Berdaq atindagi Qaraqalpaq Mamleketlik Universitetinin Geografiya ham tabiyiy resurslari fakulteti geografiya qaniygeligi 2-d kurs studenti
Download 79 Kb.
|
Sultanov M.
|
Berdaq atindagi Qaraqalpaq Mamleketlik Universitetinin Geografiya ham tabiyiy resurslari fakulteti geografiya qaniygeligi 2-d kurs studenti Sultanov Madreyimnin' Toponimika paninen Nokis-2020 Tema:
Orta Aziya paytaxt qalalari,walayat oraylari toponimleri Reje; 1.Orta Aziya tariyxiy qala toponimleri 2.Orta Aziya paytaxt qalalari 3.Ozbekstan walayatlari toponimleri Túrli dáwirlerde jasagan hám túrli tillerde soylesgen xalıqlar Orta Aziya, atap aytqanda ózbek xalqinin’ etnogenezinde arnawlı bir dárejede qatnasqan hám úlkediń tariyxıy taponimiyasida ız qaldırg’an. Bunı Orta Aziyanıń ótken zamanda kóshpenshii hám yarım kóshpenshi bolg’an xalqınıń házirge shekem saqlanıp qalg’an urıw -qáwim atlarında da kóriw múmkin. Sarmat, Sirak (SHiroq), To'xar, Alan, Mitan sıyaqlı taponimlar túrli dáwirlerde jasag’an áyyemgi xalıqlar hám qáwim atlarınıń atamasi bolıp tabıladı. Hár bir mámlekette, wálayat, hár bir rayonda, qalada hám hátte awılda qanshama taponimlar bar. Taponimika geologik qıdırıw jumıslarında da úlken járdem beredi. Geologiyaminerologiya pánleri doktorı R. A. Musin óziniń kóp jıllıq ilimiy jumısında áyyemgi zamanlarda jumısqa salıng’an kánlerdiń orınlarındı taponimika talay anıq kórsetip bere alıwın tastıyıq etedi. Konsoy, Kontepa, Altıntog', Gúmiskon, Miskon, Ko'hila'l, Qorg’asınkon sıyaqlı dárya hám saylar, tawlar hám tóbelikler, jollar hám shıgarlıqlar, maydan hám jerler bul orınlardan jer astı baylıqları qazip alıng’anınan dárek beredi. Mısalı, Parkent awılı qasında jaylasqan Gúmiskondan áyyemginde de, jaqın -jaqınlarda da qorg’asın qazib alıng’an. Ne ushın Gúmiskon Qorg’asınkon dep atalg’an emes? Bunıń siri jaqındag’ana anıqlandi. Belgili bolıwısha, Gúmiskonnin’ qorg’asın kani basqa kán kaninen óziniń gúmiske baylıg’ı menen ajralıp turadi eken. Ótken orta asrirde belgili kánlerden bolg’an. Arxeologlar hám geologlar Qurama tawlarınıń arqasında, Angren qalasınıń arqa-batısında jaylasqan Lashkarak polimetall kani kani sol Ko'hisim (tájikshe «Gúmis tog'») dıń o'zgi ekenligin anıqladi. Bul kannen áyyemgi dáwirlerde kóplegen gúmis qazip alıng’anlıg’ı belgili boldı. Taponimlarnin’ omiri túrlishe. Bir qatar taponimlar bir neshe jıl yamasa bir neshe on jıl jasasa, basqa bir geografiyalıq atlar ásirler boyı da tilden tilge o'teberedi. Samarqand grek tariyxchilari dóretpelerinde Maraqanda, sug'd jazıwlarında Samrakans, Tashkent bolsa daslep Choch, keyinirek Shosh, X ásirden baslap Tashkent formasında belgilengen. Orta Aziyag’a turkiy xalıqlar kelmesten aldın, házirgi Ózbekstan aymag’ındag’ı oazislerde jasag’an jergilikli xalıqlar hám qáwimler - Xorezmiylar, sug'diylar Choch (Tashkent) átirapları hám de Ferg’ana oypatlig’ı (áyyemgi Parkan) xalqı saklar (formaar) ózbeklerdiń eń áyyemgi áke-babaları esaplang’an hám arqa Iran tillerinde soylesken. Sonday etip, Ózbekstan aymag’ında Iransha atlar substrat taponimlar, yag’nıy ózbekler tárepinen assimilyatsiya etilgen túpkilikli atlar esaplanadı. Samarqand, Xorezm, Jizzaq, Qo'qon, sıyaqlı kóp sazlar áyyemgi atlar áne sonday substrat taponimlar bolıp tabıladı. Turkistanda arablardin’ uzaq dáwir dawamında húkimranlıq etiwi jay atlarında óz sawleleniwin tapqan. Bunda arab tiliniń kórkem ádebiyatqa baylanıslı til bolıp xizmet etiwi úlken rol o'ynag’an. Arablar atları arasında áwliyeler, payg’ambarlar hám hár túrlı diniy ıqtıqatlar menen baylanıslı bolg’an atlar bólek orın tutadı. Arablardan qalg’an taponimlarnin’ eń kóp sanlısı Kárwan saraylar bolıp tabıladı. Arablar ózleri basıp alg’an orınlarda áskeriy punktler - ko'pten-kóp kárwan saraylar (rabotlar) qurg’an. Mısalı Buxaradag’I Boykand (Paykand) qasında 1000 den artıq kárwan saray bolg’an. Bul kárwan saraylarda turkiy xalıqlardıń hújimlerine qarsılıq kórsetetug’ın áskerler turg’an. Kárwan saray atlı taponimlar Ózbekstan aymag’ında házir de kem emes. Mısalı, Patsha Rossiyasınıń áskeriy alımı N. F. Sitnyakovskiydin’ 1899 jilgi «Dizim»ida Zarafshon oypatlıqsınıń tek Buxoro bóleginde Bálentrabot, Beshrabot, Jetimhot, Jarmbot, Degenrabot, Kaltarabot, Úlkenmbot, Oltirabot, Oqmbot, foshrabot, Chamgimbot, Chonrabot, Tereńrabot, Qosrabot, Kárwan saray, Kárwan sarayio'zbek, Kárwan sarayimulla, Raboii Yusuf, Sortmbot, Jańarahot sıyaqlı 160 tan artıq awıl, bunnan tısqarı, sol awıllar atı menen atalg’an bir neshe on salma belgilengen. Sonıń menen birge, bap (bobil), dárya, tal (tóbe), meshit (machit), medrese sıyaqlı arab atamaları geografiyalıq atlar quramında kóp ushraydı Usınıń menen birge Orta Aziyada, atap aytqanda, Ózbekstanda arablardan aldın payda bolg’an atlar da bar. Mısalı, Narshaxiyning «Buxara tariyxı» kitabında tilge alıng’an bir qansha atlar Buxara átiraplarında házirgi kúnlerde de ushraydı. Shopurkon, KARmana, G ( ijduvon, Ishtixon sıyaqlı áyyemgi salma hám de awıllar áne usılar atinan. Mo'g'ullardin’ kirip keliwi Orta Aziya taponimiyasini jáne de quramalılastirip jiberdi - Bultig'ur, Azat bolg’an, Norm, Narınko'l, Narınkapa, Shiherti sıyaqlılar mo'g'ulcha atlar bolıp tabıladı. Sonısı qızıqki, Narınko'l degen salma N. F. Sitnyakovskiydin’ «Dizimi»de ushraydı. Shıgarlıq, ko'tal, tog’ay, shiber, qapchig'ay sıyaqlı mo'g'ulcha atamalar Orta Aziya turkiy xalıqları tilleri leksikasinan hám taponimiyasinan bekkem orın alg’an. Orta Aziya, atap aytqanda Ózbekstandag’ı orıssha atlar túrli jollar menen payda bolg’an. Vannovskiy, Vladikino, Vrevskaya, Obmchevo, Ursatevskmya sıyaqlı temir jol stanciyaları patsha húkimeti hákimleriniń qararları menen qoyılg’an rásmiy atlar edi. Orıs dıyxanları kóshirip keltirilgen orınlarda ádewir orıssha atlar payda bolg’an. Xatkercho'lga orıs dıyxanları daslep 1886 jılda kóshirip keltirilgen. Sol jılı bul jerde tórt posyolka payda bolg’an. Bular Zaporojskiy, Nadejdinskiy, Romanovskiy hám Sretenskiy posyolkalari edi. 1898 jılg’a kelip Sirdaryonin’ hár eki jag’asında 9 orıs posyolkasi qurildi. Endigiden payda bolg’an orıssha geografiyalıq atlar da Rossiya dag’ı atlardan parq etpes edi, basqasha aytqanda, orıslar ózleri jasap kelgen yamasa ózlerine tanıs bolg’an jay atların qoyg’an edi. Ózbekstan taponimlari quramında eń kóp keletug’ın affikslar (tapoformantlar):-zor (Marg'zor, Almazor),-kat,-kent (Sortkat, Binkat, Parkent),-iston (Gúlistan, Bag’ıston),-loq (Taslaq, Sangloq, Qumlaq ),-obod {Dıyxanobod, Dashnobod, Shalshıqod, Xaqqulobod),-li,-lik -liq, (Gazlı, Totti, Soyiik, Háklik, Bostanlıq, Qoyliq),-az waqıt (Sesler uyg’ınlıg’I oron, Childuxtamn, Etikshiniń iynesigaron),-bólme (Arabxona, Bo 'rixona, Urg’anjixona),-geyde, go (Namazgoh, Janggoh), -ne (Kebirshi, O'qchi, Shırashı ),- cha (Shorchi, Ko'kcha, Shoxcha),-qorg’an-saray -ik (Hisorak, Jizzox, Bog'dodiq),-kár {Paxtakesh, Jawınnan suw ishetug’nkor) hám basqalar Astana
Astana (Astana, Oston) - turkiy hám Iraniy xalıqlar arasında múqaddes kómiw atı, arabsha " mozor" sóziniń sinonimi. Birinshi ret Akmola taponimi rásmiy túrde 1830 jıl 18 iyunda, sawatlı aqsaqallar qolları menen mórlengen hújjet dúzilgende dag’aza etildi. Bul qazaq volostlari sultanları hám sárdarlarınıń birdey kvitansiyasi edi. Olar atınıń ózgertirpegenler hám patshah administraciyasınıń barlıq hújjetlerinde qala Akmola yamasa Akmolinsk sıyaqlı ko'riner edi. Júzeki awdarma dag’i túp at " aq qabr" sıyaqlı shalınadı. Biraq qazaqlar áyyemgi zamanlardan bug’an basqasha mánis qoyıg’an : " múqaddes jer" yamasa " ájdadlar ruhi". Házir filologlar aytqanı sıyaqlı, Akmola " áke-babalarimiz kómiw etilgen múqaddes jeri" dep awdarma etiliwi kerek, bul " Watan" sóziniń sinonimi bolıwı múmkin. Keyin bul hesh qanday mısh-mısh gáplerge alıp kelmedi. Waqıt ótiwi menen, pák qız erlerdiń rawajlanıwı menen Pák qız erleriniń paytaxtı atı máselesi eń joqarı dárejege kóterildi... " Bul qábir tawısıliwı kerek... " Sonday etip, Nikita Sergeevich respublika Joqarı Keńesi Prezidiumı Baslig’I Sharıpov bul attı sózbe-sóz " aq qabr" dep awdarma etkeninde g’ázeplendi. Hám Xrushchev tezlik penen qalanıń atınıń ózgertiwdi talap etti. Hám 1961 jıl 20 martda Sharıpov tárepinen imzalangan párman payda boldı hám " Akmolinsk Tselinograd - Tselinny úlkesiniń paytaxtı boldı... Keyinirek, ǵárezsizlikti qolg’a kirgizgennen keyin, qala túp atina qaytarıldı, biraq baribir ol qapa awqamlardan qutılmadı. Keyin N. A. Názerboyev qala atı menen baylanıslı uzaq dawam etken tartıslarg’a noqat qoyg’an sıyaqlı tuyilse-de, Mámleket Onomastik Komissiyasınıń " Aq zıyaratgah" dep aytgan juwmag’ina súyene otirip, jawız tilde tarqatılg’an mısh-mısh gápler onı tınıshlantirmadi. Soraw qazaq tilinen awdarma etilgeninde paytaxt degen mánisti ańlatıwshı Astana dep qayta ataliwi menen hal etilgenge uqsaydı. Bishkek 1878 de burıng’iı Qo'qon qorg’anı Pishpek saytıda 1926 da Sovet partiyası hám áskeriy g’ayratkeri M.V. Frunze yadına arnalg’an awıl retinde islengen. Biraq qırg’iz tilinde " f" dawıssızlig’ı hám sózdiń basında ataqlardıń qosılıwı qabıl etiliwi múmkin emesligi sebepli, jergilikli xalıq bul atdı " Purunze" dep atag’an. SSSRdin’ qulawi hám Qirgizstanıń ǵárezsizlikke eriskeninen keyin paytaxttı qayta ataw máselesi payda boldı. " Pishpek" atınıń etimologiyasi belgisiz ekenligi anıqlandi; bul atqa bawırlas bolg’an qırg’izcha " Bishkek" sózi — " mutovka", " kumys" qolayli boldi. Bul ekonomikalıq tiyisliligi qorg’aan atı menen baylanıslı bolıwı múmkin, qanday etip, anıq emes, lekin 1991 jılda paytaxtı jańa atı Bishkek dep qabıllandı. Bishkek meri rásmiy veb-saytı qala atı ushın tómendegi tiykar beredi: bir Batır (qaharman ) hámledar hayalı mutovka (Qirg. Bishkek) qumdı qamshılaw ushın. " Bishkek" ti qıdırıw processinde ol kútpegende tuwılıp, Bishkek atı berilgen balanı tuwdı. Ol Batır bolıp, óliminen keyin Alamedin dáryasınıń qirg'ag'ida tawda jerlengen, ol jerde qábir Gumbez Bishkek qurılg’an. XVII—XVIII ásirlerde sayaxatshılar tárepinen kórilgen hám suwretlengen usi jer edi Du’shanbe Qala 1925 jılda Dyushambe awılınan shólkemlesken bolıp, ol ótken zamanda Dushambe-bazar — " dúyshembi kúni bazar" dep atalg’an bolıp, ol jerde tájik " Dushambe" - " dúyshembi", shın mániste:" shembi kúninen keyingi ekinshi kún " (" Shambe" — " shembi" — tiykarg’ı dem alıw kúni) ha’m" bazar". Bazar kúni awıldıń zárúrli belgisi bolıp tabıladı jáne onıń atı awıl atina ańsa g’ana kiritilgen. 1929 jıl Dyushambe Stalinabad dep ózgertirildi - " Stalin qalası " (tájik" obod " (" qala") kirill álippesi dástúriy túrde" abad" dep jazıldı ). 1961 de qalanı destalinizatsiya qılıw processinde onıń túp atı qaytarıldı, biraq jazba túrde Du’shanbege ózgertirildi Kabul
Qalanıń kelip shig’iwı jáne onıń atı haqqında kóplegen ańızlar bar. Olardan biri sonday deydi: " padishaxtin’ atları keskin tóqtadı. Keyin hesh qanday jol joq edi. Ko'ldin’ suw maydanı aldında sozılǵan, onıń ortasında sırlı Ataw jasıl edi. Qısqa pikirden keyin, padishax óz wazirlerin shaqırdı hám olardı sol jaqqa o’tiwge tayarlawdı buyırdı. Jaqın hám uzaq awıllardan kóplegen sabanlar alıp, ko'lge quyildi, jay qatlamı menen taxta bekkemlandi hám ótiwge tayın edi. Atawda " sabanlar ko'prigi" boylap ju’rip, padishax shıraylı muzıka dawısların esitti. Atawda bos waqıtların muzıka hám oyınlarg’a bag’ıshlag’an sheber muzıkashılar jasag’an. Padishax olardıń oyınları menen tańlanıwg’a tústi. Ol bul oypatlıqtı áp-áneydey kórerdi, ol bul jerde qalanı qurıwg’a qarar etdi. Atawga kelgeninde, ol Kapul qalasın (sabanlar ko'prigi) quriwdi buyırdı. Padishaxtin’ buyig’ı ámelge asırıldı, qala jasıl oypatlıqta edi". Waqıt ótiwi menen Kapul atı Kabulga aylandı hám úlken ko'ldin’ qaldıqları onıń átirapında saqlanıp qaldı. Kabul xalqı arasında qalanıń atı afg'an jazılıwına tiykarlang’an tag’ı bir túsindirme bar:" gu’ller arasındag’i suw " دب در بين گل, yaǵnıy " gullerdi arqalı arasındag’i Dárya". Em Pospelovdin’ sózlerine kóre, qala etimologiyasi anıq belgilebegen birdey attag’i gidronimnan alıng’an Tashkent Tashkent haqqındag’i birinshi tariyxıy mag’lıwmatlar eramizdin’ dáslepki ásirlerdine tuwrı keledi. Mısalı, qalanıń geografiyalıq ornına tiyisli mag’lıwmatlar grek alımı Klavdiy Ptolemeydin’ «Geografiyadan qóllanba» shıǵarmasında ushraydı. Ptolemey bul shig’armasında jer sharınıń abad bólegin, yag’nıy oykumenani 26 kartada suwretlegen. Sol kartalardan birinde Orta Aziya jáne onıń átirapındaǵı úlkelik suwretlengen. Ol jag’dayda Qitayg’a baratug’ın sawda jolı ústinde, anıqrag'i Dárriwt (Sirdaryo) háwiziniń shig’ısında Terri Lapideya degen jay kórsetilgen. Ilimpazlar áne sol grekshe atdı «Tas qo'rg'an» dep awdarma etip, Tashkentke koefficient bergen. Tashkent qalasınıń atı jazba dereklerde Choch, Chochiston, Shosh, Shoshkent formalarında da uehraydi. Chach sózi de sug'd tilinde «tas» sonday eken. Shash bolsa Chach atınıńń arabsha forması bolıp tabıladı. Chach yamasa Shash degende Tashkent hám de onıń átirapları tu’sinilgen… Xorezm wálayatındag’ı rayon orayı Mıńasp júdá áyyemgi qala bolg’an. Ol X-XI ásirler degi arab geograflari Istaxriy, Ibn Havqal, Múqaddesiy dóretpelerinde «bekkem qorg’an» dep tilge alıng’an. Ráwiyatqa kóre, qorg’andı u’lken daw qurg’an eken. Daw bulmang’a suw ichgeni keletug’ın 1000 ta qanatlı atti uslap alıp, qanatların kesip taslag’an. Atlar sebepli belgili bolg’an qorg’an Mıńasp «min’ at» (parsısha -tájikshe) dep atalg’an. Xorezm taponimi haqqında da ráwiyatlar bar. Mısalı, orta ásir arab ilimpazlarınan Múqaddesiy hám Yaqut Hamaviy dóretpelerinde bul haqqında sonday ráwiyat keltirilgen. Patsha g’ázepli bolıp, óziniń bir qansha so’z tin’lamas puqaraların gey birewin uzaq jerg’e súrgin qılıwdı buyıradi. Biraq bul jerde otın hám gósh (yag’nıy Amudaryada balıq) kóp bolg’anınan olar tiri qaladılar. Musofirlar bul úlkeni abadanlastırıp, Xorezm dep ataydılar (xovar - gósh, qarar - otın ). Qo'qon qalası X asirde pitilgen «Aymaq ul-olam» qoljazbasinda, arab geograflarinan Istaxriy, Ibn Havqal, Múqaddesiy dóretpelerinde Ho'kan (Xuvoqand), Ho'kand (Xuvoqand) formalarında belgilengen. «Boburnama»da Qo'qon wálayatı tilge alıng’an. Házirgi Qo'qon qalası tariyxıy Xo'qand ornında XVIII asirde ózbeklerdin’ urıwı baslıg’ı Shohruh tárepinen júzege kelgen. Akademikalıq V. V. Bartoldtin’ pikrine qarag’anda, qalanıń kórkem ádebiyatqa baylanıslı kózqarastan tuwrı forması Xo'kand bolıp, Qo'qon janlı tilde aytılıw bolıp tabıladı Ferg’ana sózi haqqında da ráwiyatlar bar. Mısalı, Ferg’ananı Nushirvon (Anushirvon) qurg’an hám patsha hár bir orınnan birden qáwim alıp kelgen eken. Sonday etip, túrli orınlarda kelgen kisiler jaylar qurip, eginler ekken. Adamlar olardı túrli orınlardan kelgenliginen Az hár bólme «turli xojalıqlardan kelgenler» (qurama) dep atay baslag’anlar. Keyininen az qosımshası túsip qalıp, Harxona bolıp ketken, bul bolsa bara-bara Ferg’ana formasın alg’an eken. Tap sol ráwiyat arab geografi Ibn Xurdodbehtin’ «Kitap ul-masolik val-mamolik» shıg’armasında (X ásir), Hamidullah Qazviniytin’ «Nuzhat ul-qulub» shıg’armasında (1340 jıl ) hám basqa tariyxıy esteliklerde de keltirilgen Samarqand, Andijan, Jizzaq, Xiva, Termiz, Buxara sıyaqlı áyyemgi qalalardıń, Amudarya, Sirdaryo, Zarafshon sıyaqlı dáryalardıń ne ushın sonday atalg’anı haqqında da túrli ańızlar bar. Kóplegen awıllardıń atları tuwrısında da qansha -qansha jumbaqlar bar. Taw-ernekler, saylıq -jarlıqlardıń ne ushın sonday atalıwın xalıq ózinshe túsintirip beriwge háreket etken. Buxara wálayatında Shandır degen bir neshe awıl bar. Xalıq bunı «chan bolıp tabıladı gósh» sózinen dep anıqlama beredi. Tiykarınan shandır turkmenlerdiń bir urıwı (Zarafshon oypatlıqsınıń eteginde ádewir turkmenler jasaydı ). Qarshı – shax qasri, xan qo'rg'ani, saray, xan qarargahi. Mahmud Qoshg'ariydan tartıp Qurandı yaddan biletug’ın adamı Abru, akademikler V. V, Radlov, V. V. Bartoldgacha turkiy qarsı sózine sonday túsindirmeler berilgen. Zahiriddin Muhammad Bobur bolsa sonday túsindirme beredi: «Qarshı - mo'g'ulcha sóz, go'rxonani (sag'anani) mo'g'ul tili birla qarsı derlar». T. Nápesov jazg’anı sıyaqlı, XV-XVI ásirlerde xan áwladı, ullı ruwxanıy hám basqa belgili shaxslar qabri ushın qurılg’an mazar, mazar da qarsı delingen, sebebi sol dáwir ádetine kóre bunday kisiler óligi mazar ishine qoyılg’an, mazar bolsa saray, yag’nıy qarsı ishinde bolg’an. Házirgi Qashqadárya wálayatınıń orayı Qarshı qalasından tısqarı, sol sóz menen atalǵan basqa taponimlardan áyyemgi Mo'g'ulistondagi mo'g'ullardin’ jazlıq ordası Qarshı qalasın (Hi dáryası boyında ), Turkmenistan Respublikasınıń Turkpmenbasi qalası qasındag’ı Qarshı taponimini, Rossiya Federatsiyasi Xakasiya avtonom oblastidag’iKarshi (Xarshi) xalıq punkti atlaritti aytiw múmkin. Denov, Joqarı Chirchiq, Jarqo'rg'on, Tómenderg'om rayonlarındag’ı Qarshı (Qarsıyora, Qarsılıq ) taponimlari wálayat orayı atı bolıp tabıladı Urganji - orin atı menen atalg’an qáwim. Urganjilar Xorezm paytaxtı Urganchti Chingizxon jer menen jeksen etip taslag’annan keyin Buxara tárepke kelip o'rnasip qalg’an ónermentlerdiń áwladları. Basqa bir mag’lıwmatlarg’a kóre XVII ásir aqırlarında Urgenchten ketip Buxara hám basqa jerlerge o'rnasqan ózbekler.Turkmenlerde de urgenji (urgenchli) etnonimi bar. Samarqand, Buxoro, Nawaiy,Andijan, Namangan wálayatlarında Urganji (Urganjilar, Urganjiyon, Urganjixona) awılları ádewir ko’plew ushraydı. Termiz – Ózbekstandag’ı eń áyyemgi qalalardan biri hám Surxondaryo wálayatınıń orayı. Qala eramizdan aldıng’ı IV - III ásirlerde 10 gektar mavdanni iyelegen. Belgili tariyxchi Qurandı yaddan biletug’in adamı Qasydin’ jazıwınsha, qala atı Amudaryanıń arg’ı tárepidegilerine qaratılıp, baqtriyancha “Taramastxa” (" arg’ı jaga dag’ı mánzil”) sózinen alıng’an hám ásirler dawamında túrlishe atalip kelingen. Mısalı. Antioxiya. Demetrais, Tarmid, Tarmiz, Tami, Tamo hám basqa . Qala X ásirden baslap Termiz dep atala baslag’an. Jizzaq - Ózbekstannıń áyyemgi hám nawqıran qalalarından biri esaplanadı. Jizzaq qalası házirde sol attag’i wálayat hám rayon orayı ham bolıp tabıladı. '" Jizzaq” taponimi haqqında hár qıylı m ag’liwm atlar bar. Mág’liwmatlarga kóre,grek alimlari belgilegen, Aleksandr Makedonskiy júriwleri dáwirindegi Kiropol hám Gazo qalalarından biri avnen Jizzaq qalasına tuw'ri keledi. Jurtımız arxeologlari Gazo qalasın ornın anıq tayın etpeseler-de. tariyxıy dereklerde onı Samarqand hám Tashkent aralig’inda jaylasqanlig’ın inabatqa alıp, áyyemgi Jizzaq bolsa kerek dep shama etediler. Qala dáslepki bar arab geograf ilimpazları hám sayaxatshıları Abulqosim ibn Havqal hám al-Múqaddesiylerdin’ dóretpelerinde Ustrushonnin’ Faknon wálayatındag’ı qala dep tilge alınadı. Qala arablar istilasinan aldın da bar bolg’an. Juwmaqlaw Taponimlarnin’ omiri túrlishe. Bir qatar taponimlar bir neshe jıl yamasa bir neshe on jıl jasasa, basqa bir geografiyalıq atlar ásirler boyı da tilden tilge o'teberedi. Turkistanda arablardin’ uzaq dáwir dawamında húkimranlıq etiwi orin atlarında óz sawleleniwin tapqan. Bunda arab tiliniń kórkem ádebiyatqa baylanıslı til bolıp xizmet etiwi úlken rol o'ynag’an. Arablar atları arasında áwliyeler, payg’ambarlar hám hár túrlı diniy ıqtıqatlar menen baylanıslı bolg’an orin atlari u’lken orın tutadı. Bunna tisqari,Orta Aziya, atap aytqanda Ózbekstandag’ı orıssha atlar túrli jollar menen payda bolg’an. Sovet da’wirinde bir qatar orissha toponimler ,Ko’she atlari,oykonimler,rayondag’i tu’rli obektler ha’m temir jol stanciyaları patsha húkimeti hákimleriniń qararları menen qoyılg’an rásmiy atlar edi. G’aresizlikke eriskenimizden son’ ko’plegen atamalar,alding’i yag’niy milliy atlarg’a ha’mde jan’a atamalar menen atala basladi Paydalanilg’an a’debiyatlar; 1. G‘ulomov P.N. "Toponimika va geografik atamashunoslik" ma’ruza matni T. 2000 2. Nabiev A. Asrorov H. "O‘zbekiston tarixi kursini o‘qitishda toponimik materiallardan foydalanish". T. "O‘qituvchi" 1985 3. Pospelov E.M. "Toponimika v shkolnoy geografii" M. "Prosveщenie" 1981 4. Hasanov H.H. "Er tili" T "O‘zbeksiton" 1977 Internet tarmaqlari : 1. uz.m.wikipedia.org 2.hudud24.uzz 3. tothostel.ru 4. geografiya.uz Download 79 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|