Berdaq nomidagi Qoraqolpaq Davlat Universiteti. Tarix va arxeologiya kafedrasi
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- MAVZU III-VII ASRLARDA ERON.
- ADABİЁTLAR
ADABİЁTLAR. 1. İstoriografiya srednix vekov. U. seredina XIXv. Kasminkiy E. A. M., 1963. 2. Goryanov B. T. Pozdnevizantiyskiy feodalizm., M., 1952. 3. Litavrin G. G. Bolgariya i Vizantiya XI-XII vv. M., 1960. 4. İstoriya Bolgarii. M., 1954. T.1. 5.İstoriya Yugoslaviya. M., 1963. T.,1 MAVZU III-VII ASRLARDA ERON. 1. Sosoniylarning idora qila boshlashi. 2. Sosoniylar davridagi Eronning iqtisodiy va ijtimoiy. 3. Xalq h’arakati. Moni, Mazdakiylar. 4. Xisrav I Anushirvonning idora qilinishi. 5. Xisrav I ning tashqi siёsati. 6. VI asrning oh’iri VII asrning boshlarida Sosoniylar davlatining tushkunlikka uchrashi. 7. Eronning arablar tomonidan istilo qilinishi. 226 yilda Eronda (Persiyada) h’okimiyatni Sosoniylar dinastiyasi wz qwliga oldi, bu dinastiya zamonida Eron yana kuchaydi va eronliklar, jumladan, Vizantiyaga qarshi kwp marta qattiq urush olib bordi. bu dinastiyaga asos solgan kishi Eronning janubidagpi Fors viloyatining knyazlaridan biri Ardashir (226- 242) bwldi; Ardashir bu vaqtgacha idora qilib kelgan Arshakiylarning Parfiya dinastiyasini yiqitib, uning wrniga wz dinastiyasini wrnatdi. Ardashir Zaratushtra (Zoroastr) mazxabidagi etiborli ruh’oniylar ёrdami bilan xokimiyatni wz qwliga 30 oldi. Yangi dinastiya Ardashirning bobosi Sosonning nomi bilan yuritildi, Soson shu mazh’abning magi (koxuni) edi. «Podsho taxti-meh’robning tayanchi, mexrob-podsho taxtining tayanchi» degan mashh’ur gapni Ardashirning wzi aytgan deydilar. Yirik zodagonlarga qarshi kurashib, sosoniylar wrta va mayda er egalariga h’am suyanishga h’arakat qildilar. Eronning janubiy va sharqiy qismidagi h’ali wz erkinligini saqlab kelaёtgan kwp qabilali deh’qonlar Sosoniylarga uzoq vaqtgacha asosiy h’arbiy kuchlar etkazib berib keldi. Parfiya podsholigi tarqoq bir podsholik edi, unda h’ar bir oblastning xokimi wz viloyatining merosxwri bwlib, podsho bilan faqat vasallik munosabatlarida bwlar edi, bunga qarama-qarshi wlaroq, Sosoniylarning yangi eron podsholigi ancha markazlashgan davlat edi. ularning zamonida mamlakat 18 ta satroplikka bwlingan edi., bularning tepasida gubernatorlar turar edi, bular podsho tomonidan tayinlanib, boshdan-oёq podshoga bwysunar edilar. Sosoniylar davlat moliyasiga katta etibor berdi. Ular ah’oliga turli-tuman er va jon soliqlarini solar va bu soliqlarni yi\ib olish uchun amaldorlar sonini kwpaytirar edilar. g’arbda Vizantiyaga qarshi va sharqda wrta osiёlik h’ar turli kwchmanchi qabilalarga qarshi uzluksiz urush olib borganligi sababli, Sosoniylarning katta qwshini bwlib, bu qwshin qisman otliq askarlardan, qisman esa deh’qonlardan twplangan kwpdan-kwp piёda askarlardan iborat edi. Zodagonlarning ayrim namoёndalari tomonidan kwrsatilgan qarshilikni Sosoniylar h’addan tashqari shafqatsizlik bilan bostirar edilar, lekin podsholar siёsati zodagonlari va xokimlar tabaqasining manfaatlariga uncha tw\ri kelmaganidan, ularning birlashib turib podsholarni taxtdan yiqitgan, wldirgan xollarda h’am tez-tez bwlib turar edi. Yangi dinastiyaning poytaxti rasman qadimgi Ah’amoniylarning poytaxtlaridan biri-Persepol edi. Lekin Mesopatamiyada uzluksiz urush olib borganligi tufayli, podsho odatda Tigr darёsi bwyidagi chegara shah’ar-Ktesifonda turar edi. h’aqiqatda shah’anshoh’ning (shoxlar shoh’i) poytaxti shu shah’ar edi. Sosoniylar davrida Eron iqtisodiy jih’atidan taraqqiy topgan bir mamlakat edi. U Vizantiya, Hindiston va Markaziy Osiё bilan qiz\in savdo olib borardi. Uning qadimgi eron urf-odatlarini va keyingi vaqtlardagi ellenistik urf-odatlarini saqlab kelgan eski shah’arlarida juda yaxshi sifatili buyumlar ishlab chiqaradigan turli-tuman h’unarmandlik sanoati bor edi. Eron kimxob, ipak va yung gazlamalari bilan, gilamchilik, qurol, metall va sopol buyumlar yasash, zargarlik buyumlari va h’akazolari bilan mashh’ur edi. mamlakatda quldorlik ancha keng kwlam olgan edi. +ullar irrigatsiya qurilishlarida va deh’qonchilikda-podsho va zadogonlarning er-mulklarida ishlatilar edi. yana kwp erkak va aёl qullar uy h’izmatkorlari qilib xaramlarda saqlanar edi. qul savdosi savdoning eng foydali soh’alaridan biri edi. lekin shu bilan bir vaqtda Sosoniylar davrida feodalizm h’am anchagina wsib, mustah’kamlanib, deh’qonlar krepostnoylarga aylana bormoqda edi. Sosoniylar idora qilgan davrning boshlarida deh’qonlarning kwpchiligi shaxsan erkin edi. Lekin Sosoniylar juda tez vaqt ichida podshoning katta mansabdorlariga va zoroastr ruxoniylariga er ulasha boshladi, bundan maqsad ulardan ёrdam olish edi. katta er egalari wz erlarida ishlatish uchun ish kuchi sifatida qullardan foydalanar edi. Sosoniylar davlatiga qarashli bwlgan Mesopatamiyada qullar 31 ayniqsa kwp edi. Eronning wzida ah’olining asosiy kwpchiligini jamoasi deh’qonlar tashkil etar edi, bular uru\chilik tuzumidan h’ali tamoman ajralib ketmagan bwlib,, aloh’ida qabila bwlib yashar edilar. Katta er egalari qwshni jamoachi deh’qonlarni kundan-kunga battarroq asoratga solar, ularni wzlarining feodallarcha ekspluatatsiya qilish obktiga aylantirardilar. Eron deh’qonlarining ah’oli tabora ёmonlashib, mutlaqo toqat qilib bwlmaydigan darajaga etdi. Ular feodal er egalariga qaram bwlish bilan bir qatorda davlatning tobora kuchayib boraёtgan soliq zulmi ostida h’am ezilardilar. Bundan tashqari, Eron qishloqlarining boshiga sudxwrlik h’am bir balo bwldi; soliqlar qisman natura shaklida, qisman pul shaklida olinib, deh’qonlarning bu soliqlarni twlash uchun pulga doim muxtoj bwlganligi natijasida sudxwrlik avj olgan edi. Keyingi ikta musibat-soliq zulmi va sudxwrlik shah’arning ah’oli ommasini h’am qattiq ezardi, bular h’am umuman h’uquqsiz edi. Amaldorlar qishloqlarda deh’qonlardan qandaё shavqatsizlik bilan undirgan bwlsalar, shah’arliklardan h’am shunday shavqatsizlik bilan undirar edilar. Asoratga tushib boraёtgan deh’qonlar ommasi va xonavayron bwlib boraёtgan shah’ar kamba\allari wz ah’volidan qattiq norozi edilar.Bu narsa diniy niqob ostida kwtarilgan bir qancha xalq h’arakatlarida wz ifodasini topdi. Mesopotamiyadan chiqqan Moni ismli tar\ibotchi (chamasi 215 yillarda tu\ilgan) Eronda xalq ommasi wrtasida III asrning ikkinchi yarmidaёq katta shuh’rat qozondi. Zoroastr taminotidagi, dunёda ikki narsa, yaxshi xudo-Ormuzd bilan ёmon xudo-Ariman bir-biriga qarshi kurashadi, degan aqidadan foydalanib, Moni mavjud ijtimoiy tartiblarni ёmonlik timsoli deb qoraladi, Moni davlat dini bwlgan Zoroastr dinini tashqi irim-sirimlarni va qurbonliklarni rad qildi, Koxinlarning boylikka kwmilib yashashiga qarshi chiqdi. U batamom tarkidunё qilishga davat etdi va wz muh’lislariga h’aёtning butun mashaqqatlaridan qutilishning eng yaxshi ywli wylanmaslik deb tavsiya qildi. Maglarning (koxinlarning) talabi bilan Moni 276 yilda shoh’ Baxrom I tomonidan qatl etildi, Baxrom uning tiriklay terisini shildirdi. Lekin, Moni talimoti monichilik u wlgandan keyin h’am tarqalaverdi. Bu talimot Erondan qwshni Vizantiyaga h’am wtdi, u erda monichilar keyincha pavlikiyanlar deb h’am ataldi. VI asrning boshlarida ijtimoiy h’arakat, yana diniy niqob ostida ta\in h’am ochiqroq va kengroq tus oldi. Bu h’arakatga Mazdak nomli sobiq bir mag boshchilik qildi. Moni talimoti juda h’am pissimistik h’arakter muh’itida (h’atto er yuzida h’aёtning ywqolishini h’am istar edi). bunga qarama-qarshi ravishda Mazdak talimot aptimistik ruh’da bwldi, bechoralarning ah’volini yaxshilash mumkin deb ishonar edi. u, ёmonlikni engib bwladi, ёmonlikka qarshi kurashish kishining bevosita vazifasidir, deb talim berdi. Mazdak, ёmonlikning tabara wsib boraёtgan ijtimoiy tengsizlikni anglab, bu ёmonlikdan qutilishning asosiy ywli yana jamoada tenglikni wnatishdir, deb h’isoblanadi. Boylarning mol mulkini tortib olib, kamba\allarga bwlib berishni talab qildi; u boyliklar odamlarga bwlib berilsin, chunki ularning «odamlarning h’ammasi h’am-bitta qodir birning xudoning bandasi, h’ammasi h’am Odamatoning farzandi va h’ammasi h’am bir xil narsaga muh’tojdir»,-deb talim berdi. 32 Mazdakka shah’arlarida h’am, qishloqlarida h’am kwp odam ergashdi. Deh’qonlar zodagonlarning erini toortib ola boshladi h’amda soliqlarning twlash majburiyatlarining twashdan bosh torta boshladi. Mazdakiylar 488 yildan boshlab to VI asr 20 yillarning oh’irlarigacha Eronning h’amma eriga wz tasirlarini wtkazib keldilar. Hukumat dastlab h’arakatni bostirishga jurat eta olmadi. Zodagonlar bilan teskari bwlgan shox Kavot I ancha vaqtgacha bu masxabga h’atto h’omiylik h’am qildi. Biorq h’arakat juda kengayib h’avfli tus olib kelgandan keyin h’ukumat bu h’arakatga bwlgan munosabatini wzgartinrdi. Shoxning w\li shaxzoda Xisrav 529 yilda Mazdakiylar ustiga jazo qwshini tortib, bu xalq h’arakatini qonga botirdi. Mazdakiy va uning minglab tarafdorlari qatl qilindi. mazdakiylarning bir qismi Wrta Osiё mamlakatlariga qochib ketdi. Mazdakiylar h’arakatini h’arakatini bostirigan Xisrav, otasi wlgandan keyin podsho bwldi. uning uzoq vaqt davom etgan podsholik davri (531-579) Sosoniylar tarixida eng muxim davrlardan biri bwldi. Anushirvon-«Wlmas» laqabini h’am mazdakiylarni tor-mor keltirgani uchun undan minatdor bwlgan. Eron xukmron sinflari wrtasida uning shuh’rati baland bwlganini bildiradi. Xisravning wzi h’ama mazdakiylar h’arakatidan birmuncha saboq oldi. U, er-soliq sistemasidagi wtaketgan adolatsizliklarni ywqotish maqsadida bu sistemani qayta kwrib chiqish zarurligini tushunadi. Uning buyru\i bilan h’amma erlar yangidan rwyxatga olindi: bunda tuproqning sifati, su\rolishi, qanday ekinlar ekilishi, daraxtlar va ish kuchini miqdori, aniq h’isobga olindi. Moliya amaldorlari-«mirzalar»- erlardan olinadigan xosilni tubdan tekshirib chiqib, h’ar yili soliq miqdorini h’osilga qarab belgilaydigan bwldi. soliq ilgarigidek qisman natura shaklida, qisman pul shaklida olinar edi. jon soli\i olish h’am tartibga solindi. Bu soliqlar yiliga bir marta qatiy beligilangan. Muddatda va muayyan miqdorda olinadigan bwldi. Ruxoniylar askarlar va amaldorlar jon soli\idan butunlay ozod qilindi, lekin ular h’am malum miqdorda er soli\ini twlab turadigan bwldi. Xisrav I savdoni rivojlanishiga xomiylik qildi. U savdogar va sudxwrlarni davlat moliya organliariga bojonidil h’izmatga olib ularning pul muomilasi soh’asidagi amaliy tajribasidan foydalandi. Xisrav I zamonida kanal, damba tu\onlari va boshqa xil irrigatsiya inshoatlari qurilishi juda avj oldi. Ktesifonda u muh’tasham bir saroy qurdirdi. U, xar turli olimlarga, jumladan, h’atto Yustinian tomonidan Vizantiyadan h’aydalgan neoplatonchi filosoflarga h’am h’omiylik qildi. Xisrafning buyru\i bilan eng muh’im siёsiy voqealar saroyida rasmiy suratda yilma-yil ёzib borildi, grek, suriya va xind tillaridagi adabiy asarlar tarjima qilindi. «Ming ertak» nomli forscha twplam h’am Xisraf zamonidan paydo bwlgan deb faraz qilindi; bu twplam keyincha Ming bir kecha« nomli mashh’ur arabcha ertaklar twplamiga asos bwldi. Xisraf I ning tashqi siёsati. Xisrav I podsholik qilgan butun davr qwshni xalqlarga qarshi urush olib borish bilan wtdi, desa bwladi. U ayniqsa, Vizantiyaga qarshi qattiq urushlar olib boradi. Xisrav wz podsholik davrining boshlarida Yustinian I bilan «abadiy tinchlik» tw\risida axdnoma tuzgan edi (532). Lekin Vizantiyaning kuchayib 33 ketishidan qwrqib, u oradan kwp vaqt wtmay, bu axdnomani buzdi. 540 yilda u, Suriyaga qattiq xujum qildi va Antixoniyani bosib olib, uni batamom ёndirib yubordi va talanga soldi. Antioxiyaning ah’olisini asir qilib olib ketib, Ktesifon atrofiga («Xisraf Antioxiyasi»ga) joylashtirdi. Bular grek-suriyaliklardagi xar turli xunarlarning Eronga kirishiga kwp ёrdam berdi. Swngra urush Mesopatamiya bilan Zakavkazeda davom etdi. U twxtab-twxtab 562 yilgacha chwzildi. Nixoyat, ikkala tomon xoldan ketib, 50 yillik sulx tuzildi, ikkila tomonga h’am umuman wzining ilgarigi chegaralarini saqlab qoldi. Biroq 570 yilda Hisrav Yamanni (janubiy Arabistonni) bosib oldi. Bu narsa Eron bilan Vizantiya wrtasida yana urish chi-ishiga sabab bwldi; bu urush 20 yil davom etib, Xisrav wlgandan keyin uning w\li zamonida tugadi. Sharqda Xisrav I turk-kwchmanchi qabilalari bilan urush olib bordi, bu qabilalar Wrta Osiё territoriyasida, Amu-darё bilan Sirdarё wrtasidagi rayonda yashar edilar. Xisrav I wlgandan keyin Sosoniylar h’okimiyati tushkunlikka yuz tuta boshladi. Feodallashaёtgan zodagonlar markazga yaxshi itoat etmadi. Viloyatlarning katta-katta h’okimlari Sosoniylarga qarshi uzluksiz qwz\alonlar kwtarib turdi. Feodallarning shah’anshoh’ga qarshi qaratilgan eng katta qwz\lonlaridan biri 590 yilda kwtarilgan Baxrom Chubin qwz\aloni bwldi. bu qwz\alon Sosoniylarni a\darishiga sal qoldi. Shoh’ Xisrav II (510-628) Vizantiya imperatoridan ёrdam swrashga majbur bwldi va Vizantiya qwshinining ёrdami bilangina taxtini tiklab oldi. 591 yilda Eron bilan Vizantiya wrtasida sulx tuzildi, bu sulxga binoan Zakavkazedagi chegara polosasi Vizantiyaga wtdi. VI asrning oh’iri-VII asrning boshlarida eron xalq ommasining ah’voli juda ёmonlashib ketdi. Feodallar zulmi va o\ir soliqlar eron deh’qonlarini butunlay h’onavayron qildi, ular endi h’arbiy h’izmatni h’am tuzukroq ado etolmaydigan bwlib qoldi. Sosoniylar va ularni qurshab turgan feodallar ichki ziddiyatlarini tashqi urush ywli bilan h’al qilishga urindi. 60-yilda Vizantiya bilan yana urush boshlandi. Vizantiyaning wz ichidagi inqirozdan foydalanib turib, Xisrav II dastalbki vaqtda jiddiy muvoffaqiyatga erishdi. U kichik Osiёga bostirib kirdi va Marmar dengizining Osiё qir\o\ida va Konstantinoplning rwparasidagi Xalqidon shah’riga yaqinlashib bordi, lekin keyin chekinishga majbur bwldi. 613-620 yillarda Xisrav II Suriyani Falastin va Misrni zabt etdi. Biroq 623 yildan boshlab Vizantiya imperatori İrakliyning wzi h’ujumga wtdi. 628 yilda vizantiyaliklar Ktestifonga yaqinlashib kelib, Sosoniylar poytaxtini bosib olish h’avfini tu\dirdi. Mamlakatda shoxdan norozilik kuchaya boshladi. Bundan foydalanib, zodagonlar Xisrav II ga qarshi fitna yushtirdilar. Zodagonlar tomonidan shox qilib kwtarilgan Kavod II (Xisrav II ning w\li) otasiga qarshi urush ochib, otasini asir oldi va uni qatl qilishga buyurdi. Vizantiya bilan sulx tuzildi, bu sulxga muvofiq Vizantiyaliklar qwldan ketgan h’amma erlarni qaytarib oldi. VII asr wrtalarida Eronning erlari h’ali juda keng edi (uning ichga Eronning wzi, Armaniston, Mesopatamiya, Amudarёdagi turli vassal turk qabilalari va boshqalar kirar edi), lekin shunga qaramasdan, u kuchsiz bir davlat bwlib qolgan edi, chunki u Vizantiya bilan olib borilgan urushlar natijasida juda xoldan ketgan 34 edi, wz ichida esa feodallarning juda kuchli bosh-boshdovligini boshidan kechirmoqda edi. Oxirgi Sosoniy Ёzdagir III ning (632-652) mamlakatda h’ech qanday obrwsi ywq edi. Bir qancha viloyatlar unga nomigagina bwysunar edi. Bu vaqtda kuchli h’arbiy davlat bwlib birlashib olgan arablar Eron ustiga xujum boshladi va eronliklarning h’ech qanday jiddiy qarshilikka uchramay, tez \alaba qozondi. Ular Eronni h’aqiqatda 642 yildaёq bosib olgan edi. Ёzdagir sharqiy chekka wlkalarga qochib ketdi va turk qabilalarining kichikkina bir knyazidan ёrdam olishga beh’uda urindi, 652 yilda Marvga yaqin bir joyda wsha knyaz tomonidan wldirildi. Eron uzoq vaqtgacha kwp millatli juda katta arab davlati tarkibida qoldi. ADABİЁTLAR: 1. Osmanskaya imperiya i stranw Tsentralnoy, Vostochnoy i Yugo-Vostochnoy Evropw v XV-XVI vv. M., 1984. 2. Pigulevskaya N. V. Vizantiya i İran na rubeje VI-VII vv. M., L, 1946. 3. Gurnova E. V. İstoriografiya istorii srednix vekov. 2-e izd. M., 1985. 4. Srednevekove i o ego pamyatnikax. (Pod. Red. D. N. Egorova) M., 1913. TEMA VI-XI ASRLARDA ARABLAR. 1. Arabalar tarixidagi uch davr. 2. İslom dini paydo bwlmasdan ilgarigi Arabiston. 3. İslom dinining paydo bwlishi. Muxammad va uning jamoasi. 4. Dastlabki h’alifalar zamonida arablarning istilolari. 5. Nifoqning boshlanishi. 6. Ummaviylar h’alifaligi. 7. Abbosiylar h’alifaligi. 8. Halifalikning iqtisodiy yuksalishi. 9. Arab feodalizmi. 10. Xalq qwz\alonlari. 11. Halifalikning parchalanib ketishi. 12. Arab madaniyati. 35 Arablar tarixi odatda uch davrga: 1 Makka-Madini-İslom dini paydo bwlmasdan ilgarigi Arabiston va İslom dinining paydo bwlish davriga (VI-VII asrlar): 2 Damashq (Suriya) davriga -Ummaviylar sulolasining idora qilish davriga (661-750) va 3 Bo\dod (Eron-Mesopatamiya) davriga-Abbosiylar sulolasining idora qilish davri h’alifaliklarning turklar tomonidan bosib olinishi bilan tugadi. Arab h’alifaligining turli siёsiy markazlari bilan bo\liq bwlgan bu uchta xronologik davrga arab feodalizmining rivojlanishi h’am asosan muvofiq keladi. 1 davrda arab jamiyatida feodalizm shu protsessi endi boshlanaёtganligi namoёn bwldi. ikkinchi va h’ususan, uchinchi davrda Evropa feodalizmidan Jiddiy farq qiluvchi bir qancha tomonlari bwlgan arab feodalizmining xarakterli h’ususiyatlari tarkib topdi. Territoriya jih’atidan Evropaning twrtdan bir qismiga teng keladigan juda katta yarim orol bwlmish Arabiston Yarim orolining kwp qismi suvsiz chwl va saxrolardan ibrotdir, ammo deh’qonchilik qilish mumkin bwlgan eri ozginadir. Shuning uchun Arabiston ah’olisining ozchilik qismigina wtroq h’aёt kechirar va deh’qonchilik bilan shu\ullanar edi. arablarning kwpchiligi esa kwchmanchi- badaviylardan iborat bwlib, qwy echki va biya boqar edilar Arabistonning deh’qonchilik uchun eng qulay bwlgan wlkasi Janubiy-\arbiy oblast-Yaman ёki «Baxtli Arabiston» bwlib, bu erda qadim zamonlardaёq mutassil ravishda birining wrnini ikkinchisi olib kelgan, bir necha yirik quldorlik davlati bor edi. Xijozning esa faqat ayrim voh’alardagina deh’qonchilik qilish mumkin edi. Yarim orolning eng katta qismi-Najid-su\oriladigan erlari juda kam bwlgan \oyat katta yassi to\liedan iborat bir joy bwlib, faqat chorvachilik uchungina yarar edi. VI asrning oh’iri -VII asrning boshlarida arablar qattiq iqtisodiy va sotsial krizisga uchradi. Yarim orolning ah’olisi kwpayib er etishmay qoldi. Oddiy arablar uchun h’am katta madad bwlib kelgan karvon savdosi h’am tushkunlikka uchradi. VI asrda Eronlar bilan Habashlar wrtasida bwlgan va uzoq-uzoq vaqt davom etgan urushlar natijasida Yaman deyarli butunlay xarob va vayron bwldi. Shimoldan janubga va janubdan shimolga tovar olib borish juda h’am kamayib ketdi. Eroniylar Hindistonga boradigan wzlari uchun foydali bwlgan boshqa bir ywlga, yani Tigr (Dajla) va Efrat (Frot) darёlari bwylab Fors qwlti\iga boradigan ywlga h’omiylik qiladilar. Arab xalq ommasining ijtimoiy noroziligi ideologiya tarzida, yani din- islom dining vujudga kelishida ifodalandi. Muxammad (570-632) +uray qabilasiga mansub bwlgan va kamba\allashgan xonadonlardan chiqqan edi, bu qabila Makkada h’ukmron qabila edi. Muxammad dastlab chwpon bwlib, keyin badavlat bir xotinga uylanish orqasida savdogar bwlib olgan, lekin uning sudxwrlikka ilgaridan ёmon kwz bilan qarab kelishi uning demokratik elementlar bilan yaqinlashuviga sabab bwldi. Muxammad din tar\ibchisi («Pay\ambar») sifatida 610 yillaridan maydonga chiqdi sudxwrlikni qoralashdan tashqari u h’ar bir kishidan kamba\allarga ёrdam berishni, wz daromadining wndan bir qismini kamba\allarni boqish uchun ajratishni talab qildi.Shu bilan birga uru\lar wrtasidagi wzaro urush-janjallarni 36 twxtatishni h’am talab qildi, uru\larning bir-biridlan qasos olishiga, uru\ va qabilalarning tor qon-qarindoshlik doirasida biqinib ёtishiga qarshi chiqdi. Arab jamiyatining bundan rivojlanishiga \ov bwlib qolgan uru\chilik tuzumining tor doirasiga qarshi olib borilgan bu kurash Muxammadning kwp xudolikdan qaytib, bitta xudoga-Olloh’ga si\inish kerak, degan asosiy diniy talabida ifodalandi. Olloh’-+uraysh qabilasidagi bosh xudoning nomi bwlib, Muxammad unga butun olam xudosi tusini berdi. Mwmin musulmonlar «Olloh’ning h’aqiqiy pay\ambariga» (Muh’ammad wzini shunday deb elon qilgan edi) swzsiz itoat qilishlari kerak edi. Yaxudiy va xristiyan dini (bu dindagilar wsha vaqtda Makkaning wzida h’am kwp edi) yangi dinga tasir etgan bwlib, bu tasir Muxammadning talimotida juda ravshan aks etdi. İslom dini Muso bilan İsoni Muxammaddan oldingi pay\ambarlar deb tanidi. Yaxudiylar va xristiyanlar singari musulmonlar h’am +uddasni muqaddas shah’ar deb h’isoblar edilar. Doimo juma kunlari bayram qilishni yaxudiylar va xristiyanlardagi shanba va yakshanba kunlariga muvofiq kelar edi. Muxammad vujudga keltirgan yangi dinning beshta asosiy qoidasida, yani: 1) Bitta xudoga-Olloh’ga ishonish. 2) Har kuni besh vaqt namozni tark qilmaslik. 3) Yilda bir marta ramazon oyida rwza tutish. 4) Zakot (kamba\allarga ushur) berish va 5) Xaj qilishdan iborat besh farzida xech qanday sotsial reforma ywq edi. Muxammad qullikni qonuniy deb h’isobladi, kwp xotin olishga fatvo berdi, savdoga va h’ususiy mulkchilikka h’omiylik qildi. Shu bilan birga yangi din dastlabki vaqtlarda xalq ommasining kayfiyati bilan h’isoblashishga h’ar xolda majbur bwldi. Zakotning farz qilib qwyilishi va sudxwrlikning birmuncha cheklanishi buning ёrqin dalilidir. Muxammadaning Yatribga qochishi (arabchasiga «xijrat») islom tarixida bir era bwlib, musulmonlar wz yil h’isobini mana shu eradan boshladi. Shundan keyin Yatrib shah’ri Madinat-un- Nabi, yani «pay\ambar shah’ri» deb atala boshladi. Madinada Muxammad Mwminlar -«Olloh’ bandalari» ning katta jamoasini tuzdi («islom» degan swz «banda» demakdir). Madinalik davrida h’am Muxammda bilan Makka wrtasida nih’oyatda dushmanlik munosabati davom etdi. Madinaga h’amda ittifoqchi badaviy qabilalarga suyanib turib, pay\ambar Muxammad qurol kuchi bilan makkaliklarni wz h’okimiyatiga bwysundirdi. Makka aristokratiyasi islom dini va Muxammadning etiborini tan oldi. Muxammad h’am Makkaning diniy ustunligini, Kabaning va undagi qora toshning muqaddasligini etirof etib, h’ar bir musulmon Makkaga xaj qilishi shart, deb elon qilishga majbur bwldi. bu bilan Muxammadning yangi diniy kurashi zodagonlarning siёsiy tasirini h’am tan oldi. Haqiqatda, arablarda turli arab qabilalarini bitta qilib birlashtirgan davlat dini teokratik formada tashkil topa boshladi. Makka zodagonlari va badaviy qabilalarning boshliqlari bu yangi davlatda wzlarining h’ukmronlik mavqeini kengroq, umum Arabiston doirasida mustah’kamlab olish imkoniga ega bwldi. Muxammad vafot etgandan keyin, oradan kwp wtmay, islom bayro\i ostiga birlashgan arab qabilalari Arabiston yarim orolidan tashqariga chiqib, Vizantiya, Eron erlarini istilo qila boshladi. 37 Muxammadning eng yaqin vorislari-xalifalar-arab h’arbiy jamoasining saylab qaytadigan boshliqlari bwlib, ular diniy, h’arbiy fuqaro h’okimiyatini wz qwllariga olgan edilar. ularning qarorgoh’i Madina shah’ri edi. Bu h’alifalar chiqib kelishlari jih’atidan Muxammadning ё qarindoshlari ёki yaqin dwstlari edi. 632-661 yillar davrida birin-ketin Abubakr, Umar, Usmon va Ali idora qildi. Bular ichida ikkinchi h’alifaning-Umarning (634-644) idora davri juda katta ah’amiyatga ega bwldi. Xuddi shu Umar zamonida arablar Suriyani, Falastinni Misrni Eronni bosib oldilar. Arablar bu davrda bir qancha ajoyib \alabalarni qwlga kiritdi. Ular Suriyada (636y). Ёrmiq darёsi bwyida +uddus ёnida (638) vizantiyaliklarni. +adisiya (637) va Nexavan (642) h’axarlari ёnida, qadimiy Ekbatanlar yaqinida eronliklarni tor-mor keltirdi. Arablarning \alaba qozonishiga shu narsa katta ёrdam berdiki, wsha vaqtda h’ar ikkala katta davlat Vizantiya h’am, Eron h’am bir-biri bilan wzoq urush qilib, xoldan ketgan edi. bu ikkala mamlakatning h’am wz ichida keskin sotsial ziddiyatlar h’ukm surar edi. Arablar esa h’arbiy ishda katta afzalliklarga ega edi. ularning asosiy ommasi erkin kishilardan iborat bwlib, bular uru\chilik aloqalarini malum darajada saqlab qolgandi, ammo shu bilan birga ular juda katta umuarab siёsiy tashkilotlariga birlashgan edi. Kwchmanchi badaviy qabilalar birinchi darajali engil suvoriylar bilan dong chiqardi, ular wzlarining shiddatligi bilan dushmanning piёda askarini daxshatga solar va uning beswnaqay otliq qismlari zwr muvaffaqiyat bilan bostirib kelar edi. Arablar birlashtiruvchi mafkuralarini bayroq qilib chiqardilar. Er va boshqa xil wljalar uchun olib borilaёtgan urushga «Ollox ywlida» muqaddas urush tusi berar, bunga arablar juda qiziqardi. Arablar istilo qilgan mamlakatlarida mah’alliy ah’oliga aralashmay, aloh’ida h’arbiy koloniyalarga bwlinib yashadi. Ularning h’aёtida h’arbiy- patriarxal soddalik birmuncha vaqtgacha saqlanib qoldi. Mesopatamiyadagi Kufa, Basra va boshqalar, shuningdek, misrdagi Fustat (keyinchalik Koh’ira) arablar tomonidan bunёd etilgan h’arbiy poseleniyalarning eng yiliriklaridan edi. Biroq arablar tomonidan bosib olingan mamlakatlarning iqtisodiy va sotsial jih’atidan eng taraqqiy topgan qismida yashagan arab zodagonlari oradan kwp kwp vaqt wtmay mah’alliy aristokratiya tasiriga berilib ketdi. Bu tasir savdo rivoj topgan boy mamlakat bwlmish Suriyada ayniqsa kuchli bwldi. Arablarning h’arbiy boshliqlari bu erda yashab turib, Suriyadagi yuqori sinfning zeb-ziynatli h’aёtini tez wzlashtirib oldi. Suriyadagi eng katta er egalaridan va quldorlardan wrnak olib, ularning wzi h’am erlarni batamom h’ususiy mulk qilib tortib ola boshladi, qullar asray boshladi, bog’-rog’lar va pomestelar barpo qila, saroylar qura boshladi. Bunday arablar uchun «madina qarilari» ning oddiy patriarxal h’aёti maroqsiz va eskirib qolganday kwrinar edi. Muxammadning vorislaridan uchinchisi-xalifa Usmon (644-656) kuch- \uvvat ketib, bukchayib qolgan irodasiz bir chol edi. U Makka zodagonlarning odami bwlib, shu bilan bir vaqtda uni Suriya arablari h’am qallab-quvvatlar edi. Suriya noibi amir Muoviya Usmonning yaqin qarindoshi edi. Madinada etibori tushib ketgan Usmon fitnachilar tomonidan wldirildi. Uning wrnini Ali egalladi. 38 Ali Muxammdaning kuёvi bwlib, uning qizi-Fotimaga uylangan edi. Muoviya va uni qurshab turgan suriya-rab zodagonlari bu yangi h’alifaga qarshi bosh kwtardi. 661 yilda Ali bir xorijit tomonidan wldirilgandan keyin, Muoviya wzini h’alifa deb elon qildi, lekin u Makkaga h’am, Madinaga h’am bormay, Damashqda qoldi. Ana shu tarzda h’alifalik tarixining yangi davri boshlandi. Damashaq h’alifaligi 90 yilcha (661-750)davom etdi. Shu vaqt ichida h’alifalik wz erlarini nih’oyat darajada kengaytirdi. VIII asrning boshlarida Shimoliy Afrikaning butun qirg’oqi bosib olindi. 711-714 yillarda arablar Pireniya yarim orolini istilo qildilar. Muoviyani wzi Konstantinoplga ikki marta, 669 va 680 yillarda yurish qildi. 717-718 yillarda arablar uchinchi marta Konstantinopl ostonasiga kelib, uni butun bir yil qamal qilib turdi. Sharqda esa arab lashkarboshilari Wrta Osiёning ichkarisigacha kirib borib, Xivani, Buxoroni ish\ol qildi, Af\onistonni va Hindistonning shimoliy-\arbiy qismini to Hind darёsiga qadar bwlgan erlarni istilo qildi. Armaniston bilan Gruziya h’am ummaviylar xalifaligi tarkibiga kirar edi. Xalifalikning chegaralari \arbda Atlantmika okeanigacha, sharqda Xitoy bilan Hindiston chegaralarigacha borib etdi va shunday qilib, qadimgi buyuk monarxiyalarning-Aleksandr Makedonskiy monarxiyasi ёki Avgust va Trayan zamonlaridagi Rim imperiyasi monarxiyasining territoriyasidan h’am oshib ketdi. Umaviylar zamonida idora qilish apparati ancha murakkablashdi. Aloh’ida er va jon soli\i oladigan juda keng tarmoqli, moliya amaldorlari apparati tashkil qilindi. Shu narsa xarakterliki, endi faqat «kofirlar» emas, balki musulmonlar h’am soliq twlaydigan bwldi. Uch xil soliq asosiy soliq h’iisoblanar edi; 1) zaraj-er soli\i; 2) juzya-jon boshi soli\i 3) zakot- majburiy twlanadigan ushur, bu soliq h’am xalq uchun ayniqsa o\ir soliqlar edi-h’araj bilan juzya. Sud va boshqa mamuriy ishlar arab tilida olib boriladigan bwldi. Arab qonunlari kodeksi vujudga keltirildi. Xukmron sinflarining manfaatlari nuqtai nazaridan olib qaraganda h’am ummaviylarning sotsial bazasi ancha mukammal emas edi. Asosan Suriya-Arab zodagonlari bilan bo\langan ummaviylarning manfaatlari sharqiy viloyatlarga ёt edi. Mesopatamiya arablari Damashqga doim qarshi kayfiyatda bwlib keldi. 747 yilda sharqiy Eron va Xuroson deh’qonlari h’arakatiga Abu-Muslim boshchilik qildi, u erli jamoachi deh’qonlarning ah’volini yaxshilash maqsadida ummaviylarga qarshi qwz\alon kwtardi. +wz\alon keng tus oldi va kattagina isёsiy oqibatlarga olib keldi. Eron Mesopotamiya feodallari birlashib turib, 750 yilda ummaviylarni a\dardi, bundan ular Ab-Muslim boshliq xalq deh’qon h’arakatlaridan foydalanadilar. Xalifalik taxtini Abul-Abbos Konxur egalladi, u Muxammadning wziga Mesopatamiyadagi h’arbiy-arab oilasiga mansub bwlgan bu h’alifa Muxammadga qarindoshman deb davo qildi. Bu shah’zodalardan Abduraxmon ismli bittasigina wlimdan qutilib qoldi. U uzoq İspaniyaga qochib borib, u erda oradan kwp wtmay wzini mutaqil amir deb elon qildi (756). Abu-Muslimni h’am Abbos qwlga tushirib, turmaga tashladi, bir necha yildan keyin u h’alok bwldi. 39 Abbos yangi dinastiyaga-Abbosiylar dinastiyasiga asos soldi, bu dinastiya 750-yildan 1055 yilgacha idora qildi. Xalifalikning poytaxti Abbosjan keyingi h’alifa Mansur davrida-762 yilda qurilgan Bo\dod shah’ri bwldi. Shunday qilib, arablar siёsiy h’aёtining markazi Suriyadan Mesopatamiyaga kwchirildi. Abbosiylar zamonida arab davlati juda h’am taraqqiy topibdi. Bo\dod h’alifaligi VIII-IX asrlarda ayniqsa kuchli edi. Bu vaqtda-Bo\dodni barpo etgan Mansur (754-775), Karl Buyukka zamondosh bwlib, u bilan dwstona diplomatik aloqa qilgan Xarunal Rashid (786-809), arab ilm-faniga zwr berib h’omiylik qilgan Al-Mamun (813-833) kabi qudratli h’alifalar idora qildi. Abbosiylarning «oltin davri» Mutadid zamonida (892-902) tugadi. Halifalik ana shu vaqtdan boshlab tushkunlikka yuz tutdi. Abbosiylarning poytaxti-Bo\dod juda katta bir shah’ar bwlib, unda h’alifagi va uning yaqin odamlariga qarashli juda kwp saroy va bo\lar bor edi. Shah’ar doira shaklida bwlib, uning atrofi ikki qator devor bilan wralgan edi. Bu shah’ar zodagonlar shah’ri, h’alifaning qarorgoh’i va uning mamuriy poytaxti bwlishi bilan birga juda katta bir h’unarmandchilik, ayniqsa savdo markazi h’am edi. Bo\dod bozorlariga uzoq-uzoq mamlakatlardan savdogarlar kelar edi-bu erda vizantiyaliklar, xitoylar, h’indlar, malayaliklar, Shimoliy, g’arbiy va h’atto Markaziy Afrikada yashovchi kishilarni h’am uchratish mumkin edi. Abbosiylar davrida Old va Wrta Osiёning, shuningdek, Shimoliy Afrikaning juda keng territoriyasida malum vaqtgacha tinchlik va xavfsizlik qaror topishi natijasida h’alifalik iqtisodiy jih’atdan \oyat taraqqiy topdi. Markaziy h’ukumat. İrrigatsiya sistemasiga muttasil etibor berishi natijasida, bu davrda deh’qonchilik soh’asida katta yutuqlarga erishiladi. Sholi, paxta va fafron keng tarqalgan qishloq xwjalik ekinlari edi. bu erda yung, ipak va ip gazlamalar h’am katta shuh’art qozondi. Shisha va oynadan yasalgan buyumlar, zargarlik va attorlik buyumlari ishlab chiqarilardi. IX-X asrlarda h’alifalikning iqtisodiёtida keng kwlam olgan ichki savdo va ayniqsa tashqi xalqaro savdo juda katta wrin tutardi. Arab savdogarlari yiroq shimolgacha-yuqori Volgagacha va h’atto Baltika dengizi qir\oqlarigacha borib savdo qilaverdilar. Bo\dod h’alifaligi davrida arablarda feodal munosabatlar uzil-kesil qaror topdi. Halifalikka qarashli mamlakatlarda ekspluatatsiya qilinuvchi asosiy sinf jamoachi deh’qonlar edi. Biroq arablardagi feodalizmning wziga xos h’ususiyatlari bor edi. Jamoachi deh’qonlarning kwpchiligi h’alifaning erlarida yashab, feodal rentani bevosita davlatning wziga twlar edi. Arab qonunlariga muvofiq butun er h’alifaga qarashli bwlib, h’alifa bu erning biror qismini wz h’izmatkorlariga vaqtinchagina berar edi. shu tufayli h’alifalikda katta er egaligining nasldan-naslga wtishi wrta asr Evropasidagi kabi qatiy emas edi. Biror aёn wlgandan keyin, uning mol-mulki odatda h’alifa h’azinasiga wtar edi. Shunga qaramasdan, Bo\dod h’alifaligi zamonida feodal mulkchiligi sezilarli darajada rivojlanib bordi. ikkita-h’arbiy h’izmat wtaganligi uchun beriladigan cheker bwlib, g’arbiy Evropa benefitsiyalariga wxshab ketdi, mulk- inom qilingan va asta-sekin nasladan-naslaga meros bwlib qoladigan er-mulklari, h’issa va boshqa imtiёzi erlar \aznaga soliq twlashdan ozod qilingan bwlib, bular 40 wsib kelaёtgan feodal h’ususiy er egaligining formalari edi. Erlarning malum qismi vaqif erlar-machitlarga berilar edi. Halifaning davlat feodal mulkchiligini qisqartirish h’isobidan yirik va wrta darajadagi h’ususiy er egaligining wsishi arab feodalizmi rivojlanishining xarakterli h’odisalaridan biri bwlib, bu xol h’alifalikka qarashli juda katta territoriyani tashkil etgan turli xil mamlakat va wlkalardagi erli feodallarning ajralib chiqishi va separatistik qayfiyatlarning tabora avj olishida ancha katta rol wynadi. Arablar h’ukmronligining ilk davrida ancha engil torgan h’alifalik meh’natkash ah’olisining ah’voli keyinchalik o\irlasha boshladi. Deh’qonlar qisman natura shaklida (maxsulot bilan) va qisman pul shaklida katta-katta soliqlar twlardi, bu esa mayda ishlab chiqaruvchi-deh’qon ёki h’unarmandlarning deyarli h’amma qwshimcha maxsulotini yamlab ketar edida, natijada ularning wzlari juda h’am achinarli h’olda kun kechirar edilar. amaldorlarning wzboshimchaligi va jabr zulmi, deh’qonlarning h’uquqsizligi va h’imoyasizligi, ularni h’aqiqatda yarim qul h’oliga solib qwygan edi. Halifalikda qullarning ah’voli esa nih’oyat darajada o\ir edi. ularning h’addan tashqari, vaxshiёna suratda ekspluatatsiya qilardilar. Meh’natkashlar ommasining deh’qonlar, shah’ar kamba\allari va qullarning qattiq ekspluatatsiya qilinishiga javoban feodallarga va ularning manfaatini h’imoya qiluvchi h’alifaga qarshi bir necha marta qwz\alon kwtarildi. Bo\dod h’alifaligi davridagi xalq qwz\alonlari kishini h’ayratda qoldiradigan darajada katta -wz\alonlar bwlib, bazan butun-butun okruglarni va h’atto viloyatlarni wz ichiga olardi. Bu qwz\alonlar odatdan tashqari uzoq davom etardi va juda h’am qattiq bwlardi. Chunonchi, Mansur h’alifa wlgandan keyin, oradan kwp vaqt wtmay, Wrta Osiё deh’qonlarining katta qwz\aloni kwtarildi. U 776 yilda boshlanib, 783 yilda tamom bwldi. bu qwz\alonga Marv shah’ri atrofidan chiqqan Muqanna laqabli Xoshim ibn Xakim degan bir qirchi boshchilik qildi. IX asrning boshida Ozarbayjonda h’am deh’qonlarning ikkinchi bir katta qwz\aloni kwtarildi, u keyin Eronga va Zakavkazening boshqa joylariga h’am tarqaldi. Bu qwz\alonga Babek degan bir kishi bosh bwlib, u h’am erkin jamoa tartiblarining tiklanishini talab qildi. Bu qwz\alon 20 yildan ortiqroq davom etdi (815-837). Keng kwlam olgan xalq h’arakatlari h’alifalikni larzaga keltirib, kwp vaqtgacha uning birligini buzib qwydi. Biroq h’alifalikning parchalanishiga boshqa sabablar h’am bor edi. Halifalik turli mamlakatlarni wz ichiga olgan bwlib, turli-tuman xalqlarning muoakkab bir konlomeratidan iborat ediki, bulardan bwzilari wtmishda wzining ёrqin tarixiga ega edi. Shuning uchun h’am bu xalq wz mustaqilligini tiklashga intilar edilar, ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi natijasida mah’alliy aloqalar mustah’kamlanib borgan sari bu intilish kuchayib boradi. Shu bilan birga h’alifalik h’okimiyati tobora zaiflashib bormoqda edi. feodallashuv protsessi Sharqda wziga xos h’ususiyatlariga ega bwlishiga qaramasdan, feodalizm taraqqiёtining ilk davrida g’arbda qanday natijalarga olib kelgan bwlsa, bu erda h’am h’uddi shunday natijalarga olib keladi. mah’alliy erdor zodagonlar markaziy h’ukumat zarariga kuchayib bordi va ajralishga intildi. 41 Amirlar, yani viloyatlarning gubernatorlari mah’alliy feodal-er egalariga suyaeqnib turib, wzlarining mah’alliy dinastiyalarini vujudga keltira boshladilar. Halifalik amaldorlari tomonidan markazlashtrilgan er rentasi soli\ining twplanishiga qarshi kwtarilgan deh’qon qwz\alonlaridan mah’alliy zodagonlar wzlarining seperastistik maqsadlarini amalga oshirish uchun foydalanar edilar. 1055 yilda Bo\dodni saljuqiy-turklar bosib oldi. Turklarning boshli\i Tu\rulbek sulton deb elon qilindi. Shundan keyin h’alifalar qwlida faqat diniy xokimiyatgina qoldi. Mana shunday wziga xos «Sharq papalari» sifatida h’alifalar Bo\dodda uzoq vaqtgacha, mw\ullar istilosiga, yani 1258 yilgacha yashab keldi. Halifalikning arab madaniyati tw\risi, arab tilidagi madaniyat wz zamoanasi uchun juda yuksak madaniyat bwlib, g’arbiy Evropa wrta asrlar jamiyatiga katta tasir kwrsatgan edi. Arab tilida olib borilgani va vujudga keltirilishida arablar katta rol wynaganligi sababli arab madaniyati deb atalgan bu madaniyatning ancha qismi h’alifalik tarkibidagi kwp xalqalarniki edi. Arab taraqqiёtining turli soh’alarida Gretsiya-Suriya (Vizantiya), Eron(Fors), Zakavkaze (Ozarbayjon), Wrta Osiё (Xorazm, Tojikiston), Hindistonning tasiri bor edi. Shu narsa diqqatliki, vizantiyaliklar singari, arablar h’am antik ananalarni davom ettirdilar, grek klassiklarining asaralarini qunt bilan wrgandilar va arab tiliga tarjima qildilar. Aristotel, Gippokrat, Ptolamey Evklid asarlarini arab olimlari yaxshi bilar edilar. Evropaliklar Aristotelning asarlari bilan dastlab arabchadan lotin tiliga tarjima qilingan nush’alar orqali tanishdilar. Arab madaniyatining wziga xos h’ususiyati shu ediki, unda aniq fanlar juda taraqqiy topgan edi. Arablar meditsina soh’asida katta muvaffaqiyatlarga erishgan edilar, ular tirik organizmni tilish ywli bilan tekshirib, odam tanasining anatomiyasini juda yaxshi bilib oldilar. Arab meditsina darsliklari g’arbiy Evropada butun wrta asr davomida wqildi. Matematika soh’asida arablar geometriya va trigonametriyani rivojlantirdilar. Ular algebrani rivojlantirish borasida kwp ishlar qildilar va h’ind raqam sistemasini mukammallashtirib, unga «0» (nol) alomatini qwshdilarki, buning natijasida raqamlar bilan h’ar qanday sonni h’am ifodalashga imkon tu\ildi. Arablar juda yaxshi sayёx edilar. Arablar nafis adabiёt soh’asida mashh’ur asarlar yaratdilar va yana boshqalar. Arab sanatida asosiy wrinni arxitektura egallaydi. Arablar manumental binolar, machitlar, saroylar, maqbaralar, mammomlar va boshqa jamoat binolari qurganlar. Arab arxiterturasining eng qadimgi ёdgorliklaridan biri +uddusdagi Umar machit deb atalgan machit bwlib, u Umaviylar davrida 688 yilda qurilgan. Xaddan tashqari sipo, wzining nih’oyatda nozik sanatkorona ishlanganligi bilan kishini h’ayratda qoldiradigan juda ziynatli naqsh solish-arab rassomchiligining xarakterli h’ususiyatidir. qwl ёzmalar, kitob muqavalari, zastavkalar, kontsovkalar va shu kabilar mana shu xildagi rasmlar bilan bezatilar edi. Turmush h’aёtdan olingan xilma-xil temadagi ajoyib miniatyuralar h’am qwl ёzmalarga bezak bwlib h’izmat qilar edi. Download 5.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling