Berdaq atındag’ı Qaraqalpaq Ma’mleketlik universiteti Ta’biyattanıw fakulteti

Klimatı. Afrika jer sharında arqa h’a’m qubla yarım sharalarda shama menen  bir qıylı 

aralıqqa sozılg’an materik bolıp esaplanadı. Materiktiin’ usı belgisi h’a’r eki yarım sharda bir 

qıylı ken’liklerde bir qıylı kliaat payda bolıwı ushın xarakterli. Materiktin’ tiykarg’ı bo’limi 

tropikler arasında jaylaskan bolıp pu’tkil jıl dawamında quyashtan ko’birek ıssılıq aladı. Jılına 

quyashtan keletug’ın japı radiatsiya 160 kkal sm kv dan, arkada 200 kkal sm kv tı kuraydı. 

Afrika klimatının’ o’zine say kontenentall klimat. Afrikanın’ eki yarım sharda subtropik 

antitsiklonlar ta’sirinde boladı. Hind okeanı ta’repinen kubla yarım shar passatları matenrikutin’ 

arka tochkasına kurg’ak h’awa massaların kekltiredi. Materiktin’ batıs tochkalaprı arka 

bo’liminde kubla yarım sharda h’a’m Atilantika antitsitklonları ta’sirinde bolıp olar ushın passat 

ag’ımları xaraktenrli. Olar jawın jawıwı ushın kolaysız sharayatlardı keltirip shıgaradı. 

Afrikanın’ batıs boyları kun’bla Atlantika antitsikulonı ta’sirindek bolıp, kubladan esetug’g’ın 

samallar ba’lent kenliklerden keletug’ın suwıq h’awa massalarının’  ıssı materik u’stine keliwi 

na’tiytsjesinde batıs kurgaklıqtan ekvatorga shekem bolgan bo’limlerde jawın paayda bolmaydı. 

Afrikanın’ arka bo’limleri birdey bolganlıg’ınan kubla bo’limine salıstırganda tez ısıydı h’a’m 

ortasha aylıq temperatura +35-40 S tı quraydı. Jer sharındag’ı en’ maksiimal temperatura +58 S. 

Materikte jawın ju’da’ nategis bo’listirilgen. En’ ko’p jawın Kamerun taw massivine 10 mın’ 

mm a’tirapında jawadı. Ekvatordan arka h’a’m kublaga karay 10-30 S lar ortasında pu’tin jıl 

dawamında jawın ju’da’ kem tu’sedi. 

 Aorqa 

batıs h’a’m kubla batıs bo’limlerinde jawınnın’ en’ ko’p bo’limi kısta. Kubla 

shıg’ısta jazda jawadı. Sonın’ ushında materik klimatı h’a’r kıylı. 

 

Lektsiya 26 

Tema: Afrika materiginin’ klimat poyasları h’a’m ishki suwları. 

Rejesi: 

1. Afrika mateniginin’ klimat poyaslarına sıpatlama. 

2. Afrika materiginin’ ishki suwları. 

A’debiyatlar. 

1. Vlasova .T.V. «Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov» Tom I-II Moskva 

Prosvechenie 1986 g. 

2. Reabchikov A.M. «Dunyo qitalari tabiiy geografiyasi» Toshkent 1988 yil. 

3. Vlasova. T. V. «Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi» Toshkent 1985 –yil. 

4. Qurbaniezov.R. «Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasini wqitish metodikasi» 

Urganch 2000 y. 

 

 

Klimat region, oblaslarga sıpatlama. 

 

Ekvatoril klimat regionı: Bul region Kango basseyininin’ bir kansha bo’limin sonday-aq 

Gveniya kurgaklıg’ının’ 7-I S arka ken’liklerge shekem bolgan territoriyanı iyeleydi. Kango 

basseyininde jer beti ku’shli kızıp ketkenliginen h’awu’a massaları jokarıga ko’teriledi h’a’m 

pu’tkiml jıl dawamında konvektiv jawınlar jawadı. Gveniya kurgaklıg’ında jawınlardı ko’birek 

kubla batıs samallar keltiredi h’a’m bul jerde jıl dawamiında ju’da’ ko’p jawın jawadı. 

Temeperaturanın’ jıl boyı +24 +28 C tan jokarı bolıwı, puwlanıwg’a karaganda 1,5-2 ma’rte 

jawınnın’ ko’p jawıwı h’a’m salıstırmalı ıg’allılıqtın’ joqarı bolıwına talıp keledi. 

 

Ekvatoria klimat region: Bul region ekvatordan arkada 17 S a.k shekem dawam etedi. 

Qubla yarım sharda bolsa 20 S q.k. ke shekem dawam etedi. Bul regionda jaz aylarında 

mussonlar h’u’kimran bolıp ko’p jawın keltirse. qıs aylarında qurgak tropik h’awka massasının’ 

passat samalları ta’sirinde boladı. Arqa yarım shardın’ subekvatorial regionında  ıg’allıq jeterli 

bolmaya’tug’ın en’ kurgakshıl region Samaliy yarım atawı. Sebebi bul yarım atawdı ekvatorial 

mussonlar ta’siprinde Efiopiya tawlıg’ı tosıp kaladı. Sonwlayaq Sudan u’lkesinin’ aoka 

bo’limlerinde de qurgak regionlar bar. Ortasha temperatura 10 S. Tropik klimat regionı. Bul 

klimat region arka yarım sharda Sah’rai-Kabirdin’ bir kansha bo’liimin. qubla yarım sharda 

Koloxariy ushın xarakterli. Arka yarım sharda ıssı tropik klimat jaz aylarında arka Afrikanın’ jer 

betin ju’da’ kızdıradı h’a’m bul jerde kuramında 15-20 protsentke salıstırmalı  ıg’allıq bolg’an 

arka shıg’ıs passatlar. Bul aymaqta puwlanıw jawınga salıstaırganda 20-25 ese joqarı boladı. 

Materiktin’ qubla yarım sharında klimt regionı sho’l tropik h’a’m ıg’al tropik klimat oblastına 

ajıratıladı. Afrikanın’ Namib sho’linde jawın mug’darı kem. Sebebi kubla Atlantika 

antitsiklonındag’ı Bengal suwıq ag’ımının’ bar bolıwı.  

 

Subtropik klimat regionı: Bul region Afrikanı shetki arka h’a’m kublasın o’z ishine 

aladı. Materiktin’ arka batısı h’a’m kubla batısının’ jazı kurgak. Subtropik regionnın’ Jer orta 

ten’izi klimat oblastına ajıratadı. Qısta bul jerde tsiklon iskerligi jokarı boladı. Jer orta ten’izi 

boyında iyuldin’ ortasha temperaturası +27+28 S. En’ ıssı ayının’ ortasha temperaturası + 21, 

yanvar ayının’ ortasha temperaturası +11+12

0

 , en’ salqın ayının’ temperaturası +13+14

0

 shekem 

boladı. Qısta batıs samallar jetip kelmeydi, sebebi tawlar tosqınlıqn’ etedi, qısta jawın 

mug’darının’ kemeyiwine alıp keledi. 

Afrika materiginin’ ishki suwları. 

İshki suwları. Materiktin’ jıllıq suwıq ag’ımı 5400

3

 km. Ulıwma ko’lemine qaray Evropa h’a’m 

Qubla Amerikadan keyin 3-orında turadı. Materiktin’ bas suw ayırg’ıshı onın’ en’ ba’lent 

ko’terilgen shıg’ıs bo’liminen o’tedi, ag’ımnın’ 1/3 bo’liminen ko’pregi Atlantika okeanına 1/6 

bo’limi Hind okeanına onnan da kem bo’limi Jer Orta ten’izge tuwra keledi. Materik ag’ımının’ 

1/3 bo’limi okean h’a’m ten’izlergen jetip kelmeydi. Materikte ag’ın suwlar ju’da’ nategis 

bo’listirilgen.  

 Nil 

da’ryası. Materik e jer betinde ed uzın dbrya. Uzınlıg’ı 6 71 km basseyninin’ 

maydanı 2870Rkm kv. Bul u’erde 2000 m kv ba’lentlikten baslanadı. Tiykarınan Shıg’ıs Afrika 

tawlarınan ag’ıp shıg’adı. Tiykarg’ı tarmag’ı Kagera da’ryası. Nil Vektoriya ko’linen ag’ıp 

shıg’adı h’a’m Alberto ko’oine quyıladı. Usı aralıqta da’rya taw arasınan o’tedi h’a’m ser ostona 

sarqıramalar payda etedi. Sarqıramalardın’ eu’lkeni 40 m ba’lentliktegi Merchison sarqıraması. 

Taw arasınan Bah’ril jabol atı menen shıg’ıp da’rya u’lken tarmaq Bah’riy-g’azal h’a’m Sobat 

da’ryası quyıladı h’a’m aq Nil atın aladı. Xartum qalası jaqınında aq nil ko’k nil menen qosıladı 

h’a’m sol jerde Nil atın aladı. Ko’k nil Aq nilge qarag’anda bir qansha qısqa. Da’rya delta payda 

etiwi menen tamamlanadı. h’a’m deltanın’ maydanı 24000 km kv tı quraydı.  

Kongo da’ryası. Materikler ishinde ekinshi orında turadı. Basseyinnmn’ maydanı h’a’m suwının’ 

ko’pligi jag’ınan birinshi orında. Du’nyada ekinshi orında turadı. Lualove Kangonın’ baslangısh 

bo’limi esaplanadı. Uzınlıg’a’ı 4320 km, basseyinnin’ maydanı 3,7 mln km kv. U’lken 

tarmakları Ubongi h’a’m Kasan. Kangonın’ orta ag’ımındagı o’zegi 20 km ge jetedi. Da’ryada 

32 sarkırama bar. Da’rya kurgakulıq boyı tegisliginde keneyedi h’a’m  o’zeginin’ shukırlıg’ı 70 

m ge jetedi. 

Niger da’ryası: maydanı jagınan Kango h’a’m Nil da’ryasınan ketsyin turadı. Uzınlgı 4060 km. 

Basseyinnin’ maydanı 2 mln km kv. Ortasha jıllıq suw qa’ddi 12 mın’ m kub. Da’rya arka 

Gveneyadan baslanıp da’sleo’p arka shıg’ısqa son Sah’rai-Kabir shegarasında kubla shıg’ıska 

karay jılısadı. U’lken tarmagı Benue esaplanadı. Quyılıwında u’lken delta payda etedi. 

Zambezi da’ryası: Qubla afrikada en’ u’lken h’a’m Hind okeanına kuyatugın da’ryalardın’ en’ 

u’lkeni esaplandı. Uzınlıg’ı 2260 km. Basseyinnin’ may  danı 1330 m km kv. Zambezt Kango-

Zambezi suw ayıg’ıshında 1000 km ba’lentlikten baslandı. En’ u’lken sarkıraması Viktoriya, 

ba’lentligi 120 m, eni 1800 m. Bul sarkırama Shire da’rnyası arkalı Neyassa ko’linen Zambezige 

suw kelip turadı. Materiktke ko’ller dizbegi jaksı rauajlangan. Arka Afrikada Chad, Shıg’ısa 

Afrikada bir neshshe ko’ller Viktoriya Tanganika, Niyassa siyaklı u’lken ko’ller bar.  

 

Lektsiya 27 

Tema Afrika materiginin’ organik du’nyası. Materikte adam. 

Rejesi 

1. Afrika materiginin’ o’simlik du’nyasının’ tarn’alıwı 

2. Afrika materiginin’ xaywanat du’nyasının’ tarn’alıwı 

3. Afrika organikalıq du’nyasına insanlardın’ ta’siri. 

A’debiyatlar. 

1. Vlasova .T.V. «Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov» Tom I-II Moskva 

Prosvechenie 1986 g. 

2. Reabchikov A.M. «Dunyo qitalari tabiiy geografiyasi» Toshkent 1988 yil. 

3. Vlasova. T. V. «Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi» Toshkent 1985  

4. Qurbaniezov.R. «Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasini wqitish metodikasi» 

Urganch 2000 y. 

 

Materiktin’ organik du’nyası o’zinin’ h’a’r tu’rliligi menen parqlanadı. Afrika u’sh floristlik 

oblasta jaylasqan onın’ arqa bo’limi saxroi kabir meneng birgelikte gallarktika oblastına 

materiktin’ ekvatordan arqada h’a’m qubladag’ı bo’limler pleotropik oblaksta materiktin’ shetki 

qubla bo’limi Kapp oblastlarına bo’linedi. Afrikanın’ arqa bo’limi menen florası (bir qabattan 

quralg’an) Qubla Evropa h’a’m batıs Aziya florası bir waqıtta quralg’an. Paleotropik oblastta 

qalın’ bolıp onın’ quramında Avstraliya menen bolg’an aa’rıq sha o’z ko’rinisin tabadı. Jılına 

1500-2000 mm jawınjawatug’qın ekvatoriyal klimat poyaslarında podzallasqan h’a’m shirindige 

bay bolg’an materik topraqlar tarqalg’an bul tog’aylardın’ ba’lentligi 80 m ge jetedi. %okus 

terekleri maylı plma vino plmaları bah’aybat seyba kola teregi joqarı yarustı payda etedi.  

Ma’wsimlik  ıg’allı tog’aylı zonası ekvatoriyal tog’aylarda arqa h’a’mde qubla bo’limleritnde 

jaylasqan bolıp florasının’ tu’rleri menen ajıraladı.Bul zonada o’simlik du’nyası bir qansha 

yarustı payda etken ken’ makydannı iyenlep jatadı. Materiktin’ ken’ mapytsdanı savanna h’a’m 

siyrek tog’aylar zonasın payda etedi o’simliklerden ko’birek palma teregi h’a’m h’a’r tu’rli jerde 

o’setug’ın putalar h’a’m ot o’simlikleri ken’ tarqalg’an. Afrika shala sho’l h’a’m sho’l zonası 

basqa materiktin’ sonday zonalardan parıq qıladı. Zona ushın xarakterli o’simlikler indimik 

o’simlikler bolıp esaplanadı. Matreiktin’ arqa batıs h’a’m soh’illardan taw jan bawırlarındla 

barlıq waqıt jasıl japraqlı putazarlar tarqalg’an. Toprag’ı qon’ır topraq materik qubladag’ı 

floristlik oblastlarda Afrikanın’ qalg’an bo’limindegi o’simlik to’rlerinin’ baylıg’ı menen parq 

qıladı. Bul zona putazarlar vereska gu’lleri semiyasına ta’n o’simlikler ko’p. Madagaskar atawı 

florası Afrikadan parq qılapdı. Sebebi bul ataw materiktegi a’dewir aldın ajralıp ketedi. Atawda 

indimik tu’rli o’simliklerdin’ 75 protsenti tarqalg’an. Atawdag’ı ıg’allı tropik tog’aylar savanna 

h’a’m siyrek tog’aylar h’a’m dala o’simlikler bar.  

 

Afrikanın’ h’aywanat du’nyası.  

Materiktin’ h’aywanat du’nyası h’a’r tu’rli arqada arqa Afrika bug’isi, aqular, jırtqıshlardan 

sirtlan, sho’l qasqır, sho’l tu’lkisi, jabayı  pıshıqlar jasaydı. Atlas tawlarında quyrıqsız makkok 

maymılı, kemiriwshiler, kesirtikeler, jer tbawırlap ju’riwshilerden bug’ma h’a’m zah’arli jılanlar 

ushıraydı. Da’rya boylarında krokadiller, u’lken tapsbaqalar,za’h’a’rli jılanlar ushraydı. 

Sho’llerde tu’ye qus, torg’aylar, kaklitler, savannalarda antilopalardın’ 40 artıq tu’rleri bar. 

Tegislik h’a’m dalalarda bir neshe maymıl tu’rleri, tog’aylarda jirafalarg’a uqsas akkapi 

h’aywanı, buyvol koplon, qus tu’rlerinen totının’ bir neshe tu’ri ushıraydı. bar Madagaskar atawı 

fawnası o’zine ta’n indimik tu’rler ko’p. Jırtqısh za’h’a’rli jılanlar maymıllar ushraydı. Ataw 

ushın limur h’aywanı ta’n.  

 

Lektsiya 28 

Tema: Afrikanı ta’biyiy geografiyalıq rayonlastırıw. Arqa Afrika h’a’m Oraylıq Afrika. 

Rejesi: 

1. Afrikanın’ ta’biyiy geografiyalıq raayonlarına sıpatlama. 

2. Arqa Afrika ta’biyiy geografiyalıq rayonı. 

3. Oraylıq Afrika ta’biyiy geografiyalıq rayonı 

A’debiyatlar. 

1. Vlasova .T.V. «Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov» Tom I-II Moskva 

Prosvechenie 1986 g. 

2. Reabchikov A.M. «Dunyo qitalari tabiiy geografiyasi» Toshkent 1988 yil. 

3. Vlasova. T. V. «Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi» Toshkent 1985 –yil. 

4. Qurbaniezov.R. «Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasini wqitish metodikasi» 

Urganch 2000 y. 

 

Afrikanın’ ta’biyiy geografik rawajlanıwı. Afrikanıtsn’ geoglogik du’ziliwi h’a’m relfi 

bir kıylı bolmaganlıqtan materiktin’ u’lken territoriyalarıfnda bir kıylı landshaft saklanıp 

kalganlıg’ınan h’a’m landshaftlarga klimat ta’siri sezilerli bolganlıg’ınan materiktin’ ta’biyiy 

geografik rayonlarına h’a’m u’lkelerge ajıralıwın talap etedi. Materik to’rt ta’biyiy regionga 

ajıraladı.  

1. Arqa Afrika ta’biyiy geografik rayonı: a) Atlas tawlı u’lkesi, b) Sah’rai-Kabir v) Sudan. 

II. Oraylıq Afrika ta’biyiy geogrpafik rayonı A) arqa Gveneya b) Kango  

III. Shıg’ıs afrika ta’biyiy geografik rayonı: A) Habashstan-Samali B) Shıg’ıs Afrika  

IV. Kubla Afrika ta’biyiy geografik rayonı: A) qubla Afrika jazıq tawlıg’ı B) Kap tawlıg’ı V) 

Madagaskar tawlıg’ı. 

 

Arka Afrika Arka Afrikanın’ h’a’mmesi Sah’rai-Kabir plitasında jaylaskan. Errotsion 

ko’rinisler jetilisken regionnın’ u’lken bo’legin subtropeik h’a’m svubekvatorial klimkat 

regionda jaylaskan. Sonın’ ushın da region u’sh u’lkege ajıraladı. 

1. Atlas u’lkesi: Bul u’lke materiktin’ arka batıs bo’limlerin o’z ishine aoladı. Arka shıg’ısta 

u’lkeni Jer orta tenizi. Batısta Atlantika okeanı orap turadı. Jer orta tenizim kurgaklıg’ı boylap 

ba’lentligi 2000-2500 m bolgan burmalı tawlar ko’terilgen. U’lkenin’ kublasında Atlantika 

okeanınan arka shıg’ısta ba’lent atlas dizbegi sozılgan. Sah’rayi Kabir atlası Ba’lent atlastın’ 

dawamı. Bunnan kublarakta antiatlas dizbegi jaylaskan. Atlantika okeanınan keletug’ın batıs 

samallar bul jerge jawın alıp keledi h’a’m tawlardın’ batıs arka janbawırlarındak h’a’m de 

kurgaklıqlarında ko’birek tu’siwine sebep boladı. Jawın batısta 800 mm den Shıg’ısta 200-300 

mmge shekem o’zgerip baradı. Qıstiın’ ortasha temperaturası +12+15 S . Jazda +24+27 S. Bul 

jerde ba’rh’a’ jasıl otlaqlar palmalar, joqarıda bolsa u’lken atlas kedriydan ibarat iyne japıraklı 

togaylar ken’ tarkalgan.  

Sah’rai-Kabir: afrikanın’ arkasında tropik sho’ller u’lken maydandı iyelkeydi. Bul landshaft 

Atlantika okeanınan Kızıfl tenizge shekem Atlas ttawları tutas h’a’m Jer orta tenizi 

kurgaklıqlarıfnda Sinegal da’ryasının’ Chad ko’li arkalı Nil da’ryası botsyınsha Xartum 

kalasınam baratugın sızıqqa shekem bolgan maydandı iyeleydi. Maydanı 7 mln km kv bolgan 

bul aymaq ulıwma  ıg’al bolgan Svah’rai Kabir dep ataladı. Klimatı keskin kontenentall jıllıq 

jawın mug’darı 50 mm den kem. Hawanın’ salıstırmalı ıg’allıg’ı 25 protsentten kem. U’lkede jaz 

aylarıda  ıssılıq 30-50 S. Qısta salkın antitsiklon u’stemlik etedi. U’lkede 1200 den artık 

o’simlikler bar. Bul o’simlikler tykarınan kserofik h’a’m efemirerden ibarat.  

Sudan u’lkesi: bul u’lke derlik pu’tkil matenrik boytslap batıstan shıg’ıska Atlavntika okeanınan 

Efepoya tawlıg’ına shekem ken palass boylap jaylaskan. U’lkenin’ kubla shegarası Gveneya 

h’a’m Kamerun kırlarının’ arka jaknbawırlarınan o’tekdi, son’ Chad ko’li menen Nil 

da’ryasının’ Arka tarmaqları suw ayırg’ıshınan o’tedi. Jawın mug’darı kubladan 2000 mm den 

shıg’ısta 1000 mm ge shekem o’zgerip baradı. U’lkede jıllıq temperatura +20 tan tu’speydi. 

Maksimal temperatura 40 S. Chad ko’li kurgaklıqları samıslıqlar h’a’m satirus otlaqlıqlaprdı 

ushıratamız. Bul jerde h’aywanat du’nyası saklanıp kalgan.  

Oraylıq Afrika. 

 Oraylıq afrika ta’bityiy sharayatının’ payda bolıwı onın’ ekvatorial regionda h’a’m sub 

ekvatorial regionlarının’ kubla h’a’m arka shetlerinde jaylaskan. Bul jerde eki ta’biya’iy 

geografik u’lke: Gveneya kurg’aqlıg’ı h’a’m Kango katlavinası menen ajıralıp turadı.  

Arka Gveneya u’lkesi: Bul u’lke Gveneya koltıg’ının’ pa’s tegisliklerinen ibarat arka 

kurg’aqlıg’ı ken’ palasasın sonday aq arka Gveneya kırların o’z ishine aladı. Gveneya 

kurgaklıg’ının’ Neger da’ryasınan keyingi en’ u’lken da’ryası Volga. Bul u’lkede ko’pshilik 

kishi atawlar bar. Shıg’ısta Neger da’ryası to’mengi ag’ımının’ alabı Kamerun tawları menen 

shegaraldangan. Bul massivtin’ %ako shoqqısı ba’lentligi 4070 m bolıp pu’tin baktıs Afrikanın’ 

en’ ba’lent tochkası. Kamerun massivinin’ okeanga karagan janbawırında 9000 mm den artıq 

jawın jawadı. U’lke florası kuramında Boramiliy aynasınan bolgan ot sıyaqlı o’simlik tabıldı. Nil 

deltalarında mongrie otlaqları bar. U’lkenin’ h’aywanat du’nyasında maymıllar shimpanze 

jasaydı. Afrika pilleri jırtkıshlar h’a’r kıylı jer bawırlawshılar ushıraydı. 

Kango oypatlıg’ı: Bul u’lke ekvatordın’ h’a’r eki ta’repinde jaylaskan bolıp Atlantika okeanı 

kurgaklarında Shıg’ıs afrika tawlıg’ına shekem sozılgan. Arkada onın’ shegarası 5 S a.k. boylap 

Kublada 10 S q.k. ten o’tedi. U’lke jawınlı h’a’m bir kıylı jokarı h’a’reketli bolıp turadı. U’lkede 

jawın rejimi Kango basseyininin’ tekgislik bo’liminde 1500 m ge jetedi. Jawın shagshınlardın’ 

bul u’lkede bo’listiriliwi ko’plep da’rya alaplarınn’ barlıfg’ı h’a’m olardın’ jaylaskan ornına 

karap topırak h’a’m o’simlik kompleksi h’a’r kıyoı. Togaylarda palma kauchikli kızıl terek 

o’sedi soll togaylarda piller maymıllar da’rya boylarında bolsa begamotlar ken’ tarkalgan. 

 

Lektsiya 29 

Tema. Shıg’ıs Afrika. Qubla Afrika ta’biyiy geografik regionları. 

Reje: 

1. Shıg’ıs Afrika ta’biyiy geografiyalıq rayonına sıpatlama. 

2. Qubla Afrika ta’biyiy geografiyalıq rayonına sıpatlama. 

A’debiyatlar. 

1. Vlasova .T.V. «Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov» Tom I-II Moskva 

Prosvechenie 1986 g. 

2. Reabchikov A.M. «Dunyo qitalari tabiiy geografiyasi» Toshkent 1988 yil. 

3. Vlasova. T. V. «Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi» Toshkent 1985 –yil. 

4. Qurbaniezov.R. «Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasini wqitish metodikasi» 

Urganch 2000 y. 

 

Shıg’ıs Afrika. Bul region materiktin’ basqa bo’limlerinde taw relfinin’ u’stin turıwı h’a’m 

olardın’ h’a’r qıylıg’ı menen ajralıp turadı. Shıg’ıs Afrika relfinin’ maydalang’anlıg’ı jer qabıg’ı 

jarıqlarının’ tarraqqiy etiw, a’yyemgi h’a’m h’a’zirgi jag’daylarının’ ku’shligi menen basqa 

u’lkelerden parqn’ qıladı. Region materiktin’ h’a’r eki bo’liminde jaylasqan.Region relefinin’ 

h’a’r qıylılıg’ı h’a’m tawlardıo’n’ pa’s ba’lentliligi atmosfera tsirkulyatsiyasının’ tu’rli 

ta’sirlerge alıp keledi. h’a’m h’a’r qıylı landshaftlardı a’melge keledi. Shıg’ıs Afrikada 

materiktin’ tiyakarg’ı suw ayırg’ıshı jaylasmqan bolıp materik quramalı da’ryalarının’ tiykarg’ı 

bo’limi mine sol territoyadan baslanadı. Afrikanın’ sol territoriyada Efeopiya tawlıg’ı samali 

platosı h’a’m shıg’ıs Afrika tawlıg’ı ajralıp turadı.  

Efiopiya-Samali u’lkesi. Bul u’lke batısmta Aq Nil menen shegaralanadı. Arqa-shıg’ıs, shıg’ıs, 

qubla-shıg’ıs bo’limleri bolsa ten’iz Adam qoltıg’ı h’a’m Hind okeanı boyınan o’tedi. Somali 

platosına jdawındı tiykarınan Hind okeanınan mussonlar keltiredi. Tawlı rayonlar esapqa 

alınbag’anda jıllıq tempiratura bir qıylı ortasha +20

0

 dan tu’speydi. Maksimal tempiratura 

+40+50s qa jetedi. Efiopiya tawlıg’ınan shwqır alaplar payda etken ser ostana da’ryalar aa’ıp 

o’tedi. U’lkede h’aywanlardın’ jırtqısh tu’rleri ko’p mug’darnda payda etedi. Shıg’ıs Afrika. 

U’lke ekvatoriyanı h’a’r eki ta’repte jaylasqan Afrika platformasının’ en’ h’a’reketshen’ tektonik 

ta’repten en’ aktiv bo’limi esaplanadı. Bul u’lkenin’ bo’limi qubla yarım sharda jaylasqan. 

Klimatının’ payda bolıwında ekvator jaqınında bolg’qanlıqtan sırtqa salıstırg’anda u’lken, 

releftin’ ba’lentligi h’a’mide Hind okeanının’ ta’siri sezilerli boladı. Tawlıq territoryalarda 2000 

mden qar jawıwı h’a’m 3500 m ba’lentlikte muzlıqlardın’ bar bolg’anlıg’ı menen ajıraladı. 

Savanna h’a’m siyrek tag’aylar 1200 m ba’lentlikte ju’da’ ıg’allı tog’aylar, 3000 m ba’lentlikte 

otlaqlar tarqalg’an h’aywanlardan piller, maymıllar, jirafalar, karkidonlar, zebralar tarqalg’an. 

Da’rya basseyinlerinde krakadiller h’a’m bigomotlar ushraydı.  

Qubla Afrika. Materiktin’ suw ayırg’ısh platolardan qublada Kongo h’a’m Zambezi da’g’ryaları 

baseyinleri arasında jaylasqan, h’a’mde Atlantika h’a’m Hind okeanları menen qorshap turg’an 

qubla bo’limi relefi klimatının’ a’dewir qurg’aqlıg’ı tropik zonall laendshaftlar.  

Materik qubla bo’liminin’ derlik h’a’mmesinin’ Qubla Afrika jazıq tawlıg’ı ta’biyiy geografiya 

u’lkesi iyelegen. Qublada batıstan og’an ko’p u’lkeler baylanısqan. Qubla Afrika qurg’aqlıqları 

qasındag’ı u’lken Madagaskar atawı ayrıqsha ta’biyiy geografik u’lkesi payda boladı.  

Qubla Afrika jazıq tawlıg’ı. Bul u’lke regionlarının’ derlik h’a’mmesin payda etedi. U’lke 

relefinde siypek lizolar h’a’m bul siypek lizolardı orap turıwshı qurılmalar sisteması bar.  

 U’lkenin’ 

barlıq shıg’ıs sheti Hind okeanı ta’repinen esetug’ın muzambik ıssı ag’ım 

ta’sirinde boladı. Tawlardın’ shıg’ıs bo’liminde jawın mug’darı ko’p boladı. U’lkenin’ en’ 

qurg’aqshıl bo’limi soh’ilidan Nolib chumdir. Biraq Bengal suwıq ag’ımının’ ta’siri barlıq 

ra’wishte boladı. U’lkenin’ u’lken bo’liminde jawınnın’ azlıg’ı ag’ın suwlar belgilerinde o’z 

ko’rinisin tabadı. U’lkenin’ jawın ko’p tu’setug’ın arqa h’a’m shıg’ıs shetlerinde tropik h’a’m 

subtropik tog’ay o’simlikleri tiykarg’ı orın iyeleydi. Tog’ayda akatsiya, plsha kibi tikenli putalar 

ushraydı. %awneada materikler bar bolg’an h’aywanlardı ushratıw mu’mki.  

Kap tawlıg’ı. Maydanı ta’renpten Afrikanın’ en’ kishi u’lkesi esaplang’an bul territoriya okean 

soh’ilida jazı qurg’aq subtropik u’lkesinde jaylasqanlıg’ı relefi pa’s ba’lentligi menen 

h’a’reketlenedi. Kap taw sisteması Afrikanın’ qubla batıs h’a’m qubla soh’ili boylap bir birine 

paralel sozılg’an ortasha ba’lentliktegi dizimnen ibarat. Kap tas o’simlik du’nyasında h’a’r qıylı 

seziledi. Bul jerde mayda japıraqlı putalıqlar siyrek tog’aylar h’a’m quramalı gu’lliler ken’ 

tarqalg’an.