Berdaq nomidagi Qoraqolpaq Davlat Universiteti. Tarix va arxeologiya kafedrasi


Download 5.01 Kb.
Pdf ko'rish
bet4/16
Sana19.02.2017
Hajmi5.01 Kb.
#751
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   16

ADABİЁTLAR. 
1. İstoriografiya srednix vekov. U. seredina XIXv. Kasminkiy E. A. M., 1963. 
2. Goryanov B. T. Pozdnevizantiyskiy feodalizm., M., 1952. 
3. Litavrin G. G. Bolgariya i Vizantiya XI-XII vv. M., 1960. 
4. İstoriya Bolgarii. M., 1954. T.1. 
5.İstoriya Yugoslaviya. M., 1963. T.,1 
 
MAVZU III-VII ASRLARDA ERON. 
1. Sosoniylarning idora qila boshlashi. 
2. Sosoniylar davridagi Eronning iqtisodiy va ijtimoiy. 
3. Xalq h’arakati. Moni, Mazdakiylar. 
4. Xisrav I Anushirvonning idora qilinishi. 
5. Xisrav  I ning tashqi siёsati. 
6. VI asrning oh’iri VII asrning boshlarida Sosoniylar davlatining tushkunlikka 
uchrashi. 
7. Eronning arablar tomonidan istilo qilinishi. 
 
226 yilda Eronda (Persiyada) h’okimiyatni Sosoniylar dinastiyasi wz qwliga 
oldi, bu dinastiya zamonida Eron yana kuchaydi va eronliklar, jumladan, 
Vizantiyaga qarshi kwp marta qattiq urush olib bordi. bu dinastiyaga asos solgan 
kishi Eronning janubidagpi Fors viloyatining knyazlaridan biri  Ardashir (226-
242) bwldi; Ardashir bu vaqtgacha idora qilib kelgan  Arshakiylarning  Parfiya 
dinastiyasini yiqitib, uning wrniga wz dinastiyasini wrnatdi. Ardashir Zaratushtra 
(Zoroastr) mazxabidagi etiborli ruh’oniylar ёrdami bilan xokimiyatni wz qwliga 

 
30
oldi. Yangi dinastiya Ardashirning bobosi Sosonning nomi bilan yuritildi, Soson 
shu mazh’abning  magi (koxuni) edi. «Podsho taxti-meh’robning tayanchi, 
mexrob-podsho taxtining tayanchi» degan mashh’ur gapni Ardashirning  wzi 
aytgan deydilar. Yirik zodagonlarga qarshi kurashib, sosoniylar wrta va mayda er 
egalariga h’am suyanishga h’arakat qildilar. Eronning janubiy va sharqiy 
qismidagi h’ali wz erkinligini saqlab kelaёtgan kwp qabilali deh’qonlar 
Sosoniylarga  uzoq vaqtgacha asosiy h’arbiy kuchlar etkazib berib keldi. 
 
Parfiya podsholigi  tarqoq bir podsholik edi, unda h’ar bir oblastning xokimi 
wz viloyatining merosxwri bwlib, podsho bilan faqat vasallik  munosabatlarida 
bwlar edi, bunga qarama-qarshi wlaroq, Sosoniylarning yangi eron podsholigi 
ancha markazlashgan davlat edi. ularning zamonida mamlakat 18 ta satroplikka 
bwlingan edi., bularning tepasida gubernatorlar turar edi, bular podsho tomonidan 
tayinlanib, boshdan-oёq podshoga bwysunar edilar. 
Sosoniylar davlat moliyasiga katta etibor berdi. Ular ah’oliga turli-tuman er va jon 
soliqlarini  solar va bu soliqlarni yi\ib olish uchun amaldorlar sonini kwpaytirar 
edilar. g’arbda Vizantiyaga qarshi va sharqda wrta osiёlik h’ar turli kwchmanchi 
qabilalarga qarshi uzluksiz urush olib borganligi sababli, Sosoniylarning katta 
qwshini bwlib, bu qwshin qisman otliq askarlardan, qisman esa deh’qonlardan 
twplangan kwpdan-kwp piёda askarlardan iborat edi. Zodagonlarning ayrim 
namoёndalari tomonidan kwrsatilgan qarshilikni  Sosoniylar h’addan tashqari  
shafqatsizlik bilan  bostirar edilar, lekin podsholar siёsati zodagonlari va xokimlar 
tabaqasining manfaatlariga uncha tw\ri kelmaganidan, ularning birlashib turib 
podsholarni taxtdan yiqitgan, wldirgan xollarda h’am tez-tez bwlib turar edi. 
 
Yangi dinastiyaning poytaxti rasman qadimgi Ah’amoniylarning 
poytaxtlaridan biri-Persepol edi. Lekin Mesopatamiyada uzluksiz urush olib 
borganligi tufayli, podsho odatda Tigr darёsi bwyidagi chegara shah’ar-Ktesifonda 
turar edi. h’aqiqatda shah’anshoh’ning (shoxlar shoh’i) poytaxti shu shah’ar edi. 
 
Sosoniylar davrida Eron iqtisodiy jih’atidan taraqqiy topgan bir mamlakat 
edi. U Vizantiya, Hindiston va Markaziy Osiё bilan  qiz\in savdo olib borardi. 
Uning qadimgi eron urf-odatlarini va keyingi vaqtlardagi ellenistik urf-odatlarini 
saqlab kelgan eski shah’arlarida  juda yaxshi sifatili buyumlar ishlab chiqaradigan 
turli-tuman h’unarmandlik sanoati bor edi. Eron kimxob, ipak va yung gazlamalari 
bilan, gilamchilik, qurol, metall va sopol buyumlar yasash, zargarlik buyumlari va 
h’akazolari bilan mashh’ur edi. mamlakatda quldorlik ancha keng kwlam olgan 
edi. +ullar irrigatsiya qurilishlarida va deh’qonchilikda-podsho va zadogonlarning 
er-mulklarida ishlatilar edi. yana kwp erkak va aёl qullar uy h’izmatkorlari qilib 
xaramlarda saqlanar edi. qul savdosi savdoning eng foydali soh’alaridan biri edi. 
lekin shu bilan bir vaqtda Sosoniylar davrida feodalizm h’am anchagina wsib, 
mustah’kamlanib, deh’qonlar krepostnoylarga aylana bormoqda edi. 
Sosoniylar idora qilgan davrning boshlarida deh’qonlarning kwpchiligi shaxsan 
erkin edi. Lekin Sosoniylar juda tez vaqt ichida podshoning katta mansabdorlariga  
va zoroastr ruxoniylariga er ulasha boshladi, bundan maqsad ulardan ёrdam olish 
edi. katta er egalari wz erlarida ishlatish uchun ish kuchi sifatida qullardan  
foydalanar edi. Sosoniylar davlatiga qarashli bwlgan Mesopatamiyada qullar 

 
31
ayniqsa kwp edi. Eronning wzida ah’olining asosiy kwpchiligini jamoasi 
deh’qonlar tashkil etar edi, bular uru\chilik  tuzumidan h’ali tamoman ajralib 
ketmagan bwlib,, aloh’ida qabila bwlib yashar edilar. Katta er egalari qwshni 
jamoachi deh’qonlarni kundan-kunga battarroq asoratga solar, ularni wzlarining 
feodallarcha ekspluatatsiya qilish obktiga aylantirardilar. 
 
Eron deh’qonlarining ah’oli tabora ёmonlashib, mutlaqo toqat  qilib 
bwlmaydigan darajaga etdi. Ular feodal er  egalariga qaram bwlish bilan bir 
qatorda davlatning tobora kuchayib boraёtgan soliq zulmi ostida  h’am ezilardilar. 
Bundan tashqari, Eron qishloqlarining  boshiga sudxwrlik h’am bir balo bwldi; 
soliqlar qisman natura shaklida, qisman pul shaklida olinib,  deh’qonlarning bu 
soliqlarni twlash uchun pulga doim muxtoj bwlganligi natijasida sudxwrlik avj 
olgan edi. Keyingi ikta musibat-soliq zulmi va sudxwrlik shah’arning ah’oli 
ommasini h’am qattiq ezardi, bular h’am umuman h’uquqsiz edi. Amaldorlar 
qishloqlarda deh’qonlardan qandaё shavqatsizlik bilan undirgan bwlsalar, 
shah’arliklardan h’am shunday shavqatsizlik bilan undirar edilar.  
 
Asoratga tushib boraёtgan deh’qonlar ommasi va xonavayron bwlib 
boraёtgan shah’ar kamba\allari wz ah’volidan qattiq norozi edilar.Bu narsa  diniy 
niqob ostida kwtarilgan bir qancha xalq h’arakatlarida wz ifodasini topdi. 
Mesopotamiyadan chiqqan Moni  ismli tar\ibotchi (chamasi 215 yillarda tu\ilgan) 
Eronda xalq ommasi wrtasida III asrning  ikkinchi yarmidaёq katta shuh’rat 
qozondi. Zoroastr taminotidagi, dunёda ikki narsa, yaxshi xudo-Ormuzd bilan 
ёmon xudo-Ariman bir-biriga qarshi kurashadi, degan aqidadan foydalanib, Moni 
mavjud ijtimoiy tartiblarni ёmonlik timsoli deb qoraladi, Moni davlat dini bwlgan 
Zoroastr dinini tashqi irim-sirimlarni va qurbonliklarni rad qildi, Koxinlarning 
boylikka kwmilib yashashiga qarshi chiqdi. U batamom tarkidunё qilishga davat 
etdi va wz muh’lislariga h’aёtning butun mashaqqatlaridan qutilishning eng yaxshi 
ywli wylanmaslik deb tavsiya qildi. 
 
Maglarning (koxinlarning) talabi bilan Moni 276 yilda shoh’ Baxrom I 
tomonidan qatl etildi, Baxrom uning tiriklay terisini shildirdi. Lekin, Moni talimoti 
monichilik u wlgandan keyin h’am tarqalaverdi. Bu talimot Erondan qwshni 
Vizantiyaga h’am wtdi, u erda monichilar keyincha pavlikiyanlar deb h’am ataldi.  
 
VI asrning boshlarida ijtimoiy h’arakat, yana diniy niqob ostida ta\in h’am 
ochiqroq va kengroq tus oldi. Bu h’arakatga Mazdak nomli sobiq bir mag 
boshchilik qildi. Moni talimoti juda h’am pissimistik h’arakter muh’itida (h’atto er 
yuzida h’aёtning ywqolishini h’am istar edi). bunga qarama-qarshi ravishda 
Mazdak talimot aptimistik ruh’da bwldi, bechoralarning ah’volini yaxshilash 
mumkin deb ishonar edi. u, ёmonlikni engib bwladi, ёmonlikka qarshi kurashish 
kishining bevosita vazifasidir, deb talim berdi. Mazdak, ёmonlikning tabara wsib 
boraёtgan ijtimoiy  tengsizlikni anglab, bu ёmonlikdan qutilishning asosiy ywli  
yana jamoada tenglikni wnatishdir, deb h’isoblanadi. Boylarning mol mulkini 
tortib olib, kamba\allarga bwlib berishni talab qildi; u boyliklar odamlarga bwlib 
berilsin, chunki ularning «odamlarning h’ammasi h’am-bitta qodir birning 
xudoning bandasi, h’ammasi h’am Odamatoning farzandi va h’ammasi h’am bir 
xil narsaga muh’tojdir»,-deb talim berdi.  

 
32
 
Mazdakka shah’arlarida h’am, qishloqlarida h’am  kwp odam ergashdi. 
Deh’qonlar zodagonlarning erini toortib ola boshladi h’amda soliqlarning twlash 
majburiyatlarining twashdan bosh torta boshladi. Mazdakiylar 488 yildan boshlab 
to VI asr 20 yillarning oh’irlarigacha Eronning h’amma eriga wz tasirlarini 
wtkazib keldilar. Hukumat dastlab h’arakatni bostirishga jurat eta olmadi. 
Zodagonlar bilan teskari bwlgan shox Kavot I  ancha vaqtgacha bu masxabga 
h’atto h’omiylik h’am qildi. Biorq h’arakat juda kengayib h’avfli tus olib 
kelgandan keyin h’ukumat bu h’arakatga bwlgan munosabatini wzgartinrdi. 
Shoxning w\li shaxzoda Xisrav 529 yilda Mazdakiylar ustiga jazo qwshini tortib, 
bu xalq h’arakatini qonga botirdi. Mazdakiy va uning minglab tarafdorlari qatl 
qilindi. mazdakiylarning bir qismi Wrta Osiё mamlakatlariga qochib ketdi.  
 
Mazdakiylar h’arakatini  h’arakatini bostirigan Xisrav, otasi wlgandan keyin 
podsho bwldi.  uning uzoq vaqt davom etgan podsholik davri  (531-579) 
Sosoniylar tarixida eng muxim davrlardan biri bwldi. Anushirvon-«Wlmas» 
laqabini h’am mazdakiylarni tor-mor keltirgani uchun undan minatdor bwlgan. 
Eron xukmron sinflari wrtasida uning shuh’rati baland bwlganini bildiradi. 
 
Xisravning wzi  h’ama mazdakiylar  h’arakatidan birmuncha saboq oldi.  U, 
er-soliq sistemasidagi wtaketgan adolatsizliklarni ywqotish maqsadida bu 
sistemani qayta  kwrib chiqish  zarurligini  tushunadi. Uning buyru\i bilan h’amma 
erlar yangidan rwyxatga olindi: bunda tuproqning sifati, su\rolishi, qanday ekinlar 
ekilishi, daraxtlar va ish kuchini miqdori, aniq h’isobga olindi. Moliya 
 
amaldorlari-«mirzalar»- erlardan olinadigan xosilni tubdan tekshirib chiqib, h’ar 
yili soliq miqdorini h’osilga qarab belgilaydigan bwldi. soliq  ilgarigidek  qisman 
natura shaklida, qisman pul shaklida olinar edi. jon soli\i olish h’am tartibga 
solindi. Bu soliqlar yiliga bir marta qatiy beligilangan. Muddatda va muayyan 
miqdorda olinadigan bwldi. Ruxoniylar askarlar va amaldorlar jon soli\idan 
butunlay ozod qilindi, lekin ular h’am malum miqdorda er soli\ini twlab turadigan 
bwldi. Xisrav I savdoni rivojlanishiga xomiylik qildi. U savdogar va sudxwrlarni 
davlat moliya organliariga bojonidil h’izmatga olib ularning pul muomilasi 
soh’asidagi amaliy tajribasidan foydalandi. Xisrav I zamonida  kanal, damba 
tu\onlari  va boshqa xil  irrigatsiya inshoatlari  qurilishi juda avj oldi. Ktesifonda  
u muh’tasham bir saroy qurdirdi. U, xar turli olimlarga, jumladan, h’atto Yustinian 
tomonidan Vizantiyadan  h’aydalgan neoplatonchi filosoflarga h’am h’omiylik 
qildi. 
 
Xisrafning buyru\i bilan eng muh’im siёsiy voqealar saroyida rasmiy  
suratda  yilma-yil ёzib borildi, grek, suriya va xind tillaridagi adabiy asarlar 
tarjima qilindi. «Ming ertak» nomli  forscha twplam h’am Xisraf zamonidan 
paydo bwlgan  deb faraz qilindi; bu twplam keyincha Ming bir kecha« nomli 
mashh’ur arabcha ertaklar twplamiga asos bwldi. 
 
Xisraf I ning tashqi siёsati. Xisrav I podsholik qilgan butun    davr qwshni 
xalqlarga qarshi urush olib borish bilan wtdi, desa bwladi. U ayniqsa, Vizantiyaga 
qarshi qattiq urushlar olib boradi.  
 
Xisrav wz podsholik davrining boshlarida Yustinian I bilan «abadiy 
tinchlik»  tw\risida axdnoma tuzgan edi (532). Lekin  Vizantiyaning kuchayib 

 
33
ketishidan qwrqib, u oradan kwp vaqt wtmay, bu axdnomani buzdi. 540 yilda u, 
Suriyaga qattiq xujum qildi va Antixoniyani  bosib olib, uni batamom ёndirib 
yubordi va  talanga soldi. Antioxiyaning ah’olisini  asir qilib olib ketib, Ktesifon 
atrofiga («Xisraf Antioxiyasi»ga) joylashtirdi. Bular  grek-suriyaliklardagi xar 
turli xunarlarning Eronga kirishiga kwp ёrdam berdi. Swngra urush Mesopatamiya 
bilan Zakavkazeda davom etdi. U twxtab-twxtab 562 yilgacha chwzildi. Nixoyat, 
ikkala  tomon xoldan ketib, 50 yillik sulx tuzildi, ikkila tomonga h’am umuman 
wzining ilgarigi chegaralarini saqlab  qoldi. Biroq 570 yilda Hisrav Yamanni  
(janubiy Arabistonni)  bosib oldi.  Bu narsa Eron bilan Vizantiya wrtasida yana 
urish chi-ishiga  sabab bwldi; bu urush 20 yil davom etib, Xisrav wlgandan keyin 
uning  w\li zamonida tugadi. 
 
Sharqda Xisrav I turk-kwchmanchi qabilalari bilan urush olib bordi, bu 
qabilalar Wrta Osiё territoriyasida, Amu-darё bilan Sirdarё wrtasidagi  rayonda 
yashar edilar. 
 
Xisrav I wlgandan keyin Sosoniylar h’okimiyati tushkunlikka yuz tuta 
boshladi. Feodallashaёtgan zodagonlar markazga yaxshi itoat  etmadi. 
Viloyatlarning katta-katta h’okimlari Sosoniylarga qarshi uzluksiz qwz\alonlar 
kwtarib turdi. Feodallarning  shah’anshoh’ga qarshi qaratilgan eng katta 
qwz\lonlaridan biri  590 yilda kwtarilgan Baxrom Chubin qwz\aloni bwldi. bu 
qwz\alon Sosoniylarni a\darishiga sal qoldi. Shoh’ Xisrav II (510-628) Vizantiya 
imperatoridan  ёrdam swrashga majbur bwldi va Vizantiya  qwshinining  ёrdami 
bilangina taxtini tiklab oldi. 591 yilda Eron bilan  Vizantiya wrtasida sulx tuzildi, 
bu sulxga binoan Zakavkazedagi chegara polosasi Vizantiyaga wtdi. 
 
VI asrning oh’iri-VII asrning boshlarida eron xalq ommasining ah’voli juda 
ёmonlashib ketdi. Feodallar  zulmi va o\ir soliqlar eron deh’qonlarini  butunlay 
h’onavayron qildi, ular  endi h’arbiy h’izmatni h’am tuzukroq ado etolmaydigan 
bwlib qoldi. Sosoniylar va ularni qurshab turgan  feodallar ichki ziddiyatlarini 
tashqi urush ywli bilan h’al qilishga urindi.  60-yilda Vizantiya bilan yana urush 
boshlandi. Vizantiyaning wz ichidagi  inqirozdan foydalanib turib, Xisrav II 
dastalbki vaqtda jiddiy muvoffaqiyatga erishdi. U kichik Osiёga bostirib kirdi va 
Marmar dengizining Osiё qir\o\ida va Konstantinoplning rwparasidagi  Xalqidon 
shah’riga  yaqinlashib bordi, lekin keyin chekinishga majbur bwldi. 613-620 
yillarda Xisrav II Suriyani Falastin  va Misrni zabt etdi. Biroq 623 yildan boshlab 
Vizantiya imperatori  İrakliyning wzi h’ujumga wtdi. 628 yilda  vizantiyaliklar 
Ktestifonga  yaqinlashib kelib, Sosoniylar poytaxtini  bosib olish h’avfini tu\dirdi. 
Mamlakatda shoxdan norozilik kuchaya boshladi. Bundan foydalanib, zodagonlar 
Xisrav  II ga qarshi fitna yushtirdilar. Zodagonlar tomonidan shox qilib kwtarilgan 
Kavod  II (Xisrav II ning w\li) otasiga qarshi urush ochib, otasini asir oldi va uni 
qatl qilishga buyurdi. Vizantiya bilan  sulx tuzildi, bu sulxga muvofiq 
Vizantiyaliklar qwldan ketgan h’amma  erlarni qaytarib oldi. 
 
VII asr wrtalarida Eronning erlari h’ali juda keng edi (uning ichga Eronning 
wzi, Armaniston, Mesopatamiya, Amudarёdagi turli vassal turk qabilalari va 
boshqalar kirar edi), lekin shunga qaramasdan, u kuchsiz bir davlat bwlib qolgan 
edi, chunki u Vizantiya bilan olib borilgan urushlar natijasida juda  xoldan ketgan 

 
34
edi, wz ichida esa feodallarning juda kuchli bosh-boshdovligini boshidan 
kechirmoqda edi. Oxirgi Sosoniy Ёzdagir III ning (632-652) mamlakatda  h’ech 
qanday obrwsi ywq edi. Bir qancha viloyatlar unga nomigagina bwysunar edi. 
 
Bu vaqtda kuchli h’arbiy davlat bwlib birlashib olgan arablar Eron ustiga 
xujum boshladi va  eronliklarning  h’ech qanday jiddiy qarshilikka uchramay, tez 
\alaba qozondi. Ular Eronni h’aqiqatda 642 yildaёq bosib olgan edi. Ёzdagir 
sharqiy chekka wlkalarga qochib ketdi va turk qabilalarining kichikkina  bir 
knyazidan ёrdam  olishga beh’uda urindi, 652 yilda Marvga yaqin bir joyda wsha 
knyaz tomonidan wldirildi. 
 
 Eron uzoq  vaqtgacha  kwp millatli  juda katta arab davlati tarkibida qoldi.  
ADABİЁTLAR: 
1. Osmanskaya imperiya i stranw Tsentralnoy, Vostochnoy i Yugo-Vostochnoy 
Evropw  v XV-XVI vv. M., 1984. 
2. Pigulevskaya N. V. Vizantiya i İran na rubeje  VI-VII vv. M., L, 1946. 
3. Gurnova E. V. İstoriografiya istorii srednix vekov. 2-e izd. M., 1985. 
4. Srednevekove i o ego pamyatnikax. (Pod. Red. D. N. Egorova) M., 1913. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
TEMA VI-XI ASRLARDA ARABLAR. 
1. Arabalar tarixidagi uch davr. 
2. İslom dini paydo bwlmasdan ilgarigi Arabiston. 
3. İslom dinining paydo bwlishi. Muxammad va uning jamoasi. 
4. Dastlabki h’alifalar zamonida arablarning istilolari. 
5. Nifoqning boshlanishi. 
6. Ummaviylar h’alifaligi. 
7. Abbosiylar h’alifaligi. 
8. Halifalikning iqtisodiy yuksalishi. 
9. Arab feodalizmi. 
10. Xalq qwz\alonlari. 
11. Halifalikning parchalanib ketishi. 
12. Arab madaniyati. 

 
35
 
Arablar tarixi odatda uch davrga: 1 Makka-Madini-İslom dini paydo 
bwlmasdan ilgarigi Arabiston va İslom dinining paydo bwlish davriga (VI-VII 
asrlar): 2 Damashq (Suriya) davriga -Ummaviylar sulolasining idora qilish davriga 
(661-750) va 3 Bo\dod (Eron-Mesopatamiya) davriga-Abbosiylar sulolasining 
idora qilish davri h’alifaliklarning turklar tomonidan bosib olinishi bilan tugadi.  
 
Arab h’alifaligining turli siёsiy markazlari bilan bo\liq bwlgan bu uchta 
xronologik davrga arab feodalizmining rivojlanishi h’am asosan muvofiq keladi. 1 
davrda arab jamiyatida  feodalizm shu protsessi endi boshlanaёtganligi namoёn 
bwldi. ikkinchi va h’ususan, uchinchi davrda Evropa feodalizmidan  Jiddiy farq 
qiluvchi bir qancha tomonlari bwlgan arab feodalizmining xarakterli h’ususiyatlari 
tarkib topdi.  
 
Territoriya jih’atidan Evropaning twrtdan bir qismiga    teng keladigan juda 
katta yarim orol bwlmish Arabiston Yarim orolining kwp qismi suvsiz chwl va 
saxrolardan ibrotdir, ammo deh’qonchilik qilish mumkin bwlgan eri ozginadir. 
Shuning uchun  Arabiston ah’olisining ozchilik qismigina wtroq h’aёt kechirar va 
deh’qonchilik bilan shu\ullanar edi. arablarning kwpchiligi esa kwchmanchi-
badaviylardan iborat bwlib, qwy echki va biya boqar edilar Arabistonning 
deh’qonchilik uchun eng qulay bwlgan wlkasi Janubiy-\arbiy oblast-Yaman ёki 
«Baxtli Arabiston» bwlib, bu erda qadim zamonlardaёq mutassil ravishda birining 
wrnini ikkinchisi olib kelgan, bir necha yirik quldorlik davlati bor edi. Xijozning 
esa faqat ayrim  voh’alardagina deh’qonchilik qilish mumkin edi. Yarim orolning 
eng katta qismi-Najid-su\oriladigan erlari juda kam bwlgan \oyat katta yassi 
to\liedan iborat bir joy bwlib, faqat chorvachilik uchungina yarar edi.  
 
VI asrning oh’iri -VII  asrning boshlarida arablar qattiq iqtisodiy va sotsial 
krizisga uchradi. Yarim orolning ah’olisi kwpayib er etishmay qoldi. Oddiy 
arablar uchun h’am katta madad bwlib kelgan karvon savdosi h’am tushkunlikka 
uchradi.  VI asrda Eronlar bilan Habashlar wrtasida bwlgan va uzoq-uzoq vaqt 
davom etgan urushlar natijasida Yaman deyarli butunlay xarob va vayron bwldi. 
Shimoldan janubga va janubdan shimolga tovar olib borish juda h’am kamayib 
ketdi.  
 
Eroniylar Hindistonga boradigan wzlari uchun foydali bwlgan boshqa bir 
ywlga, yani Tigr (Dajla) va Efrat (Frot) darёlari bwylab Fors qwlti\iga boradigan 
ywlga h’omiylik qiladilar.  
 
Arab xalq ommasining ijtimoiy noroziligi ideologiya  tarzida, yani din-
islom dining vujudga kelishida ifodalandi.  
 
Muxammad (570-632) +uray qabilasiga mansub bwlgan va 
kamba\allashgan xonadonlardan chiqqan edi, bu qabila Makkada h’ukmron qabila 
edi. Muxammad dastlab chwpon bwlib, keyin badavlat bir xotinga uylanish 
orqasida savdogar bwlib olgan, lekin uning sudxwrlikka ilgaridan ёmon kwz bilan 
qarab kelishi uning demokratik elementlar bilan yaqinlashuviga sabab bwldi. 
Muxammad din tar\ibchisi («Pay\ambar») sifatida 610 yillaridan maydonga chiqdi 
sudxwrlikni qoralashdan tashqari u h’ar bir kishidan kamba\allarga ёrdam 
berishni, wz daromadining wndan bir qismini kamba\allarni boqish uchun 
ajratishni talab qildi.Shu bilan birga uru\lar wrtasidagi wzaro urush-janjallarni 

 
36
twxtatishni h’am talab qildi, uru\larning bir-biridlan qasos olishiga, uru\ va 
qabilalarning tor qon-qarindoshlik doirasida biqinib ёtishiga qarshi chiqdi. Arab 
jamiyatining bundan              rivojlanishiga \ov bwlib qolgan uru\chilik 
tuzumining tor doirasiga qarshi olib borilgan bu kurash Muxammadning kwp 
xudolikdan qaytib, bitta xudoga-Olloh’ga si\inish kerak, degan asosiy diniy 
talabida ifodalandi. Olloh’-+uraysh qabilasidagi bosh xudoning nomi bwlib, 
Muxammad unga butun olam xudosi tusini berdi. Mwmin musulmonlar 
«Olloh’ning h’aqiqiy pay\ambariga» (Muh’ammad wzini shunday deb elon qilgan 
edi) swzsiz itoat qilishlari kerak edi. Yaxudiy va xristiyan dini (bu dindagilar wsha 
vaqtda Makkaning wzida h’am kwp edi) yangi dinga tasir etgan bwlib, bu tasir 
Muxammadning talimotida juda ravshan aks etdi. İslom dini Muso bilan İsoni 
Muxammaddan oldingi pay\ambarlar deb tanidi. Yaxudiylar va xristiyanlar singari 
musulmonlar h’am +uddasni  muqaddas shah’ar deb h’isoblar edilar. Doimo juma 
kunlari bayram qilishni yaxudiylar va xristiyanlardagi shanba va yakshanba 
kunlariga muvofiq kelar edi. 
 
Muxammad vujudga keltirgan yangi dinning beshta asosiy qoidasida, yani: 
1) Bitta xudoga-Olloh’ga ishonish. 2) Har kuni besh vaqt namozni tark qilmaslik. 
3) Yilda bir marta ramazon oyida rwza tutish. 4) Zakot (kamba\allarga ushur) 
berish va 5) Xaj qilishdan iborat besh farzida xech qanday sotsial reforma ywq 
edi. Muxammad qullikni qonuniy deb h’isobladi, kwp xotin olishga fatvo berdi, 
savdoga va h’ususiy mulkchilikka h’omiylik qildi. Shu bilan birga yangi din 
dastlabki vaqtlarda xalq ommasining kayfiyati bilan h’isoblashishga h’ar xolda 
majbur bwldi. Zakotning farz qilib qwyilishi va sudxwrlikning birmuncha 
cheklanishi buning ёrqin dalilidir. Muxammadaning Yatribga qochishi 
(arabchasiga «xijrat»)     islom tarixida  bir era bwlib,  musulmonlar wz yil 
h’isobini mana shu eradan boshladi. Shundan keyin Yatrib shah’ri Madinat-un-
Nabi, yani «pay\ambar shah’ri» deb atala boshladi. Madinada Muxammad 
Mwminlar -«Olloh’ bandalari» ning katta jamoasini tuzdi («islom» degan swz 
«banda» demakdir). Madinalik davrida h’am Muxammda bilan Makka wrtasida 
nih’oyatda dushmanlik munosabati davom etdi. Madinaga h’amda ittifoqchi  
badaviy qabilalarga suyanib turib, pay\ambar Muxammad qurol kuchi bilan  
makkaliklarni wz h’okimiyatiga bwysundirdi. Makka aristokratiyasi  islom dini va 
Muxammadning etiborini tan oldi. Muxammad h’am Makkaning diniy ustunligini, 
Kabaning  va undagi qora toshning muqaddasligini etirof etib, h’ar bir musulmon 
Makkaga xaj qilishi shart, deb elon qilishga majbur bwldi. bu bilan 
Muxammadning  yangi diniy kurashi zodagonlarning siёsiy tasirini h’am tan oldi. 
Haqiqatda, arablarda turli arab qabilalarini bitta qilib birlashtirgan davlat dini 
teokratik formada tashkil topa boshladi. Makka zodagonlari va badaviy 
qabilalarning boshliqlari bu yangi davlatda wzlarining h’ukmronlik  mavqeini 
kengroq, umum Arabiston doirasida  mustah’kamlab olish imkoniga ega bwldi. 
Muxammad vafot etgandan keyin, oradan kwp wtmay, islom bayro\i ostiga 
birlashgan arab qabilalari Arabiston yarim orolidan tashqariga chiqib, Vizantiya, 
Eron erlarini istilo qila boshladi. 

 
37
 
Muxammadning eng yaqin vorislari-xalifalar-arab h’arbiy jamoasining 
saylab qaytadigan boshliqlari bwlib, ular diniy, h’arbiy fuqaro h’okimiyatini wz 
qwllariga olgan edilar. ularning qarorgoh’i Madina shah’ri edi. 
 
Bu h’alifalar chiqib kelishlari  jih’atidan Muxammadning  ё qarindoshlari 
ёki yaqin dwstlari edi. 632-661 yillar davrida birin-ketin Abubakr, Umar, Usmon 
va Ali idora qildi. Bular ichida ikkinchi h’alifaning-Umarning (634-644) idora 
davri juda katta ah’amiyatga ega bwldi. Xuddi shu Umar zamonida  arablar 
Suriyani, Falastinni Misrni Eronni bosib oldilar. Arablar bu davrda bir qancha 
ajoyib \alabalarni  qwlga kiritdi. Ular Suriyada (636y). Ёrmiq darёsi bwyida 
+uddus ёnida (638) vizantiyaliklarni. +adisiya (637) va Nexavan (642) h’axarlari 
ёnida, qadimiy Ekbatanlar yaqinida eronliklarni tor-mor keltirdi. Arablarning 
\alaba qozonishiga shu narsa katta ёrdam berdiki, wsha vaqtda h’ar ikkala katta 
davlat Vizantiya h’am, Eron h’am bir-biri bilan wzoq urush qilib, xoldan ketgan 
edi. bu ikkala mamlakatning h’am wz ichida keskin sotsial ziddiyatlar h’ukm surar 
edi. Arablar esa h’arbiy ishda katta afzalliklarga ega edi. ularning asosiy ommasi 
erkin kishilardan iborat bwlib, bular uru\chilik aloqalarini malum darajada saqlab 
qolgandi, ammo shu bilan birga ular juda katta umuarab siёsiy tashkilotlariga 
birlashgan edi. Kwchmanchi badaviy qabilalar birinchi darajali engil suvoriylar 
bilan  dong chiqardi, ular wzlarining  shiddatligi bilan dushmanning piёda askarini 
daxshatga solar va uning beswnaqay otliq qismlari  zwr muvaffaqiyat bilan 
bostirib kelar edi. Arablar birlashtiruvchi mafkuralarini bayroq qilib chiqardilar. 
Er va boshqa xil wljalar uchun olib borilaёtgan urushga «Ollox ywlida» muqaddas 
urush tusi berar, bunga arablar juda qiziqardi. 
 
Arablar istilo qilgan mamlakatlarida  mah’alliy ah’oliga aralashmay, 
aloh’ida h’arbiy koloniyalarga bwlinib yashadi. Ularning h’aёtida h’arbiy-
patriarxal soddalik birmuncha vaqtgacha saqlanib qoldi.  
 
Mesopatamiyadagi Kufa, Basra va boshqalar, shuningdek, misrdagi Fustat 
(keyinchalik Koh’ira) arablar tomonidan bunёd etilgan h’arbiy poseleniyalarning 
eng yiliriklaridan edi. 
 
Biroq arablar tomonidan bosib olingan mamlakatlarning  iqtisodiy va sotsial 
jih’atidan eng taraqqiy topgan qismida yashagan arab zodagonlari  oradan kwp  
kwp vaqt wtmay mah’alliy aristokratiya tasiriga berilib ketdi. Bu tasir savdo rivoj 
topgan boy mamlakat bwlmish Suriyada ayniqsa kuchli bwldi. Arablarning 
h’arbiy boshliqlari bu erda  yashab turib,  Suriyadagi yuqori sinfning zeb-ziynatli 
h’aёtini tez wzlashtirib oldi. Suriyadagi eng katta er egalaridan va quldorlardan 
wrnak olib, ularning wzi h’am erlarni batamom h’ususiy mulk qilib tortib ola 
boshladi, qullar asray boshladi, bog’-rog’lar va pomestelar barpo qila, saroylar 
qura boshladi. Bunday arablar uchun «madina qarilari» ning oddiy patriarxal  
h’aёti maroqsiz va eskirib qolganday kwrinar edi. 
 Muxammadning 
vorislaridan 
uchinchisi-xalifa Usmon (644-656) kuch-
\uvvat ketib, bukchayib qolgan irodasiz bir chol edi. U Makka zodagonlarning 
odami bwlib, shu bilan bir vaqtda uni Suriya arablari h’am qallab-quvvatlar edi. 
Suriya noibi amir Muoviya Usmonning yaqin qarindoshi edi. Madinada etibori 
tushib ketgan Usmon fitnachilar tomonidan wldirildi. Uning wrnini Ali egalladi. 

 
38
Ali Muxammdaning kuёvi bwlib, uning qizi-Fotimaga uylangan edi. Muoviya va 
uni qurshab turgan suriya-rab zodagonlari bu yangi h’alifaga qarshi bosh kwtardi.  
661 yilda Ali bir xorijit tomonidan wldirilgandan keyin, Muoviya wzini h’alifa 
deb elon qildi, lekin u Makkaga h’am, Madinaga h’am bormay, Damashqda qoldi. 
Ana shu tarzda h’alifalik tarixining yangi davri boshlandi. 
 
Damashaq h’alifaligi 90 yilcha (661-750)davom etdi. Shu vaqt ichida 
h’alifalik wz erlarini nih’oyat darajada kengaytirdi. VIII asrning boshlarida 
Shimoliy Afrikaning butun qirg’oqi bosib olindi. 711-714 yillarda arablar Pireniya 
yarim orolini istilo qildilar. Muoviyani wzi Konstantinoplga  ikki marta, 669 va 
680 yillarda yurish qildi. 717-718 yillarda arablar uchinchi marta Konstantinopl 
ostonasiga kelib, uni butun bir yil  qamal qilib turdi. Sharqda esa arab 
lashkarboshilari  Wrta Osiёning ichkarisigacha kirib borib, Xivani, Buxoroni 
ish\ol qildi, Af\onistonni va Hindistonning shimoliy-\arbiy qismini to Hind 
darёsiga qadar bwlgan erlarni istilo qildi. Armaniston bilan Gruziya h’am 
ummaviylar xalifaligi tarkibiga kirar edi. Xalifalikning chegaralari \arbda 
Atlantmika okeanigacha, sharqda Xitoy bilan Hindiston chegaralarigacha borib 
etdi va shunday qilib, qadimgi buyuk monarxiyalarning-Aleksandr Makedonskiy 
monarxiyasi  ёki Avgust va Trayan zamonlaridagi Rim imperiyasi 
monarxiyasining  territoriyasidan h’am oshib ketdi. 
 
Umaviylar zamonida idora qilish apparati ancha murakkablashdi. Aloh’ida 
er va jon soli\i oladigan juda keng tarmoqli, moliya amaldorlari apparati tashkil 
qilindi. Shu narsa xarakterliki, endi faqat «kofirlar» emas, balki musulmonlar 
h’am soliq twlaydigan bwldi.  Uch xil soliq asosiy   soliq h’iisoblanar edi; 1) 
zaraj-er soli\i; 2) juzya-jon boshi  soli\i 3) zakot- majburiy twlanadigan ushur, bu 
soliq h’am xalq uchun ayniqsa o\ir soliqlar edi-h’araj bilan juzya.  
 
Sud va boshqa mamuriy ishlar arab  tilida olib boriladigan bwldi. Arab 
qonunlari kodeksi vujudga keltirildi. 
 
Xukmron sinflarining manfaatlari nuqtai nazaridan olib qaraganda h’am 
ummaviylarning sotsial bazasi ancha mukammal emas edi. Asosan Suriya-Arab 
zodagonlari bilan bo\langan ummaviylarning manfaatlari sharqiy viloyatlarga ёt 
edi. Mesopatamiya arablari Damashqga doim qarshi kayfiyatda bwlib keldi. 747 
yilda sharqiy Eron va Xuroson deh’qonlari h’arakatiga Abu-Muslim boshchilik 
qildi, u erli jamoachi  deh’qonlarning ah’volini yaxshilash maqsadida 
ummaviylarga qarshi qwz\alon kwtardi. +wz\alon keng tus oldi va kattagina isёsiy 
oqibatlarga olib keldi. Eron Mesopotamiya feodallari birlashib turib, 750 yilda  
ummaviylarni a\dardi, bundan ular Ab-Muslim boshliq xalq deh’qon 
h’arakatlaridan foydalanadilar. Xalifalik taxtini  Abul-Abbos Konxur egalladi, u 
Muxammadning wziga Mesopatamiyadagi h’arbiy-arab oilasiga mansub bwlgan 
bu h’alifa Muxammadga qarindoshman deb davo qildi. Bu shah’zodalardan 
Abduraxmon ismli bittasigina wlimdan qutilib qoldi. U uzoq İspaniyaga qochib 
borib, u erda oradan kwp  wtmay wzini  mutaqil amir deb elon qildi (756). 
 
Abu-Muslimni h’am Abbos qwlga tushirib, turmaga tashladi, bir necha  
yildan keyin u h’alok bwldi. 

 
39
 
Abbos yangi dinastiyaga-Abbosiylar dinastiyasiga asos soldi, bu dinastiya 
750-yildan 1055 yilgacha  idora qildi. Xalifalikning poytaxti Abbosjan keyingi 
h’alifa Mansur davrida-762 yilda qurilgan Bo\dod shah’ri bwldi. Shunday qilib, 
arablar siёsiy h’aёtining  markazi Suriyadan Mesopatamiyaga kwchirildi.  
 
Abbosiylar zamonida arab davlati juda h’am taraqqiy topibdi. Bo\dod 
h’alifaligi VIII-IX asrlarda ayniqsa kuchli edi. Bu vaqtda-Bo\dodni barpo etgan 
Mansur (754-775), Karl Buyukka zamondosh bwlib, u bilan dwstona diplomatik 
aloqa qilgan Xarunal Rashid (786-809), arab ilm-faniga zwr berib h’omiylik 
qilgan Al-Mamun (813-833) kabi qudratli  h’alifalar idora qildi. Abbosiylarning 
«oltin davri» Mutadid zamonida (892-902) tugadi. Halifalik ana shu vaqtdan 
boshlab tushkunlikka yuz tutdi. Abbosiylarning poytaxti-Bo\dod juda katta bir 
shah’ar bwlib, unda h’alifagi va uning yaqin odamlariga qarashli juda kwp saroy 
va  bo\lar bor edi.  Shah’ar doira shaklida bwlib, uning atrofi ikki qator devor bilan 
wralgan edi. Bu shah’ar zodagonlar shah’ri, h’alifaning qarorgoh’i va uning 
mamuriy poytaxti bwlishi bilan birga juda katta bir h’unarmandchilik, ayniqsa 
savdo markazi h’am edi. Bo\dod bozorlariga  uzoq-uzoq mamlakatlardan 
savdogarlar kelar edi-bu erda vizantiyaliklar, xitoylar, h’indlar, malayaliklar, 
Shimoliy, g’arbiy va h’atto Markaziy Afrikada yashovchi kishilarni h’am 
uchratish mumkin edi. 
 
Abbosiylar davrida Old va Wrta Osiёning, shuningdek, Shimoliy Afrikaning 
juda keng territoriyasida malum vaqtgacha tinchlik va xavfsizlik qaror topishi 
natijasida h’alifalik iqtisodiy jih’atdan \oyat taraqqiy topdi. Markaziy h’ukumat. 
İrrigatsiya sistemasiga muttasil etibor berishi natijasida, bu davrda deh’qonchilik 
soh’asida katta yutuqlarga erishiladi. Sholi, paxta va fafron keng tarqalgan qishloq 
xwjalik ekinlari edi. bu erda yung, ipak va ip gazlamalar h’am katta shuh’art 
qozondi. Shisha va oynadan  yasalgan buyumlar, zargarlik va attorlik buyumlari 
ishlab chiqarilardi. IX-X asrlarda h’alifalikning iqtisodiёtida keng kwlam olgan 
ichki savdo va ayniqsa  tashqi xalqaro savdo juda katta wrin tutardi. Arab 
savdogarlari yiroq shimolgacha-yuqori Volgagacha va h’atto Baltika dengizi 
qir\oqlarigacha borib savdo qilaverdilar. 
 
 Bo\dod h’alifaligi davrida arablarda feodal munosabatlar uzil-kesil qaror 
topdi. Halifalikka qarashli mamlakatlarda ekspluatatsiya qilinuvchi asosiy sinf 
jamoachi deh’qonlar edi. Biroq arablardagi feodalizmning wziga xos 
h’ususiyatlari bor edi. Jamoachi deh’qonlarning kwpchiligi h’alifaning erlarida 
yashab, feodal rentani bevosita davlatning wziga twlar edi. Arab qonunlariga 
muvofiq butun er h’alifaga qarashli bwlib, h’alifa bu erning biror qismini wz 
h’izmatkorlariga vaqtinchagina berar edi. shu tufayli h’alifalikda katta er 
egaligining nasldan-naslga wtishi wrta asr Evropasidagi kabi qatiy emas edi. Biror 
aёn wlgandan keyin, uning mol-mulki odatda h’alifa h’azinasiga wtar edi. 
 
Shunga qaramasdan, Bo\dod h’alifaligi zamonida feodal mulkchiligi 
sezilarli darajada rivojlanib bordi. ikkita-h’arbiy h’izmat wtaganligi uchun 
beriladigan cheker bwlib, g’arbiy      Evropa benefitsiyalariga wxshab ketdi, mulk-
inom qilingan va asta-sekin nasladan-naslaga meros bwlib qoladigan er-mulklari, 
h’issa va boshqa imtiёzi erlar \aznaga soliq twlashdan ozod qilingan bwlib, bular 

 
40
wsib kelaёtgan feodal h’ususiy er egaligining formalari edi. Erlarning malum 
qismi vaqif erlar-machitlarga berilar edi.  Halifaning davlat feodal mulkchiligini 
qisqartirish h’isobidan yirik va wrta darajadagi  h’ususiy er egaligining wsishi arab 
feodalizmi rivojlanishining  xarakterli h’odisalaridan biri bwlib, bu xol 
h’alifalikka qarashli juda katta territoriyani tashkil etgan turli xil mamlakat va 
wlkalardagi erli feodallarning ajralib chiqishi va separatistik qayfiyatlarning       
tabora avj olishida ancha katta rol wynadi. 
 
Arablar h’ukmronligining ilk davrida ancha engil torgan h’alifalik 
meh’natkash  ah’olisining ah’voli keyinchalik o\irlasha boshladi. Deh’qonlar 
qisman natura shaklida (maxsulot bilan) va qisman pul shaklida katta-katta 
soliqlar twlardi, bu esa mayda ishlab chiqaruvchi-deh’qon ёki h’unarmandlarning 
deyarli h’amma qwshimcha maxsulotini yamlab ketar edida, natijada ularning 
wzlari juda h’am achinarli h’olda kun kechirar edilar. amaldorlarning 
wzboshimchaligi va jabr zulmi, deh’qonlarning h’uquqsizligi va h’imoyasizligi, 
ularni h’aqiqatda yarim qul h’oliga solib qwygan edi. Halifalikda qullarning 
ah’voli esa nih’oyat darajada o\ir edi. ularning h’addan tashqari, vaxshiёna suratda 
ekspluatatsiya  qilardilar. Meh’natkashlar ommasining deh’qonlar, shah’ar 
kamba\allari va qullarning qattiq ekspluatatsiya qilinishiga javoban feodallarga va 
ularning manfaatini h’imoya qiluvchi h’alifaga qarshi bir necha marta qwz\alon 
kwtarildi.  
 
Bo\dod h’alifaligi  davridagi xalq qwz\alonlari kishini h’ayratda 
qoldiradigan darajada katta -wz\alonlar bwlib, bazan butun-butun okruglarni va 
h’atto viloyatlarni wz ichiga olardi. Bu qwz\alonlar odatdan tashqari uzoq davom 
etardi va juda h’am qattiq bwlardi. Chunonchi, Mansur h’alifa wlgandan keyin, 
oradan kwp vaqt wtmay, Wrta Osiё deh’qonlarining katta qwz\aloni kwtarildi. U 
776 yilda boshlanib, 783  yilda tamom bwldi. bu qwz\alonga  Marv shah’ri  
atrofidan chiqqan Muqanna laqabli Xoshim ibn Xakim degan bir qirchi boshchilik 
qildi. IX asrning boshida Ozarbayjonda h’am deh’qonlarning ikkinchi bir katta 
qwz\aloni kwtarildi, u keyin Eronga va Zakavkazening boshqa joylariga h’am 
tarqaldi. Bu qwz\alonga Babek degan bir kishi  bosh bwlib, u h’am  erkin jamoa 
tartiblarining tiklanishini talab qildi. Bu qwz\alon 20 yildan ortiqroq davom etdi 
(815-837). 
 
Keng kwlam olgan xalq h’arakatlari h’alifalikni larzaga keltirib, kwp 
vaqtgacha uning birligini buzib qwydi. Biroq h’alifalikning  parchalanishiga 
boshqa sabablar h’am bor edi. Halifalik turli mamlakatlarni wz ichiga olgan bwlib, 
turli-tuman xalqlarning muoakkab bir konlomeratidan iborat ediki, bulardan 
bwzilari wtmishda wzining  ёrqin tarixiga ega edi. Shuning uchun  h’am bu xalq 
wz mustaqilligini  tiklashga intilar edilar, ishlab chiqaruvchi kuchlarning 
rivojlanishi natijasida mah’alliy aloqalar mustah’kamlanib borgan sari bu intilish 
kuchayib boradi. Shu bilan birga h’alifalik h’okimiyati tobora zaiflashib bormoqda 
edi. feodallashuv protsessi Sharqda wziga xos h’ususiyatlariga ega bwlishiga 
qaramasdan, feodalizm taraqqiёtining ilk davrida g’arbda qanday natijalarga  olib 
kelgan bwlsa, bu erda h’am h’uddi shunday natijalarga olib keladi. mah’alliy erdor 
zodagonlar markaziy h’ukumat zarariga kuchayib bordi va ajralishga intildi. 

 
41
Amirlar, yani viloyatlarning gubernatorlari mah’alliy feodal-er egalariga 
suyaeqnib turib, wzlarining mah’alliy dinastiyalarini vujudga keltira boshladilar. 
Halifalik amaldorlari tomonidan markazlashtrilgan er rentasi soli\ining 
twplanishiga qarshi kwtarilgan deh’qon qwz\alonlaridan mah’alliy zodagonlar 
wzlarining seperastistik maqsadlarini amalga oshirish uchun foydalanar edilar. 
 
1055 yilda Bo\dodni saljuqiy-turklar bosib oldi. Turklarning boshli\i 
Tu\rulbek sulton deb elon qilindi. Shundan keyin h’alifalar qwlida  faqat diniy 
xokimiyatgina qoldi. Mana shunday wziga xos «Sharq papalari» sifatida  h’alifalar 
Bo\dodda  uzoq vaqtgacha, mw\ullar istilosiga, yani  1258 yilgacha yashab keldi. 
 
Halifalikning arab madaniyati tw\risi, arab tilidagi madaniyat wz zamoanasi 
uchun  juda yuksak madaniyat bwlib, g’arbiy Evropa wrta asrlar jamiyatiga katta 
tasir kwrsatgan edi. Arab tilida olib borilgani va vujudga keltirilishida  arablar 
katta rol wynaganligi  sababli arab madaniyati deb atalgan bu madaniyatning 
ancha qismi h’alifalik tarkibidagi  kwp xalqalarniki edi. Arab  taraqqiёtining turli 
soh’alarida Gretsiya-Suriya (Vizantiya), Eron(Fors), Zakavkaze (Ozarbayjon), 
Wrta Osiё (Xorazm, Tojikiston), Hindistonning  tasiri bor edi.  
 
Shu narsa diqqatliki, vizantiyaliklar singari, arablar h’am antik ananalarni 
davom ettirdilar, grek klassiklarining asaralarini qunt bilan wrgandilar va arab 
tiliga tarjima qildilar. Aristotel, Gippokrat, Ptolamey Evklid asarlarini arab 
olimlari yaxshi bilar edilar. Evropaliklar Aristotelning asarlari bilan dastlab 
arabchadan  lotin tiliga tarjima qilingan nush’alar orqali tanishdilar.  
 
Arab madaniyatining wziga xos h’ususiyati shu ediki, unda aniq fanlar juda 
taraqqiy topgan edi. Arablar meditsina soh’asida katta muvaffaqiyatlarga erishgan 
edilar, ular tirik organizmni tilish ywli bilan tekshirib, odam tanasining  
anatomiyasini juda yaxshi bilib oldilar. Arab meditsina darsliklari  g’arbiy 
Evropada butun wrta asr davomida wqildi.  
  Matematika soh’asida arablar geometriya va trigonametriyani 
 
rivojlantirdilar. Ular algebrani rivojlantirish borasida kwp ishlar qildilar va h’ind 
raqam sistemasini mukammallashtirib, unga «0» (nol) alomatini qwshdilarki, 
buning natijasida raqamlar bilan h’ar qanday sonni  h’am ifodalashga imkon 
tu\ildi. 
 
Arablar juda yaxshi sayёx edilar. Arablar nafis adabiёt soh’asida mashh’ur 
asarlar yaratdilar va yana boshqalar. 
 
Arab sanatida asosiy wrinni  arxitektura egallaydi. Arablar manumental 
binolar, machitlar, saroylar, maqbaralar, mammomlar va boshqa jamoat binolari 
qurganlar. Arab arxiterturasining eng qadimgi ёdgorliklaridan biri +uddusdagi 
Umar machit deb atalgan machit bwlib,  u Umaviylar davrida 688 yilda qurilgan. 
Xaddan tashqari sipo, wzining nih’oyatda nozik sanatkorona ishlanganligi bilan 
kishini h’ayratda qoldiradigan juda ziynatli  naqsh solish-arab rassomchiligining 
xarakterli h’ususiyatidir. qwl ёzmalar, kitob muqavalari, zastavkalar, kontsovkalar 
va shu kabilar mana shu xildagi  rasmlar bilan  bezatilar edi. Turmush h’aёtdan 
olingan xilma-xil temadagi ajoyib miniatyuralar h’am qwl ёzmalarga bezak bwlib 
h’izmat qilar edi. 
Download 5.01 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   16




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling