Berdaq atındag’ı Qaraqalpaq Ma’mleketlik universiteti Ta’biyattanıw fakulteti

Materik h’aywanat du’nyası. Materikte adam. 

 Qubla 

Amerikanın’ h’aywanat du’nyası h’a’m tu’rlerine baylıg’ı ta’repten o’simlik 

qaplamınan qılınbaydı. Materiktn’ 9a’zirgi fawnası onın’ florası da’wrinin’ aqırınan baslap aral 

ta’rizde ajralıp qalg’an h’a’m klimat kem o’zgergen sharayatta qa’liplesken. %awnasının’ 

qa’dimliligi h’a’m onın’ quramında indemik formalarının’ ko’pligi sonnan derek beredi.  

 

Qubla Amerika tog’aylarında h’a’r tu’rli quslar ko’binese ren’i jarqıra tawlanıwshı totı 

quslar ko’p. Totı quslardın’ en’ u’lkeni ara en’ tipik bul jerde ku’ndizgi h’a’m tu’ngi gu’belekler 

h’a’r tu’rli don’ızlar, qurmısqalar ko’p bazı bir don’ızlar keshte sonday jaman nur tarqatadı. 

Qubla Amerikadag’ıqurg’aqshıl savannalar tropik siyrek tog’aylar h’a’m de sub tropik tog’aylar 

pawnası qalın’ tog’aylar fawnasınan basqasha. Bul jerde jırtqısh h’aywanlardan basqa pwma 

qubla Amerikada ushıraydı h’a’m arqa Amerikada ushırap turadı.  

 

 Savanna h’a’m jaylawlarda jılan h’a’m kesirtke ko’p and tawlar fawnası o’zine ta’n 

belgileri menen ajralıp turadı bul fawna materiktin’ batıs bo’liminde ushıramaytın ko’plep 

indemik h’aywanlardı o’z ishine aladı.  İlgeri kishkene indemik kemiriwshi h’aywan ken’ 

tarqalg’an sol sebepli ko’p awlana beri h’a’zirgi waqıtta ju’da’ kem qalg’an. 

 Vulkanik 

jıl menen payda bolg’an Galapogos atawları fawnası o’zine ta’n belgileri 

menen ajralıp turadı. Bul fawna quramında jer bawırlawshılar h’aywanlardan qurg’aqlıqta 

jasawshı taspaqalar h’a’m ten’iz kesirtkeleri aylırsha orın tutadı. Sondayaq tu’rli tuman qusları 

h’a’m ko’p bular arasındada tropiklerde antraktidag’a ta’n fawna tu’rleri h’a’m suwıq ag’ımlar 

menen birge kelip tarqalg’an Pingvinler h’a’m basqalar bar. Su’t emiziwshi h’aywanlardın’ tu’ri 

onsha ko’p emes olardan qulakg’ı u’lken tyulen bazı bir kemiriwshiler h’a’m ko’r sha’pelekler 

aytıp o’tiw mu’mkin. 

 

Lektsiya:23 

Tema: Qubla Amerikanın’ ta’biyiy geografiyalıq regionları h’a’m u’lkeleri. 

Shıg’ıs ta’biyiy geografiyalıq region. 

Rejesi: 

1. Qubla amerika materiginin’ ta’biyiy geografiyalıq regionlarına sıpatlama 

2. Shıg’ıs ta’biyiy geografiyalıq regionına sıpatlama. 

 

. A’debiyatlar. 

1. Vlasova .T.V. «Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov» Tom I-II Moskva 

Prosvechenie 1986 g. 

2. Reabchikov A.M. «Dunyo qitalari tabiiy geografiyasi» Toshkent 1988 yil. 

3. Vlasova. T. V. «Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi» Toshkent 1985  

4. Qurbaniezov.R. «Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasini wqitish metodikasi» 

Urganch 2000 y. 

 

Arqa Amerikanın’ qubla Amerikada ta’biyiy sharayatındag’ı en’ u’lken parıq shıg’ıstan 

qa’dimgi platforma bo’limi menen materiktin’ arqa h’a’m batıstag’ı jas h’a’m quramalı du’zimge 

iye bolg’an and tawları sistemasında a’melge asırg’an.  

Bul h’a’r bir bo’lim ishinde olardın’ kelip shıg’ıw h’a’m tektonik du’zilisindegi klimat 

sharayatındag’ı ken’lik boylap o’zgeriwi o’zine ta’n boladı. Tawla regionlarda ba’lentlik 

regionları basqasha bolıp ol organik du’nyasının’ quramı h’a’m de a’ne sol materik eki u’lken 

bo’limge ajratıladı. 

 Shıg’ıs. Shıg’ıs ta’biyiy geografiyalıq regionı tiykarg’ı plat forma du’zlisine iye bolıp 

regionda tektonik teretorya shıg’ıs sub ekvatoryal h’a’m batıs klimat regionları atawların 

iyeleydi. Bul regionda teretorya ta’biyiyi geografiyalıq parqlanıwının’ a’meliy keliwinde 

to’mendegi faktorlar timykag’ı ro’l oynaydı.  

1. Platforma du’zlisi relef belgileri.  

2. Ta’biyat zonallıg’ı 

3. Materiktin’ ko’rnisi ekvator a’tirapının’ qublag’a barg’an sayın tarayıp barıwı. 

4. Tınısh okeanı ta’repinen biyik dizimler menen oralang’anlıg’ı. Atlantika okeanı ta’repinen 

a’dewir teretoryanın’ ashıqlıg’ı  

 

Amazoniya. Amazoniya u’lkesi ta’biyatının’ tiykarg’ı belgileri relef kontinental 

rawajlang’anlıg’ı h’a’m de ekvatorg’a jaqınlaw esaplanadı. U’lke shegarası Brazilya h’a’m 

Gviana u’lkesi h’a’m de arinoko u’lkesi menen bolg’an shegara bolsa gwa beri da’rya arqalı 

o’tedi. And eteklerinde ten’iz ba’lentligi 100 m den aspaydı. Sonın’ ushın bul teretoryada da’rya 

tegislikti a’dewir oyıp turadı temperatwra joqarı +24 +28

0

 boladı. Salıstırmalı region ko’p. 

U’lkede tropik tog’aylar quramında tiykarınan da’ryalarg’a jaylasqan ornına qarap. Bir neshe 

gruppag’a ajralg’an.  

1. Jılına bir neshe ma’rte suw basatın da’rya. tog’aylar «İgako»  

2. Qısqı mu’ddeti suw basatug’ın darya vodiylaridapi tog’aylar.Varziya  

e.  Suw baspaytın tog’aylar «Ete»  

Gvena tawları h’a’m pa’s tegisligi. Orenako tegisligi. 

Gvena tawlıg’ının’ oraylıq bo’limi en’ ba’lent ko’terilgen h’a’m ju’da’ ko’p maydalang’an u’sti 

polezoy erasının’ tu’rli ren’degi qum taslar h’a’m kvartsitler menen qaplang’an ayrım taw 

missipleri 2000 m den asadı, tawlıqtın’ en’ ba’lent massipleri 2772 h’a’m 2950 m ge jetedi. 

Tawlıqtan Gvena pa’s tegisligine tutasatın da’ryalarda h’a’m saqramalarda jawınlar rejimine 

baylanıslı. Arqa shıg’ısta tawlıq jan bawırlarda jawınlar pu’tkil jıl dawamında jawadı. Tawlarg’a 

ko’terilgende temperatıwra pa’seyedi, 2000 m ge jaqın ba’lentlikte h’awa temperatwrası 

+10+15

0

 tan aspaydı. Atlantika okeanı boyında mangra tog’aylar tarqalg’an bolıp, okeannan 

uzaqlasqansayın olardın’ ornın tropik tog’aylar iyelep baradı.  

Orinako tegisligi. U’lke atlantika okeanı saqıllarıda qubla batısta amazoniya u’lkesinin’ 

tog’aylarına shekem sozılg’an relefte bir neshe erozen polg’ana anıq ko’rsetilgen. En’ pa’s 

pag’ana orinaka da’ryası h’a’m onın’ tarmaqları bolıp sozılg’an pa’s tegislik derlik h’a’mme 

jerde ten’iz jag’asının’ 100 m den artıq ko’terilmegen. u’lke klimatının’ aqımiyetli qa’siyeti 

jawınlardın’ fa’silge qarap qarap bo’liniwge boladı. Jawınlı da’wir ortaesapta aprelden 

oktiyabırg’a deyin qurg’aq da’wir bolsa noyabirden martqadeyin dawam etedi. Pu’tin jıl 

dawamında h’awanın’ temparatwrası +20

0

 kem bolmaydı orinako tegisligi h’a’zirgi waqıtqa 

shekem kem rawajlang’an h’a’m xalıq siyrek jaylasqan tek ayrım jerlerde g’ana aydalg’an jerler 

barn bul jerdin’ h’aywanat du’nyası h’a’r qıylı h’a’m jaqsı saqlang’an.  

Brazilya tawlıg’ı. Tropik tegislikleri.    

U’lke ta’biyatının’ aqımiyetli qa’siyeti tawlıqlar h’a’m platolardın’ ko’pligine h’a’m de 

subekvatoryal h’a’m tropik klimatının’ jag’dayına tiyisli Brazilya tawlıg’ının’ shıg’ıs h’a’m 

qubla shıg’ıs shegaraları atlantika okeanı ta’repinen qaralg’anda biyik h’a’m ju’da’ bo’leklenip 

ketken taw sistemasına uqsap ko’rinedi shıg’ıs Brazilya shegaralarının’ neogenda bo’lekleniwi 

h’a’m ko’teriliwi na’tiyjesinde biyikligi 2000 m den aslam dizbeler yag’nıy serralar payda 

boladı. Brazilya tawlıg’ı batıs h’a’m arqada pa’s tegislikler menen shegaralang’an Brazilya 

tawlıg’a’ı sub eekvatoryal h’a’m tropik jerlerde jaylasqanı ushın jıl dawamında quyashtan ko’p 

mug’darda jıllılıq aladı. Tawlıqtın’ orayında jıllıq jawın mug’darı (1500-1200mm) Arqada ıg’al 

da’wir onsha uzaq sozılmaydı h’a’m temperatwra bir tegis bolıp jıl boyı derlik o’zgermeydi. 

Shıg’ısqa qaray barılg’anda klimat biraz o’zgeriliwi gu’zetiledi. Arqa batıstın’ en’ u’lken 

da’ryası Sanpransiskonın’ ag’ıtsm rejimi tez o’zgeriwshi biraq sog’an qaramastan onın’ 

sarqıramaları joq. Brazilya tawlıg’ında savannalar menen tropik siyrek tog’aylar ko’pshiligin 

quraydı. Unıraw qabatı u’stinde tawlıqtın’ ishki bo’leginde qızıl h’a’m qon’ır topıraqlar payda 

bolg’an. Brazilya tawlarında xalıq tegisemes jaylasqan h’a’m teretoryası bir tegiste 

rawajlanbag’an sol sebepli ta’beg’ıy lanshaftlar u’lkenin’ tu’rli bo’liminde tu’rli da’rejede 

rawajlang’an.  

Tropik tegislikler. Bul u’lke arqada amazoniya men en tutasqan onın’ qublasında shegarası 

shama menen 30

0

 qubla ken’lik boylap shıg’ısta Brazilya tawlıg’ının’ batıs etegi batısta and 

tawlarının’ shıg’ıs etegi arqalı o’tedi. U’lke argentina baliviya paragvay Brazilya teretoryasında 

jaylasqan. U’lkenin’ jaylasqan ornı plat forma menen and tawları aralıg’ında meridyan boylap 

sozılg’an h’a’m proterazoy h’a’m proterozoydan keyingi da’wir sho’gindi jınısları menen 

bolg’an. U’lke klimatı  ıg’al h’a’m qurg’aq ma’wsimler almasıp turatın tropik klimat. u’lkede 

jollar derlik bolmag’anınan da’ryalar u’lken transport a’h’imiyetine iye parana h’a’m paragvay 

da’ryaları tek jawınlı da’wirlerde g’ana kishi kemeler gran-chakonın’ ishki rayonlarına kiretin 

jollar bolıp qızmet etedi. 

 Arqa 

h’a’m 

shıg’ıs suw basatın jerlerde u’lken maydanlardı qalın’ h’a’m h’aywanlarg’a 

bay bolg’an batpaqlıqlar iyelegen da’ryalar jag’asındag’ı batpaqlıqlarda paka dep atalatın suwda 

jasawshı du’nyadag’ı en’ u’lken kelisiwshiler bar Gran-Chakado kserofset tropik tog’aylıqlar 

h’a’m putalar bar. 

Xalıq ko’birek jag’asındag’ı kebrocha daktı kesip alınatın da’ryalarg’a jaqın jerde jasaydı biraq 

bul jerlerde jıllılıq xalıq pu’nkitleri joq shan’arag’ı menen ag’ash kesiwshilerdin’ u’yleri tez tez 

ushırap turadı gran chakoda keyingi jıllarda paxta h’a’m qant qamıs jetistiriledi.  

 

 

 

 

 

La-Plato. Patagoniya.   

Bul u’lke tropik tegisliklerden qubdlada jaylasqan u’lkege Brazilya teretoryasının’ bir bo’limi, 

urgvay h’a’m Argentinanın’ arqa shıg’ısı kiredi ol laplata kurfazin u’sh ta’repten u’yrengen 

h’a’m arqa shıg’ısta atlantika okeanı qurg’ag’ına tutasadı. Batısta ko’p qana aralıqta kordilera 

qırları shegara boladı. U’lken meridian jo’nelisindegi u’lken bu’gilmenin’ qubla bo’limin 

iyelegen h’a’m derlik pu’tkil teretoryada relefi tegislikten ibarat. Tek qublada h’a’m qubla 

shıg’ısta platformanın’ a’yemgi tiykarının’ bir bo’limi jer betine shıg’ıp serto’be qırları pa’s 

tawları. Pampa Atlantika okeanı ta’repinen esetin h’awa massaları ta’sirinde boladı h’a’m 

teretoryasının’ u’lken bo’liminde ıg’al sub tropik klimatqa iye biraq shıg’ıstan batısqa mug’darı 

sezilerli da’rejede kemeyip baradı. En’ ko’p tarqalg’an sub tropik h’a’m tog’ay dasht o’simlikleri 

ornın ma’deniy o’simlikleri alg’an, sebebi pampa qubla Amerika matereginin’ xalqı en’ tıg’ız 

ornasqan h’a’m de o’zlestirgen rayonları qatarına kiredi. Laplata qublada pampanın’ jazıq 

ju’zesinen ba’lentligi 1000 m dende asatın h’a’m kristal jınıslardan du’zilgen tawlar ko’terilip 

turıladı. Bular ulıwma ulıwma  ıg’al menen pampa sveralar dep atalıwshı Serra-de-la ventan, 

Serra de tantil tawları dur. Barlıq ulıwma u’lke ushın subtropik ıqlım say lekin jawın mug’darı 

tu’rli jayda h’a’r qıylı teretoryanın’ u’lken bo’limi jawın boyı bir tegiste bo’listirilgen h’a’m 

derlik h’esh qashan qurg’aqshılıq bolmaydı ja’ne qublaraqta jawın jawadı. Ja’ne qublada bolsa 

jawınlar bo’listiriliwinde aktiv ju’zege keledi. Jıl dawamında jawın mug’darı 500-300mm ge 

tu’sip qaladı. Usı menen birge qubla batıs jawın ma’wsimlik ju’zege keledi, jıl dawamında jawın 

mug’darı ju’da’ tegis emes boladı h’a’m jıldan jılg’a keskin o’zgerip baradı. Batısqa ta’rep 

barg’an sarı jawın mug’darı ken’eyip qalmastan klimattın’ ulıwma kontinentallıg’ıda asıp baradı. 

Barlıq u’lkede jaz ju’da’ ıssı keledi. Arqa bo’limlerinde en’ ıssı aydın’ ortasha tempera twrası 

+27

0

 qubla rayonlarda bolsa +23+24

0

.  

 U’lkede 

shıg’ıstan qublag’a qaray jıllıq jawın mug’darının’ kemeyiwine ta’n ra’wishte 

topıraq o’simlik qaplanıwı da o’zgeredi. Teriklerden h’a’m bambukler ko’pshiligin o’zgertedi, 

putalardan paragway shayı tarqalg’an. Haywanat du’nyası az saqlanıp qalg’an.  

 Patagoniya-dep 

qubla 

Amerikanın’ Argentinanın’ jaylasqan qubla-shıg’ıs bo’limine 

aytıladı. Bul 40 qubla ken’likten qublada jaylasqan du’nyadag’ı jalg’ız qurg’aqshıl u’lke. 

Patagoniyada qattı japıraqlı otlaqlar tikenli putalar menen qaplang’an derli suw joq xalqı ju’da’ 

siyrek bolg’an bir qıylı plato ko’plep km lerge sozılg’an bul jınıslar jer u’stine jaqın jaylasqan 

qa’dimgi fundamenti qaplap jatadı patagoniya qurg’aqları okeang’a ba’lentligi 100 m ge jetetin 

h’a’m onnanda artıq bolg’an tik jarlar payda etip tu’skennen kemeshilik ushın qolaysız 

patagoniya tek qana shıg’ısta tik tu’spesten batıstada and tawları eteginde jaylasqan and aldı 

batıg’ında h’a’m tik tu’sedi. Bul batıqta muzlıq ko’lleri ko’p h’a’m jer ju’zinde maryana 

maqsulatları u’yilip jatadı. And tawlarının’ tarmaqlarının’ batıqtı ayrıqsha bo’limlerge bo’lip 

ju’rgen patogoni plotasının’ klimatı qurg’aq bul ken’liklerge jawındı batıs samallar keltiredi. 

Lekin u’lkeni bul samallardan and samalları tosıp turadı. Jaz patagoniyanın’ arqasında  ıssı, 

qublasında bolsa salqın keledi. Yanvardın’ ortasha temperatwrası +24

0

 o’siliklerden betaga, 

chalov qubla moq lichaynikler o’sedi. U’lkede jabayı h’aywanlar jaqsı saqlang’an h’a’zirgi 

waqıtta pumalar ushıraydı quslardan tu’ye qus u’lken kondorlar h’a’m kolibrilar ushırap turadı. 

 

 

 

 

 

 

 

 

Lektsiya:24 

Tema: Batıs tabiyiy geografik regionı.And tawları. 

Rejesi: 

1. Batıs ta’biyiy geografiyalıq regionına sıpatlama. 

2. And tawlı geografiyalıq u’lkesine sıpatlama. 

A’debiyatlar. 

1. Vlasova .T.V. «Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov» Tom I-II Moskva 

Prosvechenie 1986 g. 

2. Reabchikov A.M. «Dunyo qitalari tabiiy geografiyasi» Toshkent 1988 yil. 

3. Vlasova. T. V. «Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi» Toshkent 1985 –yil. 

4. Qurbaniezov.R. «Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasini wqitish metodikasi» 

Urganch 2000 y. 

 

 

 

Batıs. Karib. And.Arka And. Oraylıq And.  

 Karib 

And 

tawları tektonik terepten Koriera burmalanıwı territoriyasının’ Antil-Karib 

oblastına kiredi h’a’m du’ziliside rawajlanıwı qa’siyetlerine karay Arka Amerikanın’ Kordilera 

tawlarına o’zinende parq qıladı. Karib And tawlarına h’a’mme bo’limi paloezoy h’a’m 

mezozoydın’ burmalang’an jınıslardan du’zilgen h’a’mde olardın’ tu’rli jastag’ı intruziv jınısları 

kirgen. Pu’tkil Karib And tawları sisteması seysmik lekin so’nbegen vulkanlar joq. Tawlar relefi 

palaksalı ortasha ba’lentlikke iye. en’ ba’lent to’beleri 2500 m den asadı. Taw massivlerin eki 

ta’repten ashık errozion h’a’m tektonik batıkları bir-birinen ajıratıp turadı. Jıllıq jawın mug’darı 

1000 mm den aspaydı. Lekin ko’binshe 500 mm den kem jawadı. Tawlardın’ jawın ko’birek 

jawın ko’birek jawatug’ın janbawırları h’a’m ten’iz ta’repine ashıq alaplar aralas togayları 

menen kaplangan. Bul togaylarda mudamı jasıl togaylar h’a’m japıragın togetugın o’simlik 

tu’rleride h’a’m ken’ japıraklı tereklerde aralas o’sedi. Arka And tawları degende And 

tawlarının’ Karib ten’izi boyınan kublada ekvator menen Peru shegarasına shekem bolgan Arka 

bo’limi tu’siniledi. Tawlardın’ to’mengi ıssı regionlarında jokarıda Arka And Tawlarının’ turaklı 

regionrı jaylaskan ba’lentligi 2500-3000 m shekem baradı. Jıllıq ortasha temperatura +15 Sdan 

+20 S ka. Tawlardın’ turaklı regionı insan o’miri ushın en’ kolay. Arka And xalqının’ ko’p 

bo’limi sol regionda jaylaskan iri kalalar h’a’m sol regionda bolıvp diyxanshılıq rawajlangan. 

Jıldın’ barlıq ma’wsimlerinde h’a’m ku’ndizgi temperatura salıstırmalı bolgan h’alda tu’nde 

boladı. Arka And tawlarında 4500 m den jokarıda temperatura kar h’a’m muzlıqlar baslanadı. 

And tawlarınan ko’p to’belerinde Alp tipindegi u’lken muzlıqlapr bar.  

 Oraylıq And tawları Arkada ekvator h’a’m Peru atawlarındag’ı ma’mleket shegarasındagı 

kublada 27 S kubla ken’likke shekem ju’da’ u’lken aralıqqa sozılgan. Oraylıq And tawları barlıq 

taw sistemasının’ en’ ken’eygekn ko’lemi bolıp ken’ligi Boliviyada 700-800 km ge jetedi. 

Oraylıq And tawlarında sho’l h’a’m shala sho’l landshaftları ko’pshilikti kuraydı. Kublarakta 

klimat h’a’m kurgaklırak sho’lden ibarat Atakama batıg’ına h’a’m Tınısh okean jag’asının’ 

Atakamaga kon’ısı bo’liminde jılına 100 mm kem. Bazı bir jaylarında 25 mm den kem jawın 

tu’sedi. u’lkenin’ shıg’ıs h’a’m arkada jıllıq jawın mugdarı a’ste akırın asıp baradı. Birak 

klimattın’ baska territoriyaları saklanıp kaladı. Jawın mug’darı 800 mm ge shekem arkada bolsa 

1000 mm ge shekem ko’beyiwi o’simlik ko’birek h’a’m h’a’r kıylı bolıp baradı h’a’m de taw 

shala sho’lleri taw aldı u’lkeleri menen almasadı. Bulardan tıskarı tu’rli ko’pshik a’rizli putalar 

o’sedi. Punalar oraylıq And tawlarında ju’da’ u’lken mydandı yeleydi.   

Chili Argentina Andı. Kubla And. Otlı jer. 

Subtroik rayonlarında 27-42 S kubla ken’likler arasında Chili h’a’m Argentinada And 

tawları bazı jaylarda bolsa bir taw diziminen ibarat bolıp kaladı. Birak bul jeode en’ ba’lent 

ko’terilgen. Tınısh okean kugagı boylap onsha ba’lent bolmagan kurgak boyı kordelerası platosı 

sozılgan. Ol orraylıq And tawları u’lksindegi kurgak boyı kordelerasının’ dawamı. Onın’ ortasha 

ba’lentligi 800 m ayrım to’beleri 2000 m geshekem ko’teriledi. Chili menen Argentina 

ortasındagı shegara sol tawdın’ shetinen o’tedi. Chili And tawlarının’ kurgak bolyı bo’limi 

klimat jazı qurg’aq h’a’m qısı ıg’allı subtropik klimat bolıp esaplanadı. Bunday klimat 29-37 S 

q.k arasında jaylaskan oraylıq oypatlıq bas kordelera tawları batıs janbawırlarının’ iri 

bo’limlerinde h’u’kimran. Ol jerde kashtavn topıraklar ko’p bolıp Amerikaga ta’n g’alladoshlar 

bizon otı gram otları ken’ tarkalgan. Haywanat du’nyasında jer bawırlawshılar, kemiriwshiler 

kuslar ko’p mug’darda payda boladı. 

Lektsiya.25 

Tema: Afrika materiginin’ geografiyalıq ornı h’a’m jer betinin’ du’zilisi relefi. 

Rejesi: 

1. Afrika materiginin’ geografiyalıq jaylasqan ornına sıpatlama. 

2. Afrika materiginin’ jer betinin’ du’zilisi relef o’zgeshelikleri. 

3. Afrika miateriginin’ klimatı h’a’m payda etiwshi faktorlar. 

A’debiyatlar. 

1. Vlasova .T.V. «Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov» Tom I-II Moskva 

Prosvechenie 1986 g. 

2. Reabchikov A.M. «Dunyo qitalari tabiiy geografiyasi» Toshkent 1988 yil. 

3. Vlasova. T. V. «Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi» Toshkent 1985  

4. Qurbaniezov.R. «Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasini wqitish metodikasi» 

Urganch 2000 y. 

 

 

Materik arqadan qublag’a 8000 mın’ km ge shıg’ıstan batısqa 7.5 mın’ km ge sozılg’an, 

Materik maydanı 30,3 mln. kv. km. jerdi iyelep atawlar maydanı bolsa 1.1 mln km kv. 

Materiktin’ en’ shetki tochkaları arqada Al-abiyad tumsıg’ı 37

0

 20. a.k. qublada iyne tumsıq 34

0

 

52 q.k. shıg’ıs tochkası Ras-Xafun tumsıg’ı. Batısta ken’liginde, en’ batıs sheti Almadi tumsıg’ı 

17

0

 32 b.k. te jaylasqan. Afrika qurg’aqları jaqınında atawlar ju’ja’ ko’p. en’ u’lkeni madagaskar 

atawı. Bunnan tısqarı Hind okeanı basseyninde Sakora, Pemba, Zanzibar, Kamor atawları, 

Atlantika okeanı basseynindebolsa Madeyra Kanor jasıl murın, San- Tome, Prinsipi usag’an 

atawlar kirgiziledi.  

Afrika ekvatordın’ eki ta’repinde jaylasqan, tiykarg’ı bo’limi tropik ekvatorial 

ken’liklerde jaylasqan. Sonın’ ushın materikte h’a’reket ju’da’ u’lken. Materik shetlerin 

Atlantika h’a’m Hind okean suwları juwıp turadı. Afrika shetindegi en’ u’lken qoltıq Gveneya 

qoltıg’ı jaylasmqan. Batıs shetleri boylap materik sayızlıg’ı sozılıp ketken. Materiktin’ shıg’ıs 

bo’limi h’a’m qubldadan orap turg’an Hind okeanının’ arqa h’a’m qubla bo’limi Gondvana 

bo’lsheklenip ketiwi na’tiyjesinde por da’wirinen keyin payda boldı.  

 Afrikanın’ arqa batıs tawlı bo’limlerin esapqa almag’anda, derlik barlıq aymag’ı bir 

platformada. Gondfana, Arxey h’a’m proterozoy eraları dawamında payda bolg’an. Proterozoy 

erasının’ tasları Gondvana jer sharındag’ı en’ u’lken birlemshi qurg’aqlıq bolıp qalg’an, keyin 

ala bo’leklenip ketiiwi na’tiyjesinde Afrika Aribstan platforması, son’ın ala Afrika h’a’m 

Arabstan platformalarına ajıratılg’an. Polezoy da’wirinin’ aqırlarında pu’tkil materik 

ko’terilgenn h’a’m muz basıw protsessleri ju’zege kelgen. Trias h’a’m yura da’wirine kelip 

tektonik h’a’reketler ku’sheygen, Bul h’a’reketler Afrikanın’ qublasında, shıg’ısında h’a’m arqa 

batıs ku’shi vulkanizim menen Afrikadag’ı h’a’zirgi forma sol da’wirde ju’zege kelgen.  

 Hind 

okeanının’ iyelegen maydanı 75 mln km kv bolıp, onın’ u’lken bo’limi qubla yarım 

sharg’a tuwrı keledi. Okean to’rt materik- Evraziya, Afrika, Antarktida h’a’m Avstaraliya 

aralıg’ında jkaylasqan. %ors h’a’m Bengaliya qoltıqları, Qızıl, Arsbstan ten’izleri, bularjdan 

tyısmqvarı Mozambik bug’az, U’lken Avstraliya h’a’m Korpentariya qoltıqları, Arafur h’a’m 

Timor ten’izleride okean quramına kirgizilgen. Okeannın’ ortasha shuqırlıg’ı 3700 bolıp en’q 

teren’ jeri Yava atawı jaqn’ınında 7729 m ge jetedi. Okean astında arqadan qublag’a sozılg’an 

Arab Hind h’a’m shıg’ıs Hind taw dizbekleri bar. Avstarliya h’a’m Antraktida aralıg’ında 

Avstraliya- Antarktida okean astı ko’terilmeleri bar.  

 

 

 

Afrika relfi.  

Afrika jer betinin’ du’zilisinin’ xarakterli qa’setleri onın’ rawajlanıw basqıshı menen 

baylanıslı. Materik relfi tegis boıp onda tegisliklerdi palaqsalı taw massivleri h’a’m vulkanik 

jag’dayları ta’sirinde ju’zege kelgen tawlardı ushratıw mu’mkin.  

 Afrikanın’ arqasında Saxroi-Kabir, Arabstan bo’limlerinde plita h’a’m siniklizalar 

xarakterli. Bular arasında ko’terilip qalg’an Axangtor Tibesti usag’an tawlardı ushratıw 

mu’mkin. Materiktin’ ar qa batısında Atlas tawları jaylasqan bolıp, bul tawlıq u’lken Atlas, 

Saxroi-Kabir atlası, Anti atlas h’a’m Tel atlası dizimleritne bo’linedi. En’ ba’lent tochkası Biyik 

atlas tawında jaylasqan bolıp, 4165 m Tubkal shoqqısı. Materiktin’ ekvatordan arqadag’ı 

bo’limin derlik Saxroi –Kabir iyelep jatır. Sho’ldin’ oraylıq bo’limi Axaggar (taxat shoqqısı 

2918 m) h’a’m Tibesti (Enikusi shoqqısı 3415 m). Bul tawlıqlardın’ arqsında Liviya sho’li bar 

Jer Orta ten’izi boylarında Liviya sho’ldinin’ arqa bo’liminde materiktin’ en’ pa’s tochkası 133 

m Kattara batıg’ı bar. En’ biyik tochkası Rass-Dashan shoqqısı bolıp, biyikligi (4620 m). 

Afrikanıun’ tiykarpg’ı taw massivi esaplang’an shıg’ıs Afrika tawlıg’ı materiktin’ shıg’ıs 

bo’limin iyelegen.