Berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti
Download 466.91 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- MA’RUZALAR MATNI
- KAFEDRA MUDIRI: dots. H.Abdullayev
- 2-MAVZU: MAHMUD KOSHG’ARIY VA UNING «DEVONU LUG’OTIT TURK» ASARI
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAX SUS TA’LIM VAZIRLIGI BERDAQ NOMIDAGI QORAQALPOQ DAVLAT UNIVERSITETI O’zbek filologiyasi yo’nalishi uchun
TURKIY FILOLOGIYAGA KIRISH
FANIDAN
MA’RUZALAR MATNI
NUKUS-2008
2
Tuzuvchi:
ABDULLAEV SH.
Ma’ruzalar matni Qoraqalpoq davlat universiteti o’zbek filologiyasi kafedrasining 2008 yil ____- avgustdagi yig’ilishida qayta ko’rilib, ayrim tuzatishlar kiritilib ma’qullangan.
MUDIRI: dots. H.Abdullayev 3
«TURKIY FILOLOGIYAGA KIRISH» KURSINING MAQSAD VA VAZIFALARI REJA:
1. Turkiy filologiyaning shakllanishi. 2. Eski o’zbek tili bo’yicha yaratilgan filologik asarlar. 3. A.Navoiyning asarlari haqida xarakterli ma’lumotlar.
Turkiy xalqlar tillari va adabiyotini ilmiy ravishda o’rganish an’anasining vujudga kelishi o’rta asrlarga borib taqaladi. Bu an’ananing qaror topishida klassik arab filologiyasi bo’yicha tahsil ko’rgan filolog olimlarning ilmiy faoliyati katta ahamiyatga ega bo’ldi. Klassik arab filologiyasining qachon paydo bo’lgani ma’lum emas, chunki dastlabki arab filologiyalarining asarlari bizgacha etib kelmagan. Mavjud ma’lumotlar bu fanning VII asrda paydo bo’lganidan dalolat beradi. Arab filologlari, xususan, arab tilshunoslari VIII-XIV asrlarda yuksak natijalarni qo’lga kiritdilar. Iso as-Sag’ofiy (VIII asr), al-Vasriy Sibovayhiy ( VIII asr), al-Mubarrad (1X asr), al-Dinavariy (1X asr), az-Zamaxshariy (XII asr), Abu Hayyom (XIII XIV asrlar) kabi olimlar arab tili fonetikasi va grammatikasi haqida mukammal va izchil ta’limot yaratdilar. Arab tilshunosligi ayniqsa lug’atchilik sohasida ulkan yutuqlarni qo’lga kiritdi. Xalil ibn-Ahmad al-Farohidiy (VIII asr) «Kitob-ul-Ayn» lug’atini yaratdi. Fonetik-fiziologik prinsipga asoslangan bu lug’at arab leksikografiyasining ibtidosi hisoblanadi. Bu lug’atning arab leksikografiyasi tarixida tutgan o’rnini shunday bilish mumkin: Xalil ibn-Ahmaddan qariyb uch yuz yil keyin yashagan Mahmud Qoshg’ariy o’z asarini uning lug’atiga o’xshatib tuzish niyatida bo’lganini alohida ta’kidlab ko’rsatadi. Arab leksikograflari lug’atining xilma-xil turlarini ijod etdilar. Al-Asmaiy (1X asr) tematik lug’at, Abu Ubayda (1X asr) maqol va matallar lug’ati, Muhammad al-Anbariy (X asr) qarama-qarshi ma’noli so’zlar lug’ati, Abdulla ibn Qutayba (1X asr) 12 tomli ensiklopedik lug’at yaratdi. XIV asrda yashagan mashhur filolog olim al-Feruzabodiy 60 tomli (ba’zi manbalarga qaraganda 100 tomli) ensiklopedik lug’at tuzgani haqida ma’lumotlar bor. Arab leksikografiyasining imomi nomiga sazovor bo’lgan Ismoil al-Javhariy (X asr) lug’atchilikda alfavit prinsipiga asos soldi. Uning 40 ming so’zlik lug’atida so’zlar o’zak oxiridagi tovushga (harfga) qarab joylashtirilgan. Klassik arab filologiyasi degan ifodadan bu fanni arablarning o’zlari yaratgan ekan, degan ma’no kelib chiqmaydi. Arab filologiyasi an’anasining tashkil topishi va taraqqiy etishida, arablar bilan bir qatorda, boshqa xalqlarning vakillari ham ishtirok etgan. Arab xalifaligida arab tili faqat din tili bo’libgina qolmay, shu bilan bir qatorda, adabiyot va fan tili ham bo’lgan. SHuning uchun adabiyotda, fanda ma’lum mavqega intilgan har bir kishi arab tilini mukammal bilishi va shu tilda ijod qilishi shart edi. Ingliz sharqshunosi B.Braunning «Eron
4 adabiyoti tarixi» asarida ko’rsatilishicha, islom madaniyatining «oltin davri» hisoblanmish abbosiylar sulolasi hukm surgan davrida (749-846-yillar) arab fani va madaniyatining eng mo’tabar vakillari deb sanalgan 45 kishidan 30 tasi boshqa xalqlarning vakillari bo’lgan. Mashhur arab filologlaridan Sibovayhiy eronlik, as-Zamaxshariy xorazmlik, Ismoil al-Javhariy turkiy xalq vakili ekanligining o’ziyoq arab fani, xususan, arab filologiyasi tarqqiyotida boshqa xalq vakillari qanday rol o’ynaganligini ochiq- oydin ko’rsatadi. Arab filologiyasi an’analari ta’sirida tahsil ko’rgan olimlar o’rta asrlarda boshqa xalqlar tili va adabiyotini o’rganishda, xususan, turkiy xalqlar tili va adabiyotini o’rganishda katta rolp o’ynaganlar. Bunday olimlarning ko’pligi mahalliy xalqlar orasidan etishib chiqar edi. Turkiy filologiya fanining vujudga kelishi ham mana shu olimlarning ilmiy faoliyati bilan bog’lanadi.
Eski o’zbek tili bo’yicha yaratilgan filologik asarlar. Alisher Navoiyning «Muhokamat-ul-lug’atayn» asari. Alisher Navoiy o’zbek xalqi madaniyati, adabiyoti va tili tarixida mislsiz katta rol o’ynagan ulug’ siymodir. A.Navoiyning ijodi O’rta Osiyo turkiy xalqlarining vatanparvarlik harakati ku’chaygan bir sharoitda kamol topdi. U o’zbek adabiyotini namuna adabiyot, klassik adabiyot darajasiga ko’tardi. A.Navoiyning nomi haqli ravishda Sharqning Firdavsiy, Nizomiy kabi zabardast shoirlari qatorida turadi.A.Navoiy o’zbek adabiyotini mana shu yozuvchilar yaratgan ulug’ adabiyot darajasiga olib chiqdi. Umrining oxirgi paytlarida yaratgan «Lison-ut- tayr» asarida A.Navoiy shunday deb yozadi: Turk nazmida chu tortib men alam Ayladim ul mamlakatni yak qalam.
O’zbek adabiyotini klassik adabiyot darajasiga ko’targan Alisher Navoiy ayni chog’da o’zbek adabiy tilini ham klassik til darajasiga ko’tardi. Navoiy tili bir necha asr davomida turkiy xalqlar orasida namuna til bo’lib, xizmat qildi. Alisher Navoiy o’z asarlarida ona tilida ijod qilish masalasiga bir necha marta to’xtab o’tdi. Ona tilini taraqqiy ettirish har bir yozuvchining muqaddas burchi, deb ta’kidladi u. Bu jihatdan «Layli va Majmun» dostonining so’ng so’zida aytilgan fikrlar ayniqsa muhimdir: Men turkcha boshlabon rivoyat, Qildim bu afsonani hikoyat; Kim shuhrati jahonga to’lg’ay, Turki bila dag’i bahra olg’ay. CHunki bu kun jahonda atrok Ko’ptur x ush tab, sof idrok. A.Navoiy o’zining bu maqsadini amalga oshirish uchun o’ttizdan ortiq badiiy va badiiy-didaktik asar yozdi. O’z davrda barchani hayratga solgan va
5 hamon kitobxonlarni lol qilib kelayotgan bu asarlarda o’zbek xalqining aql- zakovati, o’zbek tilining badiiy qudrati to’la namoyon bo’ldi. U o’zbek tilining boyligi va nafisligini zamondoshlariga namoyish qilish niyatida «Muhokamat-ul- lug’atayn» asarini yozdi. Ona tiliga hurmat bilan qarash, uni qadrlash, rivojlantirib borishga otashin chaqiriq bo’lgan bu asar ma’lum tarixiy sharoitda, ma’lum talablar asosida uzaga keldi. Bu davrda Movarounnahrda ham, Xurosonda ham o’zbek va fors-tojik xalqlari orasida aralashish, ikki tillilik juda kuchaygan edi. Buni Alisher Navoiyning o’zi ham alohida ta’kidlab ko’rsatadi: «Har miqdorki, bu birining u biri bila omizish va g’uftu-guzori bor, ul birining ham bu bir bila hamoncha takallum va guftori bor… Ammo turkning ulug’din kichigiga degincha va navkardin begiga degincha sort tilidin bahramanddurlar, andog’kim o’z xurd ahvoliga ko’ra ayta olurlar, balki fasohat va balog’at bilan takallum qilurlar. Hatto turk shuarosikim forsiy til bila raigin ash’or va shirin guftor zohir qilurlar…». Bu davrda turkiy shoirlarning ko’pchiligi fors tilida ijod qilar edi. A.Navoiyning «Majolis-un-nafois» asaridagi ikkinchi majlisda tilga olingan va Navoiy yoshlik chog’ida ko’rgan yoki gaplashgan 90 shoirdan 16 tasi turkiy tilda, shuningdek fors tilida ham ijod qilgan. Asarning uchinchi majlisida tilga olingan 110 shoirdan (bular-Navoiyning yaqin zamondoshlari) faqat 3 tasi turkgo’y bo’lgan. Fors tilida ijod qilgan shoirning ko’pchiligi, shubhasiz, forslar bo’lgan. Bu faktlar o’sha davrda fors tilining qanday mavqe tutganligini yaqqol ko’rsatadi. O’zbek shoirlarining o’z ona tilidan ko’ra ko’proq fors tilida ijod qilishga intilishining sababini Navoiy ishonarli dalillar bilan ko’rsatib berdi. Bu sabablardan biri fors tilida yozish odat, an’ana tusiga aylanganligi, ikkinchisi-fors tilining engilligidir, deb ko’rsatadi Alisher Navoiy. Fors tilining engilligi deyilganda, bu tilning ishlanganligi nazarda tutiladi. Bu til qarshisida ishlanmagan, kundalik so’zlashuv ehtiyojlariga xizmat qiladigan turkiy til shoirlarning ko’ziga, shubhasiz, og’ir, poeziyadek nozik san’atga yaroqsiz ko’rinar edi. O’z ijodini fors tilida boshlagan A.Navoiy ham o’zbek tilining qudratini keyinchalik idrok etdi. Bu haqda Navoiyning dil so’zlari joy topgan. Uning «Muhokamatul-lug’atayn» asari mana shu « qo’l tegmagan» boylikni zamondoshlariga namoyish qilish maqsadida yozildi. Asar hijriy 905 yilda (milodiy 1499) tamomlandi. Bu asar Navoiy ijodiga, uning turkiy (eski o’zbek) adabiy til ustida olib borgan kuzatishlariga qisqcha yakun yasadi. Asar qisqacha tarixiy ma’lumot bilan boshlanadi. Bunda Alisher Navoiy arab tilining ahamiyati, fors tili, turkiy xalqlarning madaniy uyg’onishi, ularning tili to’g’risida yozadi. Asarda avtobiografik ma’lumotlar, Navoiy yozgan asarlarning ro’yxati va uning ustozlari to’g’risida ma’lumotlar bor. A.Navoiy turkiy tilda ijod etgan shoirlarni ham ko’rsatib o’tadi. Bular: Lutfiy, Sakkokiy, Haydar Xorazmiy, Atoiy, Muqumiy, YAqiniy, Amiriy va Gadoiylardir. Asarning asosiy qismida eski o’zbek va fors tillarining leksik va grammatik xususiyatlari solishtiriladi. Bu qiyosiy mulohazalarda A.Navoiy bizning ko’z o’ngimizda ulug’ vatanparvar olim, uksak madaniyatli inson sifatida gavdalanadi. 6 Eski o’zbek tilining afzal tomonlari, ustunliklari to’g’risida mulohaza bildilar ekan, u fors tilini aslo erga urmaydi, bu tilga o’z hurmatini ochiq izhor qiladi. A.Navoiy turkiy va forsiy tillardagi so’zlarni bir-biriga taqqoslar ekan, ancha-muncha tushunchalarning turkiycha atamasi bo’lgani holda fors tilida shu tushunchani ifodalovchi so’z yo’q ekanligini ko’rsatdi. Navoiyning bu asari o’zbek va fors-tojik tillarini, ularning lug’at sostavlarini taqqoslashga bag’ishlangan birinchi filologik asar bo’lib qoldi.
«TURKIY FILOLOGIYAGA KIRISH» KURSINING MAQSAD VA VAZIFALARI MAVZUSI BO’YICHA NAZORAT SAVOLLARI
1. Turkiy filologiyaga kirish fani nimalarni o’rganadi? 2.Turkiy filologiyaning vujudga kelish tarixi haqida nimalarni bilasiz? 3.O’rta asr arab tilshunosligi haqida ma’lumot bering? 4.Eski o’zbek tili bo’yicha yaratilgan filologik asarlarni sanab ko’rsating. Ular haqida nimalarni bilasiz? 5. «Muhokamatul-lug’atayn» qanday asar? 6. Arab tilshunosligining turki filologiyaga ta’siri. 7. Turkiy filologiyaning barcha turkiy tillar uchun umumiy fan ekanligi. 8. Turkiy filologiyaga kirish kursi oldiga qo’yilgan talablar. 9. Turkiy filologiyada qiyosiy tadqiqotlar. 10. Turkiy filologiyaga kirish kursining ahamiyati.
TAYANCH ATAMALAR 1.Filologiya. 2.Turkiy filologiya. 3.Turkiy filologiyaga kirish. 4.Filologik asar. 5.Lingvistik asar. 6.Lug’at. 7.Tarixiy lug’at. ADABIYOTLAR: 1.Qo’chqortoev I. Turkiy filologiyaga kirish. Toshkent. 2.Abdurahmonov G’. Rustamov A. Qadimgi turkiy til.T.1982 y. 3.Baskakov A. Vvedenie v izuchenie turkskix yazikov. M.1969.
7
«DEVONU LUG’OTIT TURK» ASARI REJA:
1. X-XII asrlarda O’rta Osiyoda ijtimoiy madaniy hayot. 2. X-XII asrlar adabiyoti haqida ma’lumot. 3. Mahmud Koshg’ariy-qomusiy bilimlar sohibi. 4. «Devonu lug’otit turk» ning tarixi, uning tadqiq etilishi. 5. «Devonu lug’atit turk» da etnografik ma’lumotlar. 6. «Devonu lug’otit turk» dagi etnografik ma’lumotlar. 7. M.Zamaxshariyning hayoti va ijodi 8. Muqaddimat-ul adab asari
X-XII asrlar O’rta Osiyo ijtimoiy-madaniy hayotida alohida bir davrni tashkil qiladi. Bu davrda ilm-fan, Adabiyot va san’atning uksala borishi uyg’onish nishonalarini yuzaga keltirgan edi. Bu davrda umumiy tarixiy taraqqiyot asoschilari al-Xorazmiy, Farobiy, beruniy, Abu Ali ibn Sinolar maydonga chiqdilar. Ular o’zlarining amaliy faoliyatlari, tariz, falsafa, mantiq, shunindek, aniq fanlar sohasidagi kashfiyotlari bilan O’rta Osiyoning qadimiy tarix ida chuqur iz qoldirdilar. Bu o’rinda Farobiy, Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Nasriddin Tusiy qabilarning qadimgi unon ilm-faniga bo’lgan katta diqqat e’tiborlari muhim rol o’ynaydi. Bu davr ilm-faniga katta hissa qo’shgan olimlarning to’ng’ichi al-X orazmiy edi. Al-X orazmiy 8-asrning oxirlarida yashab, aktiv ilmiy faoliyat bilan o’zidan keyin boy meros qoldirdi. Shunday yirik olimlardan yana biri 11-asrning mmashhur mingvistik olimi Mahmud Qoshg’ariyning «Devonu lug’otit turk» asaridan o’rin olgan she’riy parchalar, adabiy lavhalar turkiy xalqlarning ota-bobolari yaratib qoldirgan meros sifatida qabul qilingan. 10-12asrlar o’zbek adabiyoti tematik jilolari, janrlar boyligi bilan diqqatni tortadi. Mahmud Qoshg’ariyning «Devonu lug’otit turk» asari orqali etib kelgan badiiy ijod namunalar o’z navbatida shu fikrga ham asos beradi. Bizgacha saqlanib qolgan manbalar 10-12 asrlar ilg’or ijtimoiy-badiiy fikr taraqqiyotida ko’proq didaktik adabiyot katta rolp o’ynaganligini ko’rsatadi. O’tmish xalqni adabiyoti bilan har jihatdan bog’langan bu adabiyot diniy-mistik adabiy oqimga qarshi turdi. SHarqda didaktik adabiyot, uning ravshan ko’rinishi sifatida didaktik dostonchilikning keng taraqiy etgan davri ham 10-12 asrlarga to’g’ri keladi. Dilaktika hamma vaqt ham falsafiy, ahloqiy-ta’limiy qarashlarni tag’ib etishini, shu yo’l bilan muayyan sistemadagi dunyoqarashli singdirishni maqsad qilib qo’yadi. Dastlab o’zida xalqning «chuqur donishmandligini ifodalab kelgan didaktika» urug’chilik jamiyati xususiyati bilan, unda otalarning mavqeyi baland bo’lganligi bilan bog’lash kerak. Didaktik asarlarni ularning harakteriga ko’ra quyidagi turkumlarga ajratish mumkin bo’ladi: 8 1-Sof didaktik harakterdagi asarlar. Bunday asarlar kundalik hayot, urish turishning zaruriy shartlari pand-nasihat yo’li bilan uqtirib o’tiladi. 2-Poetik didaktika. Bunday manbalar ro’yhatiga Usuf X ojib va Ahmad Ugnakiy asarlarini kiritish mumkin. Didaktik dostonlar Sharqda tik poeziyaning qahramonlik va romantik dostonlari qatorida baholanadi. Shunday qilib 10-12 asrlar adabiyotida chuqur ildiz otgan didaktik dostonchilik ijtimoiy-badiiy fikr taraqqiyotiga muhim hissa bo’lib qo’shildi. Shu tarzda 10-12 asrlar ilg’or ilm-fan va adabiyoti bir-biriga yaqinlashib, tabiyat va insonni o’rganish, jamiyatni shu inson manfaatlariga muvofiq ravishda takomillashtirish g’oyalarini o’rtaga tashlagan davr bo’ldi va u keyinchalik uzaga chiqqan dunyoviy adabiyot taraqqiyotida muhim rolp o’ynaydi. Atoqli qomusiy olim va sayyoh Mahmud Qoshg’ariy O’rta Osiyoda yashagan xalqlar hayotini chuqur o’rgangan turkiy til gramatikasini ishlab chiqqan va turk arab lug’atini tuzgan. Bu lug’atda u qadimiy so’zlarning ma’nosini arab tilida tushuntiradi va misol qilib shu ma’nodagi so’zlar ishlatilgan maqolalar va she’riy parchalar keltiradi. «Turkiyso’zlar devoni» deb nomlangan bu kitob O’zbekiston fanlar akamediyasi tomonidan 1960-1964 yillari nashr etildi.
«Turkiy so’zlar devoni»ning kirish qismida Mahmud Qoshg’ariy Rum (Kichik Osiyo )dan to Xitoygacha bo’lgan erlarda yashagan turkiy xalqlarning kamlarini birma-bir keltiradi.Ular bajanak, qipchoq, o’g’uz, yamon, bashqirt, basmil, kay, yabaku, tatar, qirg’iz, chigil, tuxsi, yag’mo, igrak jaru,jamul,uyg’ur,tangut tabgach halqlaridirlar. Devonda ana shu tkrkiy halqlar yashagan geografik o’rinlarni ko’rsatuvchi doira shaklidagi harita ham keltirilgan.
«Devon»da ana shu xalqlar tillari o’rtasidagi farqlar ko’rsatiladi.Tub so’zlarda o’zgarishlar ko’inmaydi.Faqat ayrimso’zlar o’zgaradi holos. Masalan:tukrklar «musofir»ni «yalkin»desalar o’g’uzlar «alkin»deydilar. Turklar «yilig’suv»desalar o’g’uzlar «ilig suv»deydilar. Turklar «marvarid»ni «yinju»desalar o’g’uzlar «jinju»deydilar va xokazo. Kitobda ko’rsatilishicha tillarning engili o’g’uzcha eng tzg’risi, yaxshisi yag’mo tugsi. Bu tillar Ilo (ilm) Ertish(irtish) YAmor,Etir vodiylaridan uyg’ur shaharlarigacha bo’lgan joylarda yashovchilarning tilidir. Devonning har uch tomida ana shu xalqlar tillarining lug’at sostavini tashkil etuvchi so’zlarning nisbatan mukamal izohi beriladi.
«Turkiy so’zlar devoni»faqatgina lug’at emas, balki juda mukammal ishlangan gramatik qo’llanma hamdir. Ayni zamonda «Devon»da ko’pgina so’zlarni kelib chiqishi ham to’la bayon etib berilgan.»Ob»so’zi ta’kid va ko’chaytirish ko’makchisi deb izohlanadi. Masalan:»Ob ezgu nong»degani» Eng yaxshi narsa» deganidir. «Ob oq» ham «juda oq» degan ma’noni bildiradi.Shundan hozirgi tilimizdagi «oppoq» so’zi kelib chiqan. «Devon»da O’rta Osiyo shaharlaridan ba’zilarining nomlariga izoh ham berib o’tilgan. Jumladan Mahmud Qoshg’ariy Toshkentni «Tarkent deb ko’rsatadi»va «Tarkent»SHox ning
9 ismi,asli toshkent tosh shahri demakdir,deb yozadi. Samarqand nomi esaasli «Samiz qand»-katta shahar bo’lanini aytadi. «Devonda»turkiy xallar etnograviyasiga oid juda qimmatli ma’lumotlar ham ko’p uchraydi.
«Devon»dagi she’riy parchalar ayrim so’zlar ma’nosiga doir lavhalar tarzida keltirilgan.Ular turli tuman ma’nodadir.Mahmud Qoshg’ariy bilim, olimlik fazilatlarini ulug’lochi ko’p she’rlarni yiqqan. U otalar nomidan farzandlarga murojat qilib olimlarga yaqin bo’lmish, ularning ilmlaridan o’rganishni,man- manlik,kibru haodan uzoqlashishni qayta-qayta ta’kidlaydi.
Mana shunday misol: O’rgan aning bilkin Qutqo’likni tapingin Kuzgil puvaz paru Mazmuni: O’rgan uning bilimin Birgil o’shal sari Qutlug’ ishga bo’y sunginu Kibrni quv niri «Devon»dagi she’riy parchalar orasida yoz bilan qish tortishuvi,urVIIIlar tasviri,alplar vafotiga marsiyalar bor. Shuningdek,bu kitobda bundan 9-10 asr burun halq o’rtasida keng yoyilgan maqollardan ham ancha namunalar bor. Mahmud Qoshg’ariyning turkologiya faniga asos solgan mashhur asari yozilayotgan yillarda /1075-yillarda/ turkiy xalqlar yashagan madaniy markazlarida yana biri bo’lgan xorazm viloyatining Zamaxshar degan qishlog’ida Mahmud ibn –Umar az-Zamaxshariy dunyoga keldi. O’z davri olimlari tomonidan jorulloxlaqabini olgan bu olim sharq fani va madaniyati taraqqiyotiga ulkan hissa qo’shdi. U falsafa, tarix, adabiyotshunoslik, tilshunoslik kabi fanlarga oid ellikdan ortik asar yaratdi. O’z davrining etuk tilshunoslaridan bo’lgan M.Zamaxshariy arab tilshunosligi an’analarini davom ettirdi .Uning ilg’or prinsip va usullaridan mohirlik bilan foydalandi. Masalan, arab leksikografiyasining tematik prinsipi /so’zlarni lug’atda tematik gruppalar bo’yicha joylashtirish/ uning qator asarlarida qo’llangan. Bu jihatdan olimnini “Al-jibol va-l-miyox”/ tog’, manzil va suvlar/ nomli toponimik asari harakterlidir. Bu asarda arab tili leksikasiga oid geografik nomlar tematik gruppalarga ajratib izohlangan. Tematik gruppa ichida so’zlar alfavit prinsipi asosida joylashtirilgan. Tematik prinsip Mahmud Zamax shariyninng “Muqaddimatul- adab” nomli asarida ham qo’llangan. Mahmud Zamaxshariyning bu asari sof lug’at emas. Unda arab tilining Grammatik strukturasi ham o’z ifodasini topgan. Asar besh qismdan iborat: 1.Ismlar/otlar/ 2.Fellar. 3.Ko’makchilar/yordamchi so’zlar/ 10 4.Ismlar/otlarning turlanishi. 5.Fe’llarning tuslanishi. Mahmud Zamaxshariyning ”Muqaddimatul-adab” asari faqat arab tili va tilshunosligi tarixini o’rganish jihatidangina emas, balki, turkiy xalqlar tillari tarixini o’rganish jihatidan ham muhim ahamiyatga egadir. Asarning lug’at qismida ko’pgina arabcha so’zlarning forscha, mug’ulcha tarjimalari bilan bir qatorda, turkiycha tarjimalari ham berib borilgan.
Asarda ismlar /otlar/ bir qancha tematik gruppalarga ajratilgan. Masalan, ismlarning xayvon nomlari qismi /bu qism mashhur polyak sharqshunosi A.ZAYONCHKOVSKIY TOMONIDAN E’LON QILINGAN/ o’n bir kichik tematik gruppachalardan iborat. Bu tematik gruppachalar asarda fasllar deb berilgan. Lekin fasllarning konkret nomlari keltirilmagan. Ularning shartli ravishda quyidagicha nomlash mumkin: 1. Tuya nomlari /21nom/ 2. Tuya a’zolarining nomlari /25nom/ 3. Tuya jabdug’ining nomlari /32nom/ 4. Eshak vaeshak jabdug’ining nomlari /42nom/ 5. Qoramol va jabdug’ining nomlari /19nom/ 6. Qo’y vaechki nomlari /42nom/ 7. Qo’y va boshqa xayvon nishon /belgi/ larining nomlari /24/ 8. Jun nomlari /11nom/ 9. YOvvoyi xayvon nomlari/93nom/ 10.Ilon –chayon nomlari/59nom/ 11.X ashorat nomlari/52nom/
Mashhur sharqshunos V.V.Bartolg’tdning ko’rsatishicha, Mahmud Zamax shariy lug’atining turkiycha qismida XII-XIII asrlar O’rta Osiyo turkiy adabiy tilining leksikasi aks etgan. AZ-ZAMAX SHARIY ”MUQADDIMATUL ADAB ”MAVZUSI BO’YICHA NAZORAT SAVOLLARI. 1.Az-Zamaxshariy qachon va qaerda yashab ijod etdi? 2.Zamaxshariy fanning qaysi sox asi bo’yicha shug’ullandi? 3.”Muqaddimatul adab” qanday asar? 4.Ushbu asar necha qismdan tashkil topgan? 5.”Muqaddimatul adab” asarining asosiy mundarijasi qanday? 6. Asarning til xususiyatlari. 7. Asardagi lingvistik qarashlar. 8. Az-Zamaxshariyning nazariy umumlashmalari. 9. Mavzu bo’yicha hulosa chiqaring.
T A YA N CH A T A M A L A R: 1.Az-Zamaxshariy filolog olim. 2.Arab leksikografiyasi. 3.Geografik nom. 4.Alfavit prinsip. 11 A D A B I YO T L A R 1.Az-Zamaxshariy ”Muqaddimatul adab ”Toshkent 1998y. 2.Qo’chqortoev I.Turkiy filologiyaga kirish.Toshkent. 3.I.A.Baskakov.Vvedenie v izuchenie turskixyazqkov.M.1969.
Mahmud Qoshg’ariy vaUning «Devonu Lug’otit turk»Asari Mavzusi Bo’yicha
NAZORAT SAVOLLARI 1.X-XII asrlardagi ijtimoiy va madaniy hayot qanday edi? 2.X-XII asrlardagi fan va madaniyat haqida nimalarni bilasiz? 3.M.Qoshg’ariy haqida nimalarni bilasiz? 4. «Devonu-lug’atit turk »qanday asar. 5.Ushbu asarning turkiy filologiyaning shakllanishidagi ahamiyatini qanday baholaysiz? 6.Asarning tuzilishi va mundarijasi haqida ma’lumot bering? 7.Ushbu asarning turkiy filologiyaning shakllanishidagi ahamiyatini qanday baholaysiz? 8.«DAT»da maqol va matallar. 9.Asarning mundarijasi haqida ma’lumot bering. 10.Asarning XXasr o’rtalaridagi nashri haqida nimalarni bilasiz?
TAYANCH ATAMALAR: 1.Fanda uyg’onish. 2.Tematika vajanrlar. 3.Poetik didaktika. 4.Turkiy til grammatikasi. 5.Leksikografiya. ADABIYOTLAR 1.Devonu lug’otit turk.Akadem nashr.Toshkent.1962,1964. 2.Qo’chqortoev I.Turkiy filologiyaga kirish.Toshkent. 3.Fozilov.E.O’zbek tilining tarixiy morfologiyasi.
Toshkent.1965 y. Download 466.91 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling