Berdaq atindag`i qaraqalpaq ma`mleketl‰k un‰vers‰tet‰
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- §36 Almas8q
- ‰yelik Bir aw7l tur eken menin` jol7mda. (A`). Bar8s
- Tab8s Qoyd7n` meni ada bolmas hijrana, (A`), A`dep-erken bila`n bizdi oyg`at7p. (A`), Sh8g`8s
- Ataw Qal7s sa`lam7md7 etku`r sen mendin, (A`), Sen eru`rsan` misli sadaf ga`whar7, (A`), ‰tibar bolmad7 siz bile bizde (A`). ‰yelik
- Bar8s Abdullajan, sa`na atam ush7rassa, (A`), ‰la`j7n bilmedim, bildirdim sa`n`a. (A`), Bizge de, sizge de bol7p tur obal. (A`). Tab8s
- Ataw Ol ha`m menin` kibi yu`z m7n` a`rmanl7, (A`), Olard7 joq q7ld7 ur7s qa`ha`ri, (A`), Alar x7zmet eter ba`rha xal7q ush7n(B). ‰yelik
- Bar8s Quday7m q7lm7shdur og`an bir na`fes, (A`), Ha`r kim aytar an`a ha`mdam bolsam dep, (A`), Olarg`a o`zin` pana ber (B). Tab8s
- Sh8g`8s Jan7n` ta`nin`den ayr7lsa, And7n bashqa yaman yoqt7 (A`), Or8n
- §37. FEJ‰L Feyildin` da`rejeleri.
§35. Sanl8q
S anaq sanl7q. Klassik shay7rlard7n` tilinde to`mendegi sanaq sanl7qlar jumsalg`an: Du`n ya bir ko`rsetip La`yli jamal7n, Al7p ketti pikri-zikri q7yal7m (A`), Bes-on ku`n mehmana megzer (A`), Ekki qara ko`zin` ekki ba`ledek (A`), Ol yetti ash7qt7n` ba`ri sadag`a (A`), Ha`r yan7n`da toqquz o`rim shashlar7n` (A`), On tog`7z jasta dolan7p (A`), Jetti y7lg`7 u`lpet bolg`an yoldash7m (A`), On s a`kkiz m7n` a`lem yaqt7-da ketti (A`), On segizge kelse jas7 (A`), Men ketkeli bold7 jetti j7l, jeti ay (K), Ju`z m7n` j7lwa menen sh7g`ar go`zzallar (A`), Yar saray7 da`wran on to`rt yash7nda (A`), Bul yard7n` kewline yu`z a`rman bol7p (A`), Q7rq m7n` u`yli nog`ay, sha`hri Qazanda (A`), &af7ll7qtan o`mirim o`tti, Qald7 yu`z m7n` hijran endi (A`), Na`rse bermes yu`z m7n` barsa jalbar7p (A`), Ja`m bol7pt7 adam lek-lek (B), (lek-pars7 tilinde 10 000), M7n` tu`men naz bila`n baqar go`zzallar (A`), (tu`men mongol tilinde100 000), Q7r7q shilten g`ay7p eren ol7p yoldash7n`, A`wliyeler bolg`ay ma`detker endi (A`). A`jiniyaz sh7g`armalar7nda quraml7 sanl7qlard7 belgili bir onl7qqa jetkizip sanaw formalar7 ush7rasad7, bul jag`dayda «kem» so`zi qollan7lad7: Ekkisi kem ellige kelip, qaytt7 7g`bal7m menin` (A`), A`lwidag`lap kettin` mennen, ha`rne bar7m ko`zlerim (A`), Eki kem ellige keldim, qur7s7n jas7m menin`, Sonsha da`rtke qay7l bolg`an, qatt7dur bas7m menin` (A`). Pars7 tilinen kirgen «duw» so`zinin` qollan7l7w jag`daylar7 ush7rasad7: Ko`p sa`lem mendin biradar ashnay7w duw jahan (A`), Alt7n qos bilezik bard7 da`stinde (A`). 141 Qatarl7q sanl7qlar klassik shay7rlard7n` tilinde siyrek ush7rasad7. Qatarl7q sanl7qlar sanaq s ang`a -7nsh7 //-inshi, -lansh7//-lenshi, qos7mtalar7n7n` jalg`an7w7 arqal7 jasal7p zatlard7n` qatar ta`rtibin retlik san7n bildirip keledi: Jigitke a`rebi at kerek a`welha, Ekinshi za`n` kerek xoshirey, ziba (A`), Ekinshi q7z7 Ma`hiyda, U`shinshi q7z7 Ar7wxan, Besinshi q7z7 Ra`wshan (B), Ekkilenshi bizlerge (B). J7ynaqlaw sanl7qlar7 Shay7rlard7n` tilinde j7ynaqlaw sanl7qlar7 -aw//-ew//-a`w qos7mtalar7n7n` birden jetige shekemgi sanaq sanlarg`a jalg`an7w7 arqal7 jasalg`an: U`shewimiz sonshama jollardan o`tip, Baymaql7 eline bard7q yaranlar (A`), Jetim ush7n ekewimiz (J), Ul7m, q7z7m ekewide jas qald7, Quwats7z, awqats7z qarn7 ash qald7 (K), Ug`l7 to`rtew bolg`an eken (B). Klassik shay7rlarda j7ynaqlaw sanl7qlar7n7n` ma`nisi tart7mlang`an sanaq sanl7qlar arqal7 an`lat7l7w jag`daylar7 ush7rasad7: Ekkimiz maydanda ettik mulaxat (B), Tushaqlash7p bul ekkisi bir-birin (A`), Beshisi ha`m ko`se bold7 (B). Toplaw sanl7qlar7 Shay7rlard7n` tilinde ataw7sh so`zge sh7g`7s sepliginin` qos7mtas7 jalg`an7w7 arqal7 toplaw s anl7qlar7 jasalad7: Tog`7zdan sanap mal berdi. (B), On tilla`dan keldi sal7q (B), Hu`kimi ju`rip besh qaladan (B). Toplaw sanl7qlar7n7n` ma`nisi -lan//-len qos7mtalar7 arqal7 an`lat7l7p, toplaw ha`m j7ynaqlaw ma`nilerin bildiredi: Onlap-ju`zlep bug`a moy7n, Ol aw7nan alg`an eken (B), Shamal7q sanl7q Klassiklerdegi shamal7q sanl7qlar sanaq, j7ynaqlaw sanl7qlarg`a -lag`an//-legen qos7mtalar7n7n` jalg`an7w7 arqal7 jasal7p zatt7n` san7n, mug`dar7n an`lat7p keledi: Bir qay7q ju`zlegen saldan jaqs7raq (B). Eki sanaq sanl7qt7n` juplas7p qollan7w7nan shamal7q sanl7qlar jasalad7: On7m-on beshimde gezdim q7s ku`nimdi jaz etip (A`), Besh-on kishi ka`n ko`riner ko`zine (A`), Bul jerden tur7p ketsem q7z7g`7 joq, Senlerge bes-alt7 aw7z ayt7p bermey (A`), Ku`nde ushar q7r7q-ellige, Bul s o`zim sh7n yalan7 yoq (A`), Al7stan ko`rindi bir-eki qara, ‰zinen jetistik shab7sa bara (A`), U`yinde bar eken bir-eki q7z7, Biri q7z7l gu`ldur, biri q7rm7z7. Bar7s, sh7g`7s sepligindegi sanl7qlard7n` tirkewishler menen dizbeklesip keliwi arqal7: U`sh ju`zden aslam jan edik (J) 142 Bo`lshek san Klassiklerdin` tilinde bo`lshek sanl7qlar siyrek ush7rasad7: To`rttin` birine diyqan turar, Ten` bo`l dedi Aydos baba (B), Shaban minip shan`da qalma, Eki berip birin alma (A`), M7n`da bir 7 rzaman ata men sendin, Kelurmen sh7qmasa jan7m bul ta`ndin (A`). Numerativ so`zler Qaraqalpaq shay7rlar7 tilinde ha`r q7yl7 o`lshemlerdi bildirip sanl7q penen zatt7n` atamas7n7n` aras7nda qollan7latug`7n esapl7q (numerativ) so`zler ush7rasad7: Bir qas7q qan (B), bir arqa sal7 (B), eki m7n` tu`p qara tal (B), bir eli muz (B), su`t pisirim waq7t (B), bes tabaq un (O) M7sal7: Bir shappat nan bold7 so`zimnin` ba`si (B), Bir qadaq da`n hesh bermedin` (K), Alt7 san alashn7 gezdim, tapmad7m nam7w-n7shan. (A`). §36 Almas8q Qaraqalpaq klassikleri sh7g`armalar7 tilinde jumsalg`an almas7q so`zler ha`zirgi qaraqalpaq tilindegi kibi san ha`m seplik kategoriyalar7na iye. Klassiklerdin` sh7g`armalar7 tilinde almas7qt7n` to`mendegi ma`nilik tu`rleri jumsalg`an: betlew, siltew, soraw-qatnas, ja`mlew, belgilew, belgisizlik, bol7ms7zl7q almas7g`7. Betlew almas7g`7 Betlew almas7g`7 belgili betti an`lat7p birlik ha`m ko`plik sanlarda qollan7lg`an. Berdaqt7n` qos7qlar7nda betlew almas7g`7n7n` birinshi bet birlik san ma`nisinde «bende», «sorl7» so`zleri jumsalg`an: An7n` parq7n ayt7p bul sorl7 neter?(B), Benden`e o`zin` pana ber (B), Aytpay on7 bende neter?(B). Birinshi bet birlik sanda «men» betlew almas7g`7 seplengende to`mendegishe qollan7lad7: Ataw Kelip xoshlast7lar ko`zge yash al7p, Men ha`m turd7m erip, balq7p bosan7p (A`), Siz ha`m bizin` bile, biz ha`m siz bile. (A`). ‰yelik Bir aw7l tur eken menin` jol7mda. (A`). Bar8s O`zin`e ha`m mag`an qayg`7 salmag`7l, (A`), Shiyrin-shekar man`a so`zlerin qat7b, (A`), Qa`lem-qash7n` men`a qaqt7 da ketti, (A`), Deyu`b bizge wa`de bergen sa`digim. (A`). 143 Tab8s Qoyd7n` meni ada bolmas hijrana, (A`), A`dep-erken bila`n bizdi oyg`at7p. (A`), Sh8g`8s Ug`l7n` mendin sa`lam dedi degeysen`, (A`), Gu`nekar biz emes, bizden basqalar, (A`), Ziywar aytar bizdin da`wran o`ta`ndi. (A`). Or8n Mende basqa oy joq, gu`man q7lmag`7l, (A`), S7n-s7ya zulp7n` tutarg`a qalmad7 hesh mende hal.(A`) Ekinshi bet birlik sanda «sen», «sa`n», ko`plik sanda «siz», «sizler» almas7g`7 jumsalg`an: Ataw Qal7s sa`lam7md7 etku`r sen mendin, (A`), Sen eru`rsan` misli sadaf ga`whar7, (A`), ‰tibar bolmad7 siz bile bizde (A`). ‰yelik Arz7w-a`lep keldim senin` o`zin`e, (A`), Senin` so`zin` an7n` so`zi. (A`), Sizin` pir Qaraqum iyshan (B). Bar8s Abdullajan, sa`na atam ush7rassa, (A`), ‰la`j7n bilmedim, bildirdim sa`n`a. (A`), Bizge de, sizge de bol7p tur obal. (A`). Tab8s Men seni sa`wmishem eldin egana, (A`), Seni ko`rsem bolur ma`nin` ko`n`lim shad. (A`), Sizdi q7ld7q to`rttin` biri(B). Sh8g`8s Sendin o`zge u`lfikar7m yoq menin`, (A`), Bols7n ol Zuleyxa sendin sadag`a, (A`), Nesip ayra tu`sip sennen ayr7lsa, (A`), Neshe qus sizden qar7z7m bar(B), Nag`metulla kelip sorasa sendin, Jol u`zre atan`d7 ko`rdim degeysen`. (A`), Or8n Xal7q do`nbese, sende do`nbe(B). 144 «Siz» almas7g`7 ay7r7m jag`daylarda birlik san x7zmetinde jumsal7p t7n`lawsh7g`a degen hu`rmet, s7ylas7qt7 an`lat7p keledi: Al7n`, al7n`, al7n` dedi, Siz mehriban bolun` dedi. (B), Bizge de, sizge de bol7p tur obal. (A`). U`shinshi bet birlik sanda «ol» almas7g`7, ko`plik sanda «olar», &alar» almas7qlar7 jumsalg`an: Ataw Ol ha`m menin` kibi yu`z m7n` a`rmanl7, (A`), Olard7 joq q7ld7 ur7s qa`ha`ri, (A`), Alar x7zmet eter ba`rha xal7q ush7n(B). ‰yelik Men an7n` 7shq7nda bold7m xor7-zar, (A`), Bayan etsem an7n` ismi-sha`ripin, (A`), Alarn7n` parq7n bilgeysiz(B), Alarn7n` ba`rshesi sendin sadag`a (A`), Bar8s Quday7m q7lm7shdur og`an bir na`fes, (A`), Ha`r kim aytar an`a ha`mdam bolsam dep, (A`), Olarg`a o`zin` pana ber (B). Tab8s On7 ko`rip a`rman bila`n o`tersen`, (A`), Ko`rgen zaman an7 bag`r7mn7 ezip, (A`), Ash7q Ziywar an7 ko`rgen zaman7. (A`), Sh8g`8s Jan7n` ta`nin`den ayr7lsa, And7n bashqa yaman yoqt7 (A`), Or8n Onda hu`rmet eter ag`a-ini joq. (A`), Biraqta onda joq du`n yan7n` ka`n`i. (A`). S iltew almas7g`7 Qaraqalpaq shay7rlar7 sh7g`armalar7nda siltew almas7qlar7 bir neshshe adam, haywan, zat ha`m qub7l7slard7n` ishinen birewin ay7r7p siltep ko`rsetiw ush7n jumsalg`an. Siltew almas7qlar7 atl7q so`zlerdin` ald7nda dizbeklesip kelip sanl7q, kelbetlik, ra`wish so`zlerdi almast7r7p keledi: -»Bul», «bu» almas7g`7 so`ylew waqt7nda bar zat ha`m qub7l7st7 an`latad7: Bu elde ko`rmedim shun7n`dek dilbar (A`), Yalg`an7 yoq, bul so`zime sen inan (A`), Men bu yerde ju`rgen ishi za`rdeli (A`). «Bul», «bu» almas7g`7 substantivleskende ko`plik affikslerin qab7llayd7: Bular keldi on besh yashqa (B), Surxang`a bular ha`m keldi (B), 145 Ten`iz eteginde bolar qanshiye, Bulard7n` ba`rshesi elimde bard7 (A`). «Bu» almas7g`7 s eplengende «n» sesi artt7r7l7p qollan7lad7: Bund7n keter bolsaq endi sergizdan (A`), Us7lay o`tken bunnan bur7n (B). Ay7r7m jag`daylarda «n» sonor7n7n` ta`sirinen qos erinlik «b» u`nli daw7ss7z sesi «m» s onor7na o`zgeredi: Munda turay desem yoqdur ilaj7m, (A`), Sag`-salamat barsan` mund7n elime (A`), Birinshi mun7 bilgeysiz (B). -»M7na, m7naw, us7, m7nda» almas7qlar7 so`ylewshi menen t7n`lawsh7g`a jaq7n aral7qtag`7 an7q belgili zat ha`m qub7l7st7 bildiriw ush7n jumsalg`an: Kelip tur m7naw su`ygenin` (B), Ash7lmad7 m7na man`lay (B), Ul7m da us7, q7z7m da us7 (B). -»Ana, anaw» almas7qlar7 so`ylewshi menen t7n`lawsh7g`a bir qansha al7s jerdegi, biraq olarg`a belgili bolg`an zatt7 siltep ko`rsetedi: Anaw jatqan Pal7m laqq7 (B), J7lj7p kelse anadaydan (B). -»Ol» siltew almas7g`7 betlew almas7g`7n7n` u`shinshi bet formas7 menen uqsas. «Ol» almas7g`7 ataw7sh so`zlerdin` ald7nda kelip siltew ma`nisin an`latad7, Ga`pte an7qlaw7sh x7zmetin atqarad7: Ol elde ko`rmishem bir pa`riyzatt7 (A`), Naz a`yleyu`b su`jik tilli ol sa`nem. (A`). «Sol, shul, shu» almas7g`7 so`ylewshi menen t7n`lawsh7g`a bur7nnan belgili bolg`an, biraq bir qansha al7s jerdegi zat ha`m qub7l7st7 an`latad7: Aq7l7mn7 ketu`rdim ko`rgen shul zaman (A`), Bag` eramg`a mu`nesipdur shul pa`riy (A`), Sol zamanda q7zlar sa`lla`na kelse (A`), Tabmay7n da`rda` da`rmana, Bold7m shu ku`n hayran endi (A`). «Shul, sol» almas7g`7 seplengende on7n` qur7l7s7nda fonetikal7q o`zgeris payda bolad7: Shund7n qalfaq bolan eken (B), Bar7p shunda jay tutarman (B), Sog`an megzes x7zmet eter xal7q ush7n (B), Son7n` ba`rin ko`rdi m7naw ko`zlerim (B), Sonnan ba`hra al7p sh7qt7 hawaz7m. (A`). Ko`plik qos7mtas7 qos7lg`anda «sol» almas7g`7n7n` tu`birindegi «l» sesi tu`sip qalad7: Solar x7zmet eter ba`rha xal7q ush7n. -»Oshbu», «us7» almas7qlar7 so`ylew protsesinde bar bolg`an zat ha`m qub7l7st7 ayr7qsha atap ko`rsetiw ush7n jumsalg`an: Haq a`zelde a`ylemish oshbu yu`rish bizge na`sip, Qulaq sal7n` oshbu so`zge (B), Aman qoymay us7 halg`a (B). Klassiklerdin` tilinde, a`sirese Berdaq sh7g`armalar7nda do`rendi siltew almas7qlar7 jiyi ush7rasad7: son7n`day, anadaydan, us7lay7nsha, us7lay, shun`asha, h.t.b. O`zlik almas7g`7 O`zlik almas7g`7n7n` tiykarg`7 ko`rsetkishi «o`z» so`zi bol7p, ma`nisi jag`7nan ha`zirgi qaraqalpaq tiline sa`ykes keledi. «O`z» almas7g`7 atributivlik x7zmette qollang`anda, atl7q ta`repinen bildirilgen zatt7n` belgili bir betke tiyisli ekenligin an`lat7p tart7mlang`an atl7q 146 s o`zlerdi an7qlap keledi, «o`z» almas7g`7 bul jag`dayda affikssiz qollan7lad7: Arz7w-a`yler ko`n`ilimiz o`z yurt7m7zg`a barg`al7 (A`), O`z isime bold7m quwnaq. (B). O`zlik almas7g`7 betlew almas7qlar7 menen dizbeklesip belgili bir bette tart7mlanad7. Belgili bir betti ayr7qsha atap ko`rsetiw, ku`sheytiw za`ru`r bolg`anda betlew almas7qlar7 tu`sip qalad7: Ozaldan o`zi biy bold7 (B), O`zin` Shahsa`nemnen yu`z q7ssa z7yat (A`). S eplik ha`m betlik affiksleri o`zlik almas7g`7na tart7m qos7mtalar7nan keyin jalg`anad7: O`zimni bezdirip sab7r, qarardan,Sabr7w-qarar7md7 mennen bezdirer (A`), Sen o`zin`di man`a ra`wa ko`rishin`. (A`). O`zlik almas7g`7 ta`kirarlan7p qollang`anda ra`wishlik ma`ni an`lat7p keledi: O`z-o`zim ot7r7p pa`rman etermen (B), Ziywar aytar ku`yip-jan7p, O`z-o`ziden otqa tu`ser (A`). Ja`mlew almas7g`7 Qaraqalpaq shay7rlar7 sh7g`armalar7 tilinde zat ha`m olard7n` belgilerin, qub7l7slard7 j7ynaqlap ko`rsetiw maqsetinde ja`mlew almas7qlar7 jumsalg`an. Olar tart7m ha`m seplik affikslerin qab7llayd7: -ba`rtshe, ba`rshe ja`mlew almas7g`7: Senin` qas7n`da joq zag`sha Sa`na`wbar, Du`n yan7n` ba`rtshesi sendin sadag`a (A`), Ba`rsha`nin` ata-babas7n, Ayt7b bayan q7lg`an eken (B), Hayt-mereke toyg`a sh7qsa ba`rshe q7zd7n` ag`las7 (A`). -bar, ba`ri, barl7q, ha`mme ja`mlew almas7qlar7: Aq7l7mn7n`, huwsh7mn7n` ba`rin al7bdur (A`), Aman ketpes ba`ri o`ler, Bu so`zimde gu`man yoqt7 (A`), Bar7n7 mehmand7n ayamay, dasturqan7n ken` jayur (A`), Ba`rshedin ag`la senin` hu`sni-jamal7n` q7z Oraz (A`), Bar tapqand7 sarp etin`ler xal7q ush7n (B), Barl7q jerler waq7m bold7 (B), Ha`mmesi ja`m bol7p kelip qaladan, Q7z7n izlep tappay maydan aradan (A`), -gu`lli ja`mlew almas7g`7: Man`g`7t deyen ku`lli man`g`7t (B), U`shinshi x7zmette gu`lli (B), -gilen` ja`mlew almas7g`7: Betinde xan7 joq gilen` iymans7z (B), Xal7qt7n` xan7n sorg`an gilen` biyiyman (B). Klassiklerdin` tilinde arab tilinen kirgen «ju`mla`», og`uz tillerine xarakterli bolg`an «tamam» ja`mlew almas7qlar7n7n` jumsal7w jag`daylar7 ush7rasad7: Ju`mla` arabn7n` qa`biylesi (B), Ju`mla` Qon`7ratt7n` babas7 (B), Tamam yurtt7 alg`an eken (B), Tamam ag`zalar7m matam(B). Berdaqt7n` qos7qlar7nda &at7» so`zi ja`mlew almas7g`7 x7zmetinde jumsalad7: At7 bol7p qalfaq ken`esti (B), At7 bol7p alash tab7st7 (B). S oraw-qatnas almas7g`7 Shay7rlard7n` qos7qlar7nda to`mendegi soraw-qatnas almas7qlar7 jumsalg`an: -Kim almas7g`7 adamlarg`a baylan7sl7 qollan7l7p, tart7m, ko`plik ha`m seplik qos7mtalar7n qab7llayd7: Nesip aydap sizin` ellera` kelgen, Kim jaqs7, kim jaman parq7n7 bilgen (A`), Taws7l7p 147 kimnin` taqan7 (B), Kime aytay arz7w-hal7m (A`), Men bilmenem kimge baqar , Qara qashl7 Xiywal7 q7z (A`), Kimlerdin` ketip jesiri (A`). -Ne soraw-qatnas almas7g`7 adamnan basqa janl7 ha`m jans7z zatlarg`a baylan7sl7 qollang`an: a). Feyil so`zler menen dizbeklesip soraw ma`nisin an`latad7: Endi sennen ayr7l7p ne kesher hal7m menin`, (A`), &a`rip anam ne bolmaqsh7 hallar7n`, Munday iske giriptar bol7p ballar7n` (A`). b). Atl7q so`zler menen dizbeklesip qanday, qays7 almas7qlar7n7n` x7zmetin atqarad7: Ne has7llar o`tken eken (B), Ne sawda bastan keshirdim (B). v). Ritorikal7q soraw ga`plerde ma`nini ku`sheytip, ayr7qsha belgilep ko`rsetiw ush7n jumsalad7: Bul ne qayg`7, bul ne duman, Bolalmad7m da`rtten aman (A`), Ne yaman du`n yada ayral7q yaman. (A`). g) «Q7l», «em» ko`mekshi feyilleri menen dizbeklesip kelip soraw ma`nisin an`latad7: O`tirik ayt7p netermen (B), Aytpay on7 bende neter (B), Ne q7l7p em zal7m seni (B), d) Seplik, tart7m, ko`plik affikslerin qab7llayd7: Nelerdi ko`rmedi yaranlar bas7m (B), Nege shaw7p ju`rmeysen` dep (B), -»Neshik, netshu`k» soraw-qatnas almas7qlar7 ha`reket ha`m qub7l7st7n` ju`zege sh7g`7w s ebebi tuwral7 sorawd7 bildiredi: Hal7 neshik bolar g`a`rip q7zlard7n` (A`), Zaman netshik zaman bold7 (B). -»Neshe, neshshe» soraw-qatnas almas7qlar7 belgili bir waq7t, mug`darg`a baylan7sl7 sorawd7 an`latad7: Neshe y7l keshdi, neshe ay (B), Neshshe xannan ina`m keldi (B), Ashtan o`ldi neshshe adam (B). -qa tiykar7nda jasalg`an soraw-qatnas almas7qlar7: -qay: Qay birin`nin` shaman` keldi (B), -qayda: Qayaqqa aydayd7, qayda barmaqsh7, Ha`mmesine zal7m qarmaq salmaqsh7 (A`), -qays7: Ziywar aytar qays7 birin aytay7n, Ju`rek bawr7m tildin` a`rman7y du`n ya (A`),U`stine kelse g`aniymi, qays7 biriden taysalur (A`). -qa`ne: Arz7w-a`rman bilen alg`an qa`ne yoldash7m menin` (A`), -qaydan: Sho`l bu`lbili bilsin qaydan (B), -qalay: Qalay bold7 hallar7m7z (B), -qashan: Qara duman qashan keter (B), -qaerde: Oylan7p qaerde ju`rdim (B), -qansha: Berdimurat waqt7n` qansha (B), Belgilew almas7g`7 148 Qaraqalpaq shay7rlar7 sh7g`armalar7 tilinde belgilew almas7g`7 qanday da bir betti, zat ha`m on7n` belgisin basqalar7nan aj7rat7p belgilep ko`rsetiw ush7n jumsalg`an. Dara belgilew almas7g`7 iran tillerinen kirgen «ha`r» so`zi arqal7 an`lat7lad7, atl7q, kelbetlik, sanl7q so`zlerdin` ald7nda jumsalad7: Ha`r bendede bolar ha`r tu`rli awhal, Bayag`7 jaylawdan o`tsem ha`r zaman, Ha`r so`zin`de m7n` naz etip o`ltu`rme, Ha`r yan7n`da toqquz o`rim sashlar7n` (A`), Qospa belgilew almas7g`7 «ha`r» so`zine soraw-qatnas almas7qlar7n7n` dizbeklesiwi arqal7 jasalg`an: Mal7w-mu`lkim ha`rne bar7m taps7rd7m men ta`n`irge, J7lwa taslap ha`rne bar7n saz etken. Dushpann7n` ha`r qashan bas7na jetsen` (B), Ha`r neshu`k diyni mus7lman (B). «Ha`r kim», «Ha`r qays7» belgilew almas7qlar7 tart7m, ko`plik, seplik qos7mtalar7n qab7llayd7: Ha`r kimlerge kettin` da`wran (B), Ju`zi qara bop ha`r kimge (B), Shay7rlard7n` qos7qlar7nda «ha`r» almas7g`7 «na`rse», «bir» so`zleri menen dizbeklesip kelip belgilew almas7g`7n7n` qospa tu`rin payda etedi: Ha`r bir so`zin` da`rtli qulg`a da`rmand7, Saw bolsan` bas7n`a ha`r bir is tu`ser, Ha`r na`rseni oylay bermey t7n7sh tur (A`). Belgisizlik almas7g`7 Belgisizlik almas7g`7 so`ylewshi menen t7n`lawsh7g`a ele belgisiz zat ha`m qub7l7slard7n` belgisin bildirip keledi: a) «Kim» soraw almas7g`7n7n` tart7m jalg`awl7 tu`ri ha`m - kimse, kimisi so`zleri arqal7 bildiriledi: Kimse g`amgun, kimse shad bul zamanda (B), Kimi j7g`7p, kimi j7g`7l7p (B), Ha`r kimsedin q7lma giyna, Ma`jnu`n kibi sh7g`7p sho`le (A`). b) «Bir», «birew» sanl7qlar7 soraw-qatnas almas7qlar7 menen dizbeklesip kelip, belgisizlik almas7g`7n jasayd7: Bir neshsheni alt7n taxtqa mindirip, Bir neshshenin` jalg`an ot7n so`ndirip, Elimizde ne bir g`oshshaq nar qald7 (A`). v) Belgisizlik almas7g`7 &a`lle» so`zi arqal7 jasalad7: A`lle q7z ba, a`lle ul ma? A`lle nelerge q7ynald7n` (B). g) «Baz7» so`zi «bir» sanl7g`7 menen dizbeklesip kelip belgisizlik almas7g`7n jasayd7: Hayal demesen` at7n7, Baz7 bir erden z7yat eken(B). d) «ne» soraw-qatnas almas7g`7 ataw7sh so`zlerdin` ald7nda dizbeklesip kelip belgisizlik almas7g`7n7n` ma`nisin bildiredi: Ne yerlernin` suw7n ishti (B), Ne bir sul7w-sul7w sha`ha`rim bard7 (A`). Bol7ms7zl7q almas7g`7 Qaraqalpaq shay7rlar7 sh7g`armalar7 tilinde jumsalg`an bol7ms7zl7q almas7g`7 adam, zat ha`m qub7l7st7n` ayt7lajaq is-ha`reketke qatnas7n7n` joq ekenligin an`lat7p, qur7l7s7 boy7nsha dara ha`m qospa tu`rde ush7rasad7: 149 a) Dara bol7ms7zl7q almas7g`7 «hesh», «d7m», «hasla» so`zleri arqal7 an`lat7lad7: Da`rtimnin` joq hesh dawas7, Buz7ld7 ko`n`lim Xiywas7, Mendey g`a`riplerge tag`lim bermege, Na`yleyin hesh adam sh7qmas dildar7m, Hasla jalg`an so`ylemespen (B), b) Bol7ms7zl7q almas7g`7n7n` qospa tu`ri «hesh» so`zine soraw-qatnas almas7qlar7n7n` dizbeklesiwi arqal7 jasalg`an: S7r7m pash etpedim ha`rgiz hesh kimge, Mag`an so`zdin bashqa igam, Hesh nema`rse beren yoqt7. Xabar joq elimnen adam kelmeydi, Ne halda ekenin hesh kim bilmeydi. Baqsam hesh neme yoq sol7-sag`7mda, Qabab old7m men paq7rl7q dag`7nda (A`). Pronominalizatsiya Basqa so`z shaqaplar7n7n` almas7qqa o`tiw qub7l7s7 shay7rd7n` sh7g`armalar7nda siyrek ush7rasad7: «Bir», «birew» sanl7qlar7 almas7q so`z shaqab7na o`tedi: Bul sa`lemdi birew aparar al7p (A`), Birewler bay, birew jarl7 (B), §37. FEJ‰L Feyildin` da`rejeleri. Qaraqalpaq shay7rlar7 sh7g`armalar7 tilinde feyildin` tu`p, o`zlik, o`zgelik, sheriklik, belgisiz da`rejeleri subúekt penen obúekt aras7ndag`7 ha`r q7yl7 ma`nilik qatnaslard7 an`lat7p, tiykar7nan forma jasawg`a qatnasad7, ay7r7m jag`daylarda so`z jasawsh7 x7zmetin de atqarad7. Tu`p da`reje o`zinin` arnawl7 grammatikal7q qos7mtalar7na iye emes. Basqa da`reje formalar7 tu`p da`rejege qos7mtalard7n` jalg`an7w7 arqal7 jasalad7: Ha`fta`da bir da`r yan7 ko`r (B), Yalan du`n ya o`ter, keter, Dushman ayaq7n`da yatar, A`jel bir ku`n sharap tutar. Ju`zin`ni ko`rgennin` yoqdur a`rman7, Q7ya baq7shlar7n` da`rttin` da`rman7 (A`). O`zlik da`reje subúekttin` is-ha`reketinin` o`zine bag`darlang`an7n bildiredi. O`zlik da`rejenin` -n//-7n//-in, -un//-u`n qos7mtalar7 aw7spal7 feyillerge jalg`an7p keledi: Ishq7 zimistan7n misli yaz etip, Ju`rishin m7sal7 quba g`az etip. Ma`rd bile na`merdnin` parq7, Bilinur maydan ishinde (A`). Ko`ru`ndi-ko`ru`ndi o`zimdey g`a`rip (B). O`zlik da`reje -l//-7l//-il, -ul//-u`l qos7mtalar7 arqal7 da jasalad7: O`z ten`in`e qos7l kelin (B), Ayral7qt7n` s7r7n asht7 qag`az7n`, O`li edim, tiriltti jazg`an bayaz7n`. A`lip qa`ddim daldek bol7p bu`gildi, Ko`zlerimnen qanl7 yash7m to`gildi. Ziywar aytar, men igildim, Haqtan tilep iyman endi. Endi sennen ayr7l7p ne kesher hal7m menin` (A`).Oylan, Berdimurat zaman tar7ld7 (B). Ay7r7m jag`daylarda qos7qt7n` buw7n san7n, rifman7 saqlaw ush7n o`zlik da`reje affiksleri tu`sirilip tu`p da`rejedegi feyiller menen an`lat7l7w jag`daylar7 ush7rasad7: Atadan tuwd7m ne ko`rdim (B), Mu`yta`n bila`n x7yat tuwg`an (B), 150 Belgisiz da`reje -l//-7l//-il, -ul//-u`l, -n//-7n//-in, -un//-u`n qos7mtalar7 arqal7 jasal7p ha`rekettin` belgisiz subúekt ta`repinen islengenin yamasa islenetug`7n7n bildiredi: Ko`kmar shab7ld7 toy bold7, Maydanda qurulg`an eken (B). O`rta`nib da`rdi-f7raqt7n, Jol7nda pa`rwana megzer. O`mirimnin` qasr7 y7q7lg`an, Ig`bal ka`sas7 to`kilgen, Xats7z, qa`lemsiz shekilgen Bir a`jep dewana megzer. As7lmay, buw7lmay yoqsa o`linmey, O`liki, tiriki an7n` bilinmey (A`). Sheriklik da`reje tu`bir feyillerge -sh//-7sh//-ish, -ush//-u`sh, -s//-7s//-is, -us//u`s qos7mtalar7n7n` jalg`an7w7 arqal7 jasal7p, bir neshe subúekttin` birlesip islegen is-ha`reketin bildiredi: a) birgelik-sheriklik ma`nisin an`lat7p, eki yamasa bir neshe subúekttin` ja`mlesip islegen is- ha`reketin an`latad7: Birge ju`rgen q7z7w-jawan, yar-yaran menen ko`risip, Q7yametlik dos ug`7nd7 qushaqlas7p jol sorag`lap, Ah, darig`a, waq darig`, m7n` san7 a`rman sh7qt7 jan. Tushaqlas7p bul ekkisi bir-birin, Biri za`nin izlep, biri ha`m q7z7n. A`rmandaman kete almad7m ush7ras7p, Ko`zimdin yash to`kip an`a xoshlas7p (A`). Bir neshe subúekttin` ko`plik ma`nidegi is-ha`reketin sheriklik da`reje feyilleri bildirip keledi: Mal bo`lu`shu`b enshi ald7, Jene jaw bolub shaf7shd7 (B). Jup-juptan ju`risti bu`gin (B). Ko`z ush7nan bir q7yalap baq7sh7p, M7y7q tart7p qa`lem qash7n qaq7sh7p (A`). O`zgelik da`reje. O`zgelik da`reje feyilleri is-ha`rekettin` grammatikal7q subúekt arqal7 emes, al logikal7q s ubúekt arqal7 islengenin bildiredi. O`zgelik da`reje qos7mtalar7: -d7r//-dir, -t7r//-tir, -dur//-du`r, -tur//-tu`r: Ha`r so`zin`de m7n` naz etip o`ltu`rme, «ussa bila`n yu`rekimni tolturma. Kirpiklerin` su`zip baqqan na`zerin`, Juld7zd7 jawrat7p tu`nnen bezdirer. Ko`n`lim sa`debini bir-bir yazd7r7p, Qayta bastan go`ne da`rtim qozd7r7p, Sa`nemler qol7nda tilla` saz edim, Ha`wijge keltirer janan bolmad7 (A`). -t//-7t//-it qos7mtas7 daw7sl7 seslerge ha`m y, r, l, k, q daw7ss7z seslerine tamamlang`an feyillerge jalg`an7p o`zgelik da`reje jasayd7: A`sel qatqan su`jik-su`jik tillerin`, J7land7 j7lj7t7p innen bezdirer. Bul sa`lemdi birew aparar al7p, Bastan-ayaq oq7tarsan` sa`wdigim. Xat7n` kelip q7s ku`nimdi jaz etti, Bag`r7md7 jibitip mun`l7 saz etti. A`y, Ziywar, so`zin`ni qoyg`7l q7sqart7p (A`). -g`7z//-giz, -q7z//-kiz, -7z//-iz qos7mtalar7: Ha-da hal7m ko`rgizip tur, ta`nde jan7m sendedur (A`), Da`wlet qong`7z xan bas7na (B), Awz7ma suwlar tam7zd7, Ko`zimnen jaslar ag`7zd7 (B), Paz7lbek ishse ber nabat, ‰shkizgil qant7w-qandalat (A`). O`zgelik da`rejenin` -qar//-ker ha`m -q7z//-kiz qos7mtalar7n tu`rkiy tillerin izertlewshi ilimpazlar rotatsizm ha`m lambdaizm qub7l7s7 (r ∼ z), yag`n7y qaraqalpaq tilinin` eski bulgar tilleri menen baylan7s7n7n` qald7g`7 s7pat7nda bahalayd7: jatqar - jatq7z, jetker - jetkiz, aytt7r - 151 aytq7z. M7sallar: Ra`him eyle, padshah7m, elge jetker sen meni, Ya ilah7m, elimdi ko`rer ku`nler barma eken. ‰stegen yerge yetkergen ilgir na`zerim ko`zlerim, Qal7s sa`lam7mn7 etku`r sen mendin (A`). -sa`t//-set qos7mtas7 Berdaq sh7g`armalar7 tilinde ush7rasad7: Ko`rsetib ko`mu`r, qam7s7n, Jol ko`rsetkil jigitlerge(B). Download 5.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling