Berdaq atindag`i qaraqalpaq ma`mleketl‰k un‰vers‰tet‰
š50. Milliy qaraqalpaq jaz8w8n8n` qa`liplesiwi ha`m rawajlan8w8
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Sha`rtli q8sqart8wlar
- Mazmun8 Kirisiw
- Qaraqalpaq tilinin` tariyx8y grammatikas8
- Qaraqalpaq a`debiy tili tariyx8
š50. Milliy qaraqalpaq jaz8w8n8n` qa`liplesiwi ha`m rawajlan8w8 1924-j7l7 Qaraqalpaq avtonomiyal7q oblast7 du`zilgennen keyin reformalang`an arab alfaviti tiykar7nda qaraqalpaq jaz7w7 payda bold7. 1924-j7l7 noyabr ay7nda &Erkin Qaraqalpaq[ gazetas7 sh7g`a baslad7. 1925-j7l7 reformalang`an arab alfavitinde Tashkent qalas7nan &A`lipbe[, &Egedeler sawat7[, &Oq7w kitab7[ bas7l7p sh7qt7. Bul sabaql7qlard7n` du`ziwshisi ha`m avtor7 S.Ma`jitov bold7. Reformalang`an arab alfavitinde 29 ha`rip bold7. Bul alfavit 1928-j7lg`a shekem qollan7wda bold7. Arab alfaviti menen qaraqalpaq tilinin` seslik du`zilisin jaz7wda sa`wlelendiriwde bir qansha q7y7nsh7l7qlar bolg`anl7g`7 sebepli ken` xal7q qatlamlar7n sawatland7r7wda belgili q7y7nsh7l7qlar ju`z berdi. 184 1927-j7l7 iyul ay7nda oblast l7q partiya komitetinin` qarar7 menen lat7n grafikas7na o`tiw boy7nsha qarar qab7lland7. Sol waq7ttag`7 oblastl7q atqar7w komiteti basl7g`7 Q.A`wezov bassh7l7g`7ndag`7 ma`mleketlik komissiya du`zildi. 1928-j7l7 30-iyul ku`ni Q.A`wezov, S.Ma`jitovlar ta`repinen du`zilgen lat7nlast7r7lg`an qaraqalpaq a`lipbesinin` birinshi joybar7 oblast l7q hu`kimet ma`jilisinin` dodalan7w7na us7n7ld7. Ken` tu`rde dodalawlar o`tkeriw ha`m us7n7slard7 esapqa alg`an halda 1928-j7ld7n` aq7r7nda lat7n grafikas7 tiykar7ndag`7 jan`a qaraqalpaq a`lipbesi tast7y7qland7. Lat7nlast7r7lg`an alfavitte 32 ha`rip bol7p, olardan segizi daw7sl7 sesti an`lat7w ush7n qab7lland7. Biraq bul alfavitte bas ha`ripler ush7n tan`balar qab7llanbad7. Bul alfavitte 1928-j7l7 To`rtku`lde ja`ma`a`tlik avtorl7qta Q.A`wezovt7n` bassh7l7g`7nda &Qaraqalpaq a`lipbesi[, Eralievt7n` &Xat tan7[ ,/T.1929 / sabaql7qlar7 bas7l7p sh7qt7. 1930-j7l7 baspa so`z x7zmetkerleri, jaz7wsh7lar ha`m oq7t7wsh7lard7n` baslamas7 menen a`lipbe ha`m imla`ni jetilistiriw boy7nsha ma`jilis o`tkerilip, bunda to`mendegidey us7n7slar qab7lland7: 1. Affrikata &tsh[ ha`ribin qollan7wdan sh7g`ar7w ha`m on7n` x7zmetin &sh[ ha`ribine beriw. 2. So`zdin` auslaut pozitsiyas7nda u`nli &b[ ha`ribinin` orn7na u`nsiz &p[ ha`ribin qollan7w: mekteb - mektep, kitab - kitap: 3. Jaz7wda da`slepki eki buw7nda erinlik daw7sl7lard7 saqlap jaz7w: qulun, quduq, bu`gu`n. Bul us7n7slar 1931-j7l7 12-dekabr ku`ngi hu`kimet qarar7 menen tast7y7qland7. 1931-j7l7 qaraqalpaq tilinin` qatan` imla qag`7ydalar7n islep sh7g`7w boy7nsha ma`sele ko`terilip, 1932-j7l7 qaraqalpaq orfografiyas7n7n` eki joybar7 tayarland7. Birinshi-joybard7 du`ziwshileri -Q.Ubaydullaev ha`m Qosekeevler, ekinshi-joybard7 du`ziwshi -Q.Ay7mbetov bold7. Bul eki joybar qaraqalpaq ziyal7lar7 aras7nda ken` tu`rde talq7lawdan keyin 1932-j7l7 sentyabr ay7nda olard7 birlestirip birinshi orfografiyal7q konferentsiyada qab7lland7. Bul konferentsiyan7n` qarar7 boy7nsha to`mendegi rejeler qab7lland7: 1. Q7s7q daw7sl7 &7[, &i[ ha`ripleri so`zdin` barl7q pozitsiyalar7nda jumsalad7. 2. Erinlik daw7sl7 &u[, &u`[ ha`ripleri birinshi ha`m ekinshi buw7nda jaz7lad7. 3. &O`[, &o[ erinlik daw7sl7lar7 tek birinshi buw7nda saqlan7p jaz7lad7. 185 4. So`ylew pay7t7nda qon`s7las seslerdin` ta`sirinen ay7r7m o`zgerisler bol7w7na qaramastan so`zdin` tu`birin saqlap jaz7w: duzsh7 - dushsh7, jonqa - jon`qa, janbad7 - jambad7. 1935-j7l7 iyul ay7nda To`rtku`l qalas7nda ekinshi konferentsiya sho`lkemlestirilip qaraqalpaq a`lipbesi ha`m imla qag`7ydalar7n jetilistiriw, qaraqalpaq terminologiyas7n qa`liplestiriwdin` printsipleri, qaraqalpaq a`debiy tilin rawajland7r7w bag`darlar7 ma`seleleri qarald7. Qaraqalpaq a`lipbesi ha`m imla` qag`7ydalar7 qur7l7s7na to`mendegidey o`zgerisler kirgiziw us7n7ld7: 1. Qaraqalpaq tiline ta`n seslerdi an`lat7w ush7n qab7llang`an G`a`[, &o`[, &u`[ ha`riplerin qollan7wdan sh7g`ar7w. 2. So`zdin` bas7nda &7[, &i[ q7s7q daw7sl7lar7n qollanbaw. 3. Erinlik daw7sl7 &u[, &u`[ ha`riplerin so`zdin` tek birinshi buw7n7nda saqlap jaz7w. Bul us7n7slar konferentsiya qatnas7wsh7lar7 aras7nda keskin tart7sqa sebepshi bold7 ha`m konferentsiya bul ma`sele boy7nsha bir juwmaqqa kele almad7. 1938-j7l7 oktyabr ay7nda To`rtku`l qalas7nda u`shinshi orfografiyal7q konferentsiya shaq7r7ld7. Bul konferentsiyada N.Dawqaraev, Q.Ay7mbetov, U.Kojurovlar ta`repinen du`zilgen qaraqalpaq tilinin` a`lipbesi ha`m imla qag`7ydalar7n7n` jan`a variant7 qab7lland7. Bul varianttag`7 qaraqalpaq alfavitinde 32 ha`rip bol7p, sonnan on biri daw7sl7 seslerdi (Ekewi or7s tilinen kirgen so`zlerdegi 7, i seslerin an`lat7w ush7n), 21 ha`rip daw7ss7z seslerdi an`lat7w ush7n qab7lland7. Bunda a`lipbenin` qur7l7s7 bur7ng`7s7nsha qald7, al imla` qag`7ydalar7na baylan7sl7 o`zgerisler kirgizildi: 1. &?[ qos erinlik, sonor7n an`lat7w ush7n tan`ba qab7lland7, bur7n o`zbek tilindegidey &v[ ha`ribi qollan7latug`7n edi. 2. &b[ ha`ribi shet tilden kirgen so`zlerdin` qur7l7s7nda saqlan7p jaz7latug`7n bold7: vagon, aktiv: 3. &ya[, &yu[, &š[ ha`ripleri &ya[, &y7w[, &yo[ birikpesi tu`rinde jaz7latug`7n bold7: partiya, yamasa, yolka: 4. &Sh[, &Sh[ seslerin an`lat7w ush7n bir tan`ba &s[ qollanatug`7n bold7. 5. Or7s tilinen kirgen so`zlerdegi &Sh[ ha`ribi eki &ss[ ha`ribi menen an`lat7latug`7n bold7: 6. Or7s tilinen kirgen so`zlerdegi &Ts[ ha`ribi &t[ ha`m &s[ ha`riplerinin` birikpesi menen an`lat7latug`7n bold7: 186 Erinlik daw7sl7 sesler tek birinshi buw7nda saqlan7p jaz7latug`7n bold7. 1936-j7ldan baslap bur7ng`7 milliy respublikalarda or7s grafikas7na tiykarlang`an jaz7wg`a o`tiw protsesi basland7. Sog`an baylan7sl7 1940-j7l7 Qaraqalpaqstan ‰lim izertlew institut7n7n` qaraqalpaq tili ha`m a`debiyt7 bo`limi ta`repinen or7s grafikas7na tiykarlang`an jan`a qaraqalpaq a`lipbesinin` joybar7 tayarland7. Tayarlawsh7lar K.Ubaydullaev, Q.Ay7mbetov, N.Da`wqaraevlar bold7. Bul joybar 1940-j7l7 18-iyul ku`ni Qaraqalpaqstan Respublikas7 Joqar7 Ken`esinin` qarar7 menen tast7y7qland7. Or7s grafikas7na tiykarlang`an jaz7wg`a o`tiw ush7n eki j7l mu`ddet belgilendi. Bul a`lipbe 35 ha`ripten ibarat bold7 9 daw7sl7 sesti an`lat7w ush7n 6 ha`rip: a` -a`, o` -o`, u` -u`, qab7l etildi: ya, yu, š ha`ripleri qab7lland7. 24 ha`rip daw7ss7zlard7 an`lat7w ush7n qab7lland7, n`-ng tu`rinde jaz7ld7. -jin`ishkertiw, A`-ay7r7w belgileri qab7lland7, w daw7sl7s7 orn7na v ha`ribi qab7l etildi. Qaraqalpaq tiline ta`n seslerdi an`lat7w q, g`, h ha`ripleri qab7lland7. Bul a`lipbe 1957-j7lg`a shekem o`zgerissiz qollan7ld7. 1957-j7l7 28-fevral ku`ni Qaraqalpaqstan ASSR Joqar7 Ken`esi Prezidium7n7n` a`lipbe ha`m imla` qag`7ydalar7n7n` qur7l7s7na ay7r7m o`zgerisler kirgiziw boy7nsha pa`rman7 qab7lland7. Bul alfavit 41 ha`ripten ibarat bol7p, 9 ha`rip daw7sl7 seslerdi, 26 ha`rip daw7ss7z seslerdi an`lat7w ush7n, ja`ne de 6 ha`rip (e, š, yu, ya, `, A belgilerin an`lat7w ush7n) qab7lland7. 1940-j7lg`7 alfavitke to`mendegi o`zgerisler kirgizildi: 1. Qaraqalpaq tiline ta`n daw7sl7 seslerdi an`lat7w ush7n a`,o`, u` ha`ripleri engizildi. 2. Sonor qos erinlik w sesin an`lat7w ush7n w ha`ribi engizildi. Bur7n v jumsalatug`7n edi: suv - suw, vatan - watan. 3. N` - ha`ribi engizildi, bur7n ng tu`rinde jaz7latug`7n edi. Solay etip, qaraqalpaq tiline ta`n seslerdi an`lat7w ush7n qos7msha kirgizilgen ha`riplerinin` san7 segiz bold7: a`, o`, u`, g`, q, h, w, n`. Us7 alfavit ha`zirge shekem jumsal7p kelmekte. 1994-j7l7 26-fevral da lat7n grafikas7na tiykarlang`an jan`a qaraqalpaq a`lipbesi qab7lland7. 187 Sha`rtli q8sqart8wlar 1. A`-A`jiniyaz. 2. B-Berdaq. 3. Gk-Gadatel naya knijka. 4. DLT-Devan7 lug`at-it tu`ri. 5. E-Enisey esteligi. 6. J-Jurnal. 7. L-Leningrad. 8. M-Moskva. 9. Mog-Mogil yan esteligi. 10. Msh-Moyun Shura esteligi. 11.K-Ku`nxoja. 12. KTb-Ku`shtegin esteligi, u`lken jaz7wlar. 13. KTm-Ku`ltegin esteligi, kishi jaz7wlar. 14. Ksh-Kul7 Shura esteligi. 15. On-Ongin esteligi. 16. O-Omar. 17. O`-O`tesh. 18. Ton-Ton7kok esteligi. 19. Sb-Sbornik. 20. RSL- Radlov. Op7t slovarya tyurkskiy nareshiy. 188 Mazmun8 Kirisiw________________________________________________________3 š1. Qaraqalpaq xalq7 ha`m on7n` tilinin` payda bol7w7____________________4 š2. Qaraqalpaq tilinin` izertleniwi___________________________________7 š3. Tu`rkiy tillerinin` klassifikatsiyas7 ________________________________10 Qaraqalpaq tilinin` tariyx8y grammatikas8 š4. Altay da`wiri. Til bilimindegi altay tilleri teoriyas7____________________13 š5. Orxon-Enisey estelikleri _______________________________________17 š6. Orxon-Enisey esteliklerinin` fonetikas7.____________________________22 š7. Orxon-Enisey esteliklerinin` morfologiyas7 _________________________25 š8. Orxon-Enisey esteliklerinin` so`zlik quram7_________________________30 š9. M. Qashqariydin` &Devani-lug`at-it-tu`rk[ miyneti __________________33 š10. &Devani-lug`at-it-tu`rk[ miynetinin` fonetikas7_____________________ 35 š11. &Devani-lug`at-it-tu`rk[ morfologiyal7q qur7l7s7 _____________________40 š12. &Devani-lug`at-it-tu`rk[ miynetinin`i so`zlik quram7 _________________44 š13. Uyg`7r jaz7w7 estelikleri________________________________________52 š14. Yusup Has Hajibt7n` &Qutadgu bilik[ sh7g`armas7 ha`m on7n` tili________55 š15. Axmet Yugnakiydin` &Hibatul haqay7q[ sh7g`armas7 ha`m on7n` tili______58 š16. &Og`uznama[ sh7g`armas7 ha`m on7n` tili __________________________61 š17. Ahmed Yassawiy hikmetleri ha`m on7n` tili ________________________63 š18. Rabg`uziydin` &Q7ssa-sul-anbiya[ sh7g`armas7 ha`m on7n` tili___________65 š19. Xorezmiydin` &Muxabbatnama[ sh7g`armas7 ha`m on7n` tili____________68 š20. &Kodeks Kumanikus[ esteligi ha`m on7n` tili_______________________73 š21. XIII-XV a`sirdegi jaz7lg`an q7pshaq-og`uz tilinin` estelikleri ha`m on7n` tili __________________________________________________79 š22. Armiyan koloniyas7nda jaz7lg`an q7pshaq tilinin` estelikleri ha`m on7n` tili __________________________________________________83 š23. Orta a`sirlerdegi xanlard7n` jarl7qlar7 ha`m bitikleri___________________88 š24. Alt7n Orda da`wirinde jaz7lg`an a`debiy sh7g`armalar. Kutbtin` &Xisraw ha`m Shiyrin[ sh7g`armas7 ha`m on7n` tili_______________________92 189 š25. Sayfi Saray7n7n` &Gulistan-bit-tu`rkiy[ sh7g`armas7 ha`m on7n` tili_______94 š26. Ab7lg`az7 Bahad7r xann7n` &Shejireyi tu`rk[ sh7g`armas7 ha`m on7n` tili ___94 Qaraqalpaq a`debiy tili tariyx8 š27. Qaraqalpaq a`debiy tilinin` qa`liplesiw o`zgeshelikleri ______________ 97 š28. XVIII-XIX a`sirlerdegi jazba estelikler __________________________101 š29. XVIII-XIX a`sirlerdegi jazba esteliklerdin` fonetikas7 _______________104 š30. XVIII-XIX a`sirlerdegi jazba esteliklerdin` morfologiyas7____________ 106 š31. XVIII-XIX a`sirlerdegi jazba esteliklerdin` so`zlik quram7____________113 š32. Qaraqalpaq a`debiyat7 klassikleri sh7g`armalar7 tilinin` fonetikas7 ______116 š33. Qaraqalpaq a`debiyat7 klassikleri sh7g`armalar7 tilinin` morfologiyas7. Atl7q_____________________________________________120 š34. Kelbetlik _________________________________________________125 š35. Sanl7q____________________________________________________126 š36. Almas7q __________________________________________________128 š37. Feyil. Feyildin` da`rejeleri ____________________________________135 š38. Feyildin` funktsional formalar7_________________________________136 š39. Feyildin` bet-san kategoriyas7__________________________________140 š40. Meyil kategoriyas7 __________________________________________141 š41. Ma`ha`l kategoriyas7_________________________________________142 š42. Ra`wish___________________________________________________143 š43. Ko`mekshi so`zler___________________________________________145 š44. Qaraqalpaq a`debiyat7 klassikleri sh7g`armalar7 tilinin` so`zlik quram7 ___148 š45. Arab ha`m pars7 tillerinen o`zlestirilgen so`zler_____________________150 š46.Or7s tilinen o`zlestirilgen so`zler_________________________________157 š47. Qon`s7las tu`rkiy tillerinen o`zlestirilgen so`zler_____________________158 š48. XX a`sirdin` bas7ndag`7 qaraqalpaq shay7rlar7 sh7g`armalar7 tilinin` o`zgeshelikleri ____________________________________________158 š49. XX a`sirdin` 20-40 j7llar7ndag`7 qaraqalpaq tili______________________163 š50. Milliy qaraqalpaq jaz7w7n7n` qa`liplesiwi ha`m rawajlan7w7_____________166 Download 5.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling