Berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti ″YaRİmwtkazgiChlar fiZİkasi” kafedrasi
Download 1.12 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- МАShINA QISMLARI fanidan maruzalar matni II-qism. Mexanizm va mashinalar nazariyasi
- 1-maruza MAShİNA DETALLARİNİ HİSOBLASh VA LOYİHALAShGA DOİR UMUMİY MALUMOTLAR
- Mashina
|
UZBEKİSTON RESPUBLİKASİ OLİY VA URTA MAXSUS TALİM VAZİRLİGİ BERDAQ NOMIDAGI QORAQALPOQ DAVLAT UNİVERSİTETİ ″YaRİMWTKAZGİChLAR FİZİKASİ” KAFEDRASİ МАShINA QISMLARI fanidan maruzalar matni II-qism. Mexanizm va mashinalar nazariyasi h’amda konstruktsiya elementlarining mustah’kamlik buicha ishonchliligini h’isoblash asoslari Nukus-2009
Annotatsiya
″ МАSHINA QISMLARI ″ kursi wquv dasturi bwyicha ezilgan mazkur maruzalar matnida ″Materiallar qarshiligi″, ″Mexanizm va mashinalar nazariyasi″ va ″Mashina detallari″ fanlarining mashina va mexanizmlar h’aqida umumiy malumotlar ; konstruktsiya elementlarining mustah’kamligini bah’olashning umumiy uslublari ; mexanizm, uzel va detallarni loyih’alashning umumiy masalalari qisqacha baen etilgan. Matn oliy texnika wquv yurtlarining nomashinasozlik mutaxassislik bakalavr yunalishlari uchun mwljallangan bwlib, talabalarning umuminjenerlik tayergarlik negizini kengaytirishni nazarda tutadi.
Maruzalar matni ″Yarimutkazgichlar fizikasi″ kafedrasi majlisida muh’okama qilingan va tasdiqlangan (200__ y, ______________ , baennoma №__).
QDU wquv-uslubiy kengashida muh’okama qilingan va tasdiqlangan (200__ y, ______________ , baennoma №__)
Tuzuvchi: f-m.f.n.B.Kunnazarov
Taqrizchi: N.S.Saparniyazov, Nukus Davlat pedagogika instituti ″Umumtexnikaviy va kasb talim″ kafedrasi mudiri, dotsent, t.f.n.
1-maruza
VA LOYİHALAShGA DOİR UMUMİY MALUMOTLAR Maruza rejasi.
1. Detallarni ishlash laёqati va uni taminlash. 2. Joiz kuchlanish. 3. Eh’tiёtlik koeffitsienti.
Adabiёtlar. 1. İvanov M.N. Detali mashin. M.,»Vısshaya shkola», 1991g.4…10 betlar. 2. Guzenkov P.G. Detali mashin. M., »Vısshaya shkola», 1986g. 8…14betlar. 3. Sulaymonov İ. Mashina detallari. T., «Wqituvchi», 1981y. 5…19 betlar 4. Erdedi A.A.va b., Texnik mexanika T., «Wqituvchi», 1987y. 286-289 betlar. 5. Frolov M.İ. Texnicheskaya mexanika. Detali mashin. M., «Vısshaya shkola», 1990g., 6.. 26 betlar.
Mashina detallari Fani barcha turdagi mashinalar uchun umumiy bwlmish detal (bolt, gayka, tishli g’ildirak va boshqalar) va uzellarni h’isoblash va loyih’alash asoslarini wrgatuvchi fandir.
Mashina – detal va uzellar yig’indisidan iborat bwlib, muayyan ishni bajarish uchun mwljallangandir. Detal – mashinaning bir xil materialdan tayёrlangan va aloh’ida bwlaklarga ajralmaydigan qismi. Masalan, bolt, gayka, val, shkiv tishli g’ildirak va boshqalar. Mashinada malum bir vazifani bajarish uchun mwljallangan va bir necha detaldan tuzilgan qism uzel deb ataladi. Sanoatda ishlatiladigan mashinalar uchun umumiy detallar va uzellarning asosiylari val, wq, tishli g’ildirak, chervyak, shkif, podshipnik, mufta, boltli, payvandli, ponali, shlitsli va boshqa birikmalardir.
DETALLARNİNG İShLASh LAЁQATİ VA UNİ TAMİNLASh Yangi loyih’alanaёtgan mashina va detallar ishonchli, aniq, mustah’kam, ishlash muddati uzoq, yig’ish oson, ish unumi yuqori, boshqarish uchun qulay, wlchamlari kichik, kwrinishi estetik jih’atdan kwrkam h’amda iqtisodiy jih’atdan tejamli bwlishi kerak. Loyih’alanaёtgan mashina detallarining ishlash laёqati ularning mustah’kamligi, bikirligi, issiqqa, eyilishga va titrashga chidamliligi Bilan belgilanadi. Detalning ishlash laёqati uning ishlash sharoitiga nisbatan belgilanadi. Masalan, tishli g’ildirakning normal ishlashi uchun tish yuzasining mustah’kamlik sharti qwyilsa, sirpanish podshipniklari uchun eyilishiga chidamlilik, vallar uchun esa bikrlik, mustah’kamlik va titrashga chidamlilik muh’im shartlardan h’isoblanadi. Shuning uchun detallarning qanday sharoitda ishlashiga qarab, qanday shart qwyilishini belgilash kerak. Ularni h’isoblash va loyih’alashda shu shart bajarilishini taminlash lozim.
detalning deformatsiyalanishi meёrida bwlgan h’olda malum vaqt davomida ishlay olish xususiyati. Detalning mustah’kamligi uning xavfli kesimidagi normal va urinma kuchlanishlar qiymati bilan belgilanadi. Mustah’kamlik ish jaraёnida detallarning emirilishi natijasida pasayadi. Emirilish bu statik kuchlar tasirida ёki detallarni ish jaraёnida toliqishi natijasida rwy beradi. Detalning statik kuchlar tasirida emirilishi ish jaraёnida h’osil bwlgan kuchlanish qiymati shu detal materiali uchun mustah’kamlik chegarasi [σ m ] qiymatidan oshganda ёki h’isobga olish mumkin bwlmagan wta yuklanishlar h’osil bwlganda rwy beradi. Detallarning toliqishi natijasida emirilishi esa, detalga uzoq vaqt davomida wzgaruvchan kuchlarning tasiri natijasidir. Bunda tasir etuvchi kuchlar qiymati shu detal materiali uchun chidamlilik chegarasi [σ -1 ] qiymatidan kata bwladi. Detallarda (galtel, shponka uchun chuqurcha) kuchlanishlarning twplanish h’ollari rwy bersa, bunda toliqishdan emirilish tezlashadi. Detal va uzellarni mustah’kamlikka h’isoblash asoslari «Materiallar qarshiligi» kursida wrganiladi. Mashina detallari kursida esa aloh’ida uzatmalar, val va podshipniklar, birikmalar h’amda muftalar h’isoblanadi va loyih’alanadi. İshlash jaraёnida detalning elastik deformatsiyasi joiz qiymatdan ortib ketmasligi uchun uning bikrligi etarli darajada taminlanishi kerak. Masalan, malum kuch va moment tasirida aylanaёtgan val mustah’kam bwlishiga qaramay, joiz qiymatdan ortiq egilishi mumkin. Valning joiz qiymatdan ortiq egilishi unga wrnatilgan detallarning muddatdan oldinroq ishdan chiqishiga sabab bwladi. Shuning uchun bunday detallarning mustah’kamligidan tashqari, bikrligi h’am taminlanishi lozim. Bazi detallarning h’addan tashqari bikr bwlishi esa ularning chidamliligiga salbiy tasir kwrsatadi. Masalan, pwlatdan tayёrlangan tishli g’ildirak tishlarining ortiq darajada bikr bwlishi ishlash vaqtida dinamik kuchlarning paydo bwlishiga va shovqinning kuchayishiga olib keladi. Demak, zarur bwlgan h’ollarda detallarning malum darajada moslanuvchan bwlishi talab etiladi. İsh jaraёnida detallarning bikrligini taminlash uchun chiziqli va burchak siljishlarning qiymatlari joiz qiymatdan oshmasligi kerak, yani quyidagi shart φ max
<[φ] f max
< [f] bajarilishi kerak.
Eyilish – detallarning wzaro ishqalanishi tufayli sodir bwlib, detallar wz wlchamini asta- sekin wzgartiradi. Natijada wzaro ishqalanuvchi yuzalar orasida bwshliq kattalashadi, bu esa mashina va mexanizmlarning FİK ni kamaytiradi, ish jaraёnida shovqin chiqishiga, qwshimcha dinamik kuchlarning h’osil bwlishiga h’amda detallarning tezda ishdan chiqishiga sabab bwladi. Shuningdek, detallari eyilgan stanoklarda tayёrlangan mah’sulotlarning wlchamlari aniq chiqmaydi. Shuning uchun detallarning eyilishi malum darajaga etgandan swng uni almashtirish tavsiya etiladi. Hozirgi vaqtda sanoatda ishlatilaёtgan mashinalarning 85-90 foizi detallarining eyilishi tufayli ishga yaroqsiz h’olda kelmoqda. İshlatish jaraёnida mashinalarning tez-tez tamirlab turilishi chiqarilaёtgan maxsulotning tannarxini oshiradi. Demak, mashinasozlik sanoatida loyih’alanaёtgan, tayёrlanaёtgan mashinalarni ish jaraёnida iloji boricha tamirlamasdan ishlashi taminlanishi kerak. Shuningdek, detallarni eyilishi sabablarini, yani ishlash sharoiti, moylanish darajasi, kontakt kuchlanishining qiymatlari va boshqa omillar yaxshi wrganilishi kerak. Mashinasozlik sanoatida detallarning eyilishi kamaytirish uchun ishqalanuvchi yuzalarda suyuqlikdagi ishqalanish h’osil qiluvchi konstruktsiyalar yaratish ustida izlanishlar olib borilmoqda (bunda ishqalanish koeffitsienti 0,005 atrofida bwladi). Masalan, sirpanish podshipniklari uchun bunday konstruktsiya yaratilgan. Bunda tashqi kuch, aylanish chastotasi, moyni ёpishqoqlik xususiyatlarining wzaro bog’liqligiga asosan 1883 y. N.P. Petrov suyuqlikdagi ishqalanish nazariyasini yaratdi. Lekin bunday suyuqlikda ishqalanish rejimini h’ar qanday wzaro ishqalanuvchi uzellarda h’osil qilish mumkin emas. Suyuqlikda ishqalanish h’osil bwlmagan h’ollarda detallarning eyilishiga chidamliligini taminlovchi aniq bir h’isoblash usulini tavsiya etish qiyin. Bu usullardan eng kwp tarqalgani solishtirma bosim q va shartli koeffitsient q . v ni aniqlab, ularni joiz kattaliklar bilan solishtirish usulidir: q ≤ [q]; qv≤ [q v] bu erda: v – ishqalanish tezligi. İshqalanuvchi detallarni tez-tez moylab turish, termik qayta ishlash, eyilishga chidamli materiallarni ishlatish eyilishni kamaytirish chora-tadbirlari h’isoblanadi.
dinamik kuchlar h’osil bwladi bu esa ularning toliqishiga sabab bwladi va ishdan chiqishini tezlashtiradi. Masalan, metall kesadigan stanoklar ish jaraёnida titrasa, qayta ishlangan detallarning wlchamlari aniq chiqmaydi. Detallarning titrashga chidamliligini taminlash uchun rezonans h’odisasini keltirib chiqaradigan sabablarni ywqotish kerak. Malumki, rezonans h’odisasi detalning wzida h’osil bwladigan
xususiy tebranish chastotasi Bilan tashqi kuch tasirida bwladigan tebranish chastotasi bir xil bwlib qolganda rwy beradi. Shuning uchun bu ikki chastotani h’isoblab, bir-biriga teng bwlib qolmasdigini taminlash kerak. Mashinalarda titrash h’odisasini kamaytirish uchun titrashni swndirgichlardan, yani maxsus elastik elementlardan foydalanish tavsiya etiladi.
esa quyidagi salbiy h’ollar rwy berishi mumkin: detallarning mustah’kamligi pasayadi: moylarning moylash xususiyatlari kamayadi, natijada wzaro ishqalanuvchi detallarning eyilishi ortadi, orasidagi bwshliq kattalashadi, bu esa mashina va mexanizmlarning ishidagi noaniqlikka olib keladi. Shuning uchun mashinalar qizishi meёridan ortib ketmasligi kerak, yani Q 1
shart bajarilishi kerak. Bu erda: Q- 1 -mashinadan tashqariga tarqaluvchi issiqlik miqdori, kkal Mashinaning qizishida salbiy h’ollar rwy bermasligi uchun, mashina va mexanizmlar qizishga tekshiriladi, bunda mashinalarning qizishi meёridan ortiq bwlsa, maxsus sovutgichlar ishlatiladi ёki mashinaga konstruktiv wzgarishlar kiritiladi. Mashinalarning ishonchli ishlashi ularni twxtab qolmay, ishlash darajasiga qarab belgilanadi. Mashina va mexanizmlarning ishonchli ishlashini taminlashni quyidagi bosqichlarga bwlish mumkin: loyih’alash, mashina va mexanizmlar detallarini tayёrlash, yig’ish h’amda shu mashina va mexanizmlarni ishlatish davri. Loyixalash davrida mashinalarning ishonchli ishlashiga asos solinadi. Konstruktor chizmalarda, h’isoblashlarda, texnik h’ujjatlarda shu mashina ishonchli ishalshi uchun zarur barcha shartlarni kwrsatgan bwlishi kerak. Mashina va mexanizm detallarini tayёrlash jaraёnida ularning ishonchli ishlashi uchun konstruktor tomonidan quyilgan h’amma shartlar bajarilishi kerak. Mashinalarning ishonchli ishlashi, undan foydalanish jaraёnida twxtab qolmay ishlash darajasiga qarab belgilanadi. Masalan, dvigatelni ishga tushirish uchun 100 marta h’arakat qilinganda, 99 martasiga ishlab ketsa, bu mashinaning ishonchlilik koeffitsienti 0,99 bwladi, yani
P(t)=99/100=0,99 İshonchlilik koeffitsientining qiymati, detal qancha vaqt davomida tekshirilganiga h’amda shu detalning yangi ёki eskiligiga bog’liq. Eski detallardi P(t) ning qiymati kam bwladi. Mashinalarning ishonchlilik koeffitsienti undagi h’ar bir detalning ishonchlilik koeffitsienti qiymatlarining kwpaytmasiga teng, yani:
P(t)=P
1 (t) P
2 (t), P
n (t)
Demak, bu formuladan: 1. Mashinaning ishonchlilik koeffitsienti, uning eng kam ishonchlilik koeffitsientiga ega bwlgan detalining qiymatidan h’am kam bwladi. 2. Mashinada detallar qancha kwp bwlsa uning ishonchlilik koeffitsientining qiymati h’am shuncha kam bwladi. Masalan, mashinada 100ta element bwlib, barcha detallarning ishonchlilik koeffitsientining qiymati P(t)=0,99 bwlsa, butun mashinaning ishonchlilik koeffitsienti P(t)=0,99 100 =0,37
bwladi. Demak, bunday mashina ishga yaroqsiz h’isoblanadi. Umuman aytganda, barcha detallar uchun zarur bwlgan eng asosiy omil mustah’kamlikdir, chunki mustah’kam bwlmagan detallar butunlay ishlay olmaydi. Detallarning ishlash laёqati, yani mustah’kamlik h’amda bikrligining taminlanganligi h’isobiy kuchlanish qiymati orqali belgilanadi. Hisobiy kuchlanish qiymati joiz kuchlanish qiymati Bilan taqqoslanadi, yani σ max
max
< |τ|; ёki eh’tiёtlik koeffitsientining qiymati S≥|S| bwlishi kerak. JOİZ KUChLANİSh VA EHTİЁTLİK KOEFFİTsİENTİ Detalning ishonchli va uzoq muddat ishlashini taminlovchi eng katta kuchlanish joiz kuchlanish deb ataladi. Har qanday detalni loyih’alash joiz kuchlanish qiymatini tanlashga bog’liq bwlib, detalning mashinada yaxshi ishlashini, material nisbatan kam sarf qilinishini taminlaydi. Joiz kuchlanishning qiymati quyidagicha aniqlanadi: |σ|=σ lim
/|S|; |τ|=τ
lim /|S|
bunda: |σ|, |τ|- normal va urinma kuchlanishlarning joiz qiymatlari; |S|- eh’tiёtlik koeffitsientining joiz qiymati; σ lim , τ
lim - normal va urinma kuchlanishlar. Detaldagi kuchlanishlar wzgaruvchan va wzgarmas bwlishi mumkin, (1-rasm, a, b, v lar) bunda eng kata va eng kichik kuchlanishlar yig’indisining yarmi wrtacha kuchlanish, ayirmasining yarmi esa tsiklning amplitudasi deyiladi.
σ wr =(σ max
+σ max
)/2; σ a =(σ max
- σ min
)/2 τ wr =( τ max
+ τ min
)/2; τ a =( τ max
- τ min
)/2 Eng kichik kuchlanishning eng kata kuchlanishga nisbati kuchlanishning asimmetriya koeffitsienti deb atalib, R h’arfi Bilan belgilanadi:
R σ = σ min / σ
max ; R
τ = τ
min / τ
max (4)
Joiz kuchlanish qiymati, kuchlanishning eng katta qiymati bilan eh’tiёtlik koeffitsientining qiymatiga bog’liq. Eh’tiёtlik koeffitsientining qiymati quyidagicha aniqlanadi. |S| = |S
1 |·|S
2 |·|S
3 | (5) bunda: |S 1 | = 1,0 ÷ 1,5 – detalga tasir qiluvchi kuchlar qiymatining aniqligini h’isobga oluvchi koeffitsient; |S 2 | - ishlatilaёtgan material tarkibining birxilligini h’isobga oluvchi koeffitsient; pwlat materiallar uchun |S 2 | = 1,2 ÷ 1,5; chwyan materiallar uchun |S 2 | =1,5 ÷ 2,5; |S 3 | =1,0 ÷ 1,5 – xavfsizlik koeffitsienti. Joiz kuchlanishni aniqlashda ikki xil jadval h’amda differentsial usuldan foydalaniladi. Jadval usuli ilmiy-tekshirish institutlari, mashinasozlik zavodlari tomonidan qabul etilib, ishlab chiqarishga tavsiya etiladi. Differentsial usul – bunda detalning materiali h’amda kuchlanishning wzgarish xarakterini h’isobga olgan h’olda joiz kuchlanishlarning qiymati aniqlanadi. Eh’tiёtlik koeffitsientining joiz qiymati quyidagicha aniqlanadi: a) Kuchlanish simmetrik tsiklda wzgaruvchan bwlsa: egilishdagi kuchlanish S σ =σ -1 · K d · K
f /(K
σ · σ
max );
buralishdagi kuchlanish S τ = τ -1 · K d · K
f / (K
τ · τ
max ).
Kuchlanish simmetrik ёki asimetrik wzgaruvchan bwlganda buralish va egilishdagi kuchlanishlar tasirida eh’tiёtlik koeffitsientining qiymati:
).
/ 2 2 τ σ τ σ S S S S S + = (6)
σ -1 ,τ
-1 – mos ravishda materiallarning wzgaruvchan normal va urinma kuchlanishlarga chidamlilik chegarasi.
σ oq – materiallarning oquvchanlik chegarasi. K d
K f – yuzaning noteksligini h’isobga oluvchi koeffitsent; K σ – normal kuchlanishlarni twplanishini h’isobga oluvchi koeffitsient; K τ – urinma kuchlanishlarni twplanishi h’isobga oluvchi koeffitsient. Savol va topshiriqlar
1. Mashina detallari kursining vazifasi nima? 2. Umumiy va maxsus detal va uzellarga misollar keltiring. 3. Mashinasozlik sanoatida eng kwp ishlatiladigan materiallar va ularni tanlashda nimaga etibor berish kerak? 4. Qanday kuchlanish joiz kuchlanish deb ataladi va uning qiymati nimaga bog’liq? 5. Joiz kuchlanishni aniqlashning jadval va differentsial usullari nimadan iborat? 6. Mashina va detallarning ishga laёqatligini kwrsating. 7. Mustah’kamlik va bikrlik nima? Shartlarini ёzing. 8. Detalning eyilishini, qizishini, titrashini kamaytirish usullarini swzlab bering.
2-maruza MAShİNASOZLİKDA İShLATİLADİGAN ASOSİY MATERİALLAR VA ULARGA TERMİK QAYTA İShLOV BERİSh
1. Mashinasozlikda qwllaniladigan asosiy materiallar. 2. Chwyan materiallar, ularning turlari. 3. Pwlat materiallar, ularning turlari va xarakteristikalari. 4. Metallarga termik ishlov berish. 5. Rangli metallar.
Adabiёtlar. 1. İvanov M.N. Detali mashin. M., «Vısshaya shkola», 1992g. 10…19 betlar. 2. Guzenkov P.G. Detali mashin. M., «Vısshaya shkola», 1986g. 14…36 betlar 3. Sulaymonov İ. Mashina detallari. T., «Wqituvchi», 1981y 20…22 betlar. 4. Erdedi A.A. va b., Texnik mezanika T., «Wqituvchi», 1987y 289…293 betlar. 5. Frolov M.İ. Texnicheskaya mexanika. Detali Mashin. M., «Vısshaya shkola», 1990g., 38…44 betlar.
Mashina detallarini tayёrlash uchun ishlatiladigan materiallar ish jaraёni davomida tamirlanmasdan ishonchli ishlashi h’amda tannarxi arzon , texnologik jih’atdan esa tayёrlash oson bwlishi kerak.
Mashinalar tannarxining asosiy qismini unga sarf qilingan materiallar tashkil etadi. Masalan, bu miqdor avtomobil sanoatida 55 … 70% ni, kwtarish tashish mashinalarida 70 … 75% ni tashkil etadi. Detallarni tayёrlash uchun ishlatiladigan materiallarni tanlash unga qwyilgan talablarga bog’liq bwladi. Masalan, detalning wlchamlari uning mustah’kamligi Bilan belgilansa, bu detallarni mexanik xarakteristikalari yuqori bwlgan ( termik qayta ishlash, yani yaxshilash, toblash ywli Bilan erishilgan) pwlat ёki chwyan materiallardan tayёrlash tavsiya etiladi. Detallarning wlchamlari uning bikrligi bilan belgilansa, bunday detallarni elastiklik moduli yuqori bwlgan termik qayta ishlanmagan pwlat va chwyan materiallardan tayёrlash kerak.
İshlash jaraёnida detallarda kontakt kuchlanish h’odisasi, h’amda shu wzaro ilashgan yuzalarda sirpanish natijasida eyilish h’odisasi rwy bersa, bu detallarni qattikligi yuqori bwlgan, yani toblangan materiallardan tayёrlash tavsiya etiladi.
İlashishda sirpanish, yani detallarning wzaro eyilishini kamaytirish uchun detallar eyilishga chidamli materiallardan tayёrlanishi kerak. Bunda ilashaёtgan detallar antifriktsion juft (podshipniklar) h’osil qilish uchun antifriktsion (bronza, antifriktsion plastmassa) materiallardan, friktsion juftlarda (mufta, tormoz, friktsion uzatma) esa friktsion materiallar ishlatilishi kerak.
Antifriktsion materiallarning xususiyati shundan iboratki, bunday materiallarda ishqalanish koeffitsientining qiymati kichik, eyilishga chidamli bwlsa, friktsion (metall- keramika, asbest asosidagi plastmassa) materiallarda esa ishqalanish koeffitsientining qiymati iisbatan katta bwlib, eyilishga, issiqlikka chidamli bwladi.
Mashina detallari asosan qora, rangli va metalmas materiallardan tayёrlanadi. Mashinasozlikda qwllaniladigan materillardan faqat qora va rangli metallarni asosiylarini kwrib chiqamiz.
Download 1.12 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|