p  turad .  J

? ?

?

-u’nli,  til  ald   fonemas ,  x

?

?

-

ko’mekey,  u’nsiz  fonema.  Bul  belgiler  j  ha’m  x  fonemalar n n’  ma’ni  ay r wsh  

? ?

? ?

?

belgileri  bol p  yesaplanad .  Al  wolard n’  qalg’an  belgileri  birdey:  yekewi  de 

?

?

?

juw s nq , yekewi de aw zl q fonemalar.

? ? ?

? ?

 

J  sesi  so’zdin’  bas nda  ha’m  wortas nda  ko’plep  ush rasad   da,  al 

?

?

?

?

so’zdin’ 

aq r nda  siyrek  ush rasad .  M sal :  ila’j,  rawaj,  mu’naj,  shaj  t.b.  usag’an  so’zlerde 

? ?

?

?

?

?

g’ana ush rasad .

?

? 

Wo`’zi menen qon’s las kelgen daw sl lard n’ ta’sirine ush rap j fonemas na da 

?

? ?

?

?

?

juwan,  jin’ishke,  juwan  ha’m  yerinlik,  jin’ishke  ha’m  yerinlik  bol p  ayt lad . 

?

?

?

M sal : jas, jel, jol, ju’wen, jen’, jul. Bunday j fonemas n n’ j, j, j, j tu’rinde ayt l w  

?

?

? ?

? ? ?

j  fonemas n n’  renkleri  dep  atalad .  Bunday  bir  foneman n’  ha’r  tu’rli  renklerde 

? ?

?

?

ayt l w  fonologiyal q jaqtan a’hmiyetli yemes.

? ? ?

?

 

Qaraqalpaq  tilinde  so’zdin’  bas nda  keletug’un  j  sesi  wo’zbek  ha’m  tu’rkmen 

?

tilindegi y sesine tuwra keledi. M sal : jaz w

?

?

? -yaz w, jaq

?

-yaq, juldiz-yulduz. t.b.