Berdaq atindag’i qaraqalpaq ma’mleketlik universiteti

Salıqlardın' funkciyaları
I. Malmiginniñ pikirine kóre saliqlar úsh funkciyanı orinlaydi,yag'niy fiskal, bólistiriw hám xoshametlew. Onin' pikirine kóre birinshi funkciya mámleket dáramatlari derekleriniñ shólkemlestiriliwi menen baylanisli, ekinshisi yuridikalıq hám fizikaliq shaxslardiñ dáramatlariniñ bólistiriliwin názerde tutadı. Xoshametlew funkciyası túrli jeñillikler beriw joli menen ámelge asiriladi. Óz-ózinen kórinip turipti, batis ekonomikaliq ádebiyatlarindag'i dáramatlardi basqariw funkciyası I. Malmiginda bólistiriw funkciyası sipatinda kórsetilmekte.Saliqlardiñ funkciyaları olardiñ mazmunın ámeliyatta háreket qilip atirg'anlig'in kórsetedi. Solay eken, funkciya bárhama jasap, saliqmazmunın kórsetip turiwi zárúr. Búgin payda bolip erteñ joq bolip ketetug'in halatlar saliq funkciyası bola almaydi. Demek, funkciya kategoriyasi bárhama, turaqli tákirarlanip turatug'in haqiyqatliqti añlatadi. Usinday metodikalıq jag'inan kelip shig'ip saliqlar funkciyasin anıqlaw kerek.Saliqlardiñ funkciyaları máselesinde úlken tartisiwlar bar, lekin bir pikirge kelingen emes. Kópshilik ekonomistler saliqlarg'a fiskal,basqariwshi, xoshametlewshi hám qadag'alaw funkciyalarına tán dep táriyp beredi.Biziñ pikirimizshe, saliqlardiñ tómendegi tiykarg'i funkciyalarin ajiratip kórsetiw maqsetke muwapiq:
1. Saliqtiñ fiskal funkciyası
2. Tártipke saliw funkciyası.
3. Xoshametlew funkciyası
4. Saliqtiñ qadag'alaw funkciyası.
5. Saliqti esaplaw protsesin informaciya menen támiynlew funkciyası.
1. Saliqlardiñ tiykarg'i funkciyası - fiskal funkciya esaplanip (latinsha fiscus sózinen aling'an bolip, qazna degen mánini añlatadi), bul funkciyaniñ mazmunı sonnan ibarat, saliqlar járdeminde mámlekettiñ finans resursları payda boladı hámde mámlekettiñ xizmet kórsetiwi ushin materiallıq shárayat jaratiladi. Saliqlar arqali kárxanalar hám puqaralar dáramatiniñ bir bólegin mámleket apparatın, mámleketlik qorg'aniwdi, óndirislik emes tarawdiñ uliwma óz dáramatlari deregine iye bolmag'an bólimin (mádeniyat mekemeleri, sonnan, kitapxanalar,arxivler hám basqalar) yaki belgili dárejede rawajlaniwin támiynlew ushin óziniñ qarjisi jetispeytug'in tarawlardi (fundamental organ,teatrlar, muzeyler, kóplegen oqiw orinlari hám basqalar) saqlap turiwmaqsetinde óndirip aliw joli menen mámleket byudjetiniñ dáramat bólimin qáliplestiriw saliqlardiñ fiskal funkciyasiniñ eñ áhmiyetli elementi esaplanadi. Óndiristiñ rawajlaniwi menen fiskal funkciyaniñ áhmiyeti artip baradi. Óndiristiñ sotsialliq xarakteriniñ tereñlesiwi hám ilim-texnikaniñ rawajlaniw múnásibeti menen tiykarinan saliqlar esabinan qáliplestiriletug'in finansliq resurslar ag'imin kóbeytiwdiñ real zárúrligi júzege keledi. Mámleket ekonomikaliq hám sotsialliq ilajlarg'a kóbirek itibar bergen sayin kóp finansliq resurslardi sarplamaqta, lekin saliq sisteması óziniñ fiskal funkciyası waziypalarin orinlawi protsesinde óndirirstiñ ósiwine,toplaw protsesine kesent bermewi, sotsialliq ádalatti buzbaw hámde xalıq xojalig'iniñ uliwma sistemasında unamsiz aqibetlerdiñ payda boliwina jol qoymawi, bazar protsesine ziyan jetkermewi kerek.Saliqlardiñ usi funkciyası arqali payda balatug'in pul resurslariniñ mámleketlik fondı (mámleket byudjeti) arqali qayta bólistiriledi, olar óndirislik hám sotsialliq infrastrukturani rawajlandiriwg'a, tiykarg'i tarawlardi investitsiyalawg'a bag'darlanadi.Jáhán ámeliyatinda sotsialliq qorg'awg'a mútáj shaxslar ushin saliq jeñillikleri hám joqari dáramat aliwshi shaxslar ushin progressiv stavkalarin belgilew de qollanadı, yag'niy xaliqtiñ kem dáramat alatug'in bólimin sotsialliq qorg'aw maqsetinde dáramatlardiñ bir bólimi qayta bólistiriledi. Bunday protseste saliqqa tartilatug'in dáramat anıqlang'anda saliqqa tartilmaytug'in minimum mug'darindag'i dáramat qosilmaydi, artiqsha dáramatlar saliqqa bag'analarg'a bólingen halda joqari progressiv stavkalar boyinsha tartiladi.Saliqlardiñ kópshiligi óndiriwshiler hám tutiniwshilardi júzege kelgen jag'daydi esapqa alg'an halda kárxanalar xizmetiniñ ekonomikaliq shárt-shárayatlarin ózgertiwge májbúr etip, finansliq resurslardi makrodárejede qayta bólistiriwge alip keledi.
2. Bazar qatnasiqlariniñ qáliplesiwi hám rawajlaniwi shárayatinda saliqlardiñ ekinshi áhmiyetli funkciyası olardiñ ekonomikadag'i tártipke saliwshiliq roli esaplanadi, yag'niy mámleket saliqlar arqali tovarlar, xizmetlerdi óndiriw hám satiwdiñ ekonomikaliq shárt-shárayatin tártipke saladi hám xalıq xojalig'i tarawlariniñ ekonomikaliq xizmetin ámelge asiriw ushin belgili «saliq ortalig'in»jaratadi. Usi funkciya arqali saliq ekonomika tarawlarina tásir kórsetedi, yag'niy belgili tarawda óndiris pátlerin xoshametleydi yaki jilawlap turadı, kapitaldiñ bir tarawdan saliq ortalig'i eñ maqul bolg'an basqa tarawg'a qoyiliwin kúsheyttiredi yaki páseyttiredi, sonday-aq xaliqtiñ tólewge qa'biletli talabın keñeyttiredi ya'ki kemeyttiredi.Saliqlardiñ tártipke saliwshi sipatindag'i funkciyasiniñ áhmiyeti bazar shárayatinda ósip baradi, bul dáwirde isbilermenlerdi admınıstrativlik g'árezli qiliw usillari joq bolip ketedi yaki júdá az halda qaladi, kárxanalar xizmetin pármanlar, kórsetpeler hám buyriqlar járdeminde tártiplestiriw huqıqına iye bolg'an «joqari shólkem» túsiniginiñ ózi ástelik penen qalip baradi. Biraq ekonomikaliq aktivlikti izge salip turiw, oniñ rawajlaniwin jámiyet ushin alternativ bolg'an bag'darda xoshametlew zárúrligi saqlanip qaladi.
3. Xoshametlew funkciyası saliq sistemasıniñ eñ áhmiyetli funkciyalarinan biri bolip, óndiristi rawajlandiriwg'a, materiallıq shiyki zat resursları, sonday-aq finansliq hám miynet resursları, toplang'an mal-múlkten nátiyjeli paydalaniwg'a xoshametlewshi tásir kórsetedi, yag'niy saliq júgin kemeytiw arqali óndiristi rawajlandiriwg'a, finansliq jag'daydi bekkemlewge hám investiciya xizmetin kúsheytiwge úndeydi. Saliqlardiñ xoshametlew funkciyası arqali mámleket xalıq xojalig'i rawajlaniwin xoshametleydi, buǵanıñ menen fiskal funkciyanı orinlaw ushin bazanı keñeyttiredi, óndiristi saliqlardiñ xoshametlew funkciyası arqali xoshametlep,mámleket ádil saliq siyasatin alip bariw menen saliq júgin kúsheyttirmesten xojaliq júritiwshi sub'ektlerdiñ erkin xizmet kórsetiwi támiynlenedi.
4. Saliqlardiñ qadag'alaw funkciyası saliq tólewshi tárepinen usinilg'an, saliqqa tartiw obyekti, saliqqa tartilatug'in baza, jeñillikler qusag'an hám basqada tiyisli saliq kórsetkishleriniñ esap-kitaplarin tekseriwdey quramali processten ibarat. Saliq esabi saliq mekemelerine belgilengen saliq esabi formaları arqali saliq tólewshiler ózleriniñ saliq májbúriyatlarin qanday orinlap atirg'anin jánede nátiyjeli qadag'alaw imkanin beredi.
5. Saliqlardi esaplaw processin mag'liwmat penen támiynlew funkciyası da úlken áhmiyetke iye bolip, bul funkciya arqali qárejetler kólemi hám konkret saliqlar mámlekettiñ qanday socialliq-ekonomikaliq funkciyalarin orinlawg'a sarplang'anlig'i haqqinda mag'liwmat berip turıliwi júdá zárúr. Sanda g'ana, saliqlardiñ byudjetke túsiwi tolıq, óz waqtinda orinlanadi.Biziñ saliq funkciyalarin qısqasha kórip shig'iwimiz saliqlardiñ finans resurslarini tiklew, xojaliq xizmetin tártipke saliw hám dáramatlardiñ socialliq jaqtan áhmiyetli maqsetler ushin qayta bólistiriliwi boyinsha kóplegen waziypalardi orinlaydi dep juwmaq shig'ariwimiz ushin imkaniyat beredi.Saliqlardiñ ekonomikadag'i joqarida aytip ótilgen áhmiyetli ornin belgilewshi bir qansha funkciyaları bar.