Berdaq nomidagi Qoraqolpaq Davlat Universiteti. Tarix va arxeologiya kafedrasi
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- MAVZU. FRANK DAVLATİDA FEODAL MUNOSABATLARNİNG RİVOJLANİShİ. FRANTsİYa KOROLLİGİNİNG TAShKİL TOPİShİ.
ADABİЁTLAR. 1. İstoriya İtalii. V 3t. M., 1970 g. T. 1. 56 2. Samarkin V. V. İstoricheskaya geografiya Zapadnoy Evropw v seredine veka M., 1976. 3. Feodalnaya reyta i krestyanskie dvijeniya v Zap. Evrope XII-XV vv. M., 1985. 4. Srednie veka. M., 1942-1990. Vwp 1-53. 5. Veye V. D. K voprosu o prirode fogtstva v Germanii X-XV vv. İstoricheskie zapiski. M., 1946. T. 19. 6. Kotelnikova L. A. Feodalizm i gorod v İtalii v VIII-XV v. M., 1987. MAVZU. FRANK DAVLATİDA FEODAL MUNOSABATLARNİNG RİVOJLANİShİ. FRANTsİYa KOROLLİGİNİNG TAShKİL TOPİShİ. Franklarning ilk tarixi. Morovinglarning boshqaruvi. 1. Xlodvingdan oldingi franklar. 2. Xlodving. 3. «Sali h’aqiqatiga» kwra franklarning ijtimoiy tuzumi. 4. Xlodvingdan keyin franklardagi feodallashuv protsessi. 5. Morvinlar h’okimiyatining zaiflashuvi. «Yalqov qirollar». VIII-IX asrlarda Frank davlati. Korolinglarning idora qila boshlashi. 6. Karl Martel va uning arablarga qarshi qurashi. 7. Karl Martelning sotsial siёsati. Cherkov erlarining qisman sekulyarizatsiya qilinishi. 8. Pipim Pakana va uning qirollik unvonini olishi. Karl Buyuk imperiyasi. 9. Karl Buyuk yurishlari. 10. İmperiyaning elon qilinishi. 11. Karl Buyuk imperiyasining xarakteridagi ziddiyatlar. 12. Karl Buyuk zamonida franklarning feodallashuv protsessi. 13. Karolinglar pomestelari. 14. «Karolinglar uy\onishi». Karl Buyuk imperiyasining parchalanishi. 15. Karl Buyuk vafotidn keyin Frank davlatidagi wzaro urushlar. 16. Verdendagi taqsimot. 17. IX-X asrlarda Frantsiya. Swngi Karolinglar. 18. Normanlarning h’ujumlari. 19. Kapetinglarning idora qila boshlashi. Rim imperiyasining territoriyasida tuzilgan varvar qirolliklari ichida eng katta si va kuchligi franklar qirolligi edi. Franklar bora-bora burgundlarni bwysundirdilar. Galliyadan vestgotlarni surib chiqardilar. İtaliyada laganbardorlarni zabt etadilar va Reyining narigi tomonida qolgan german qabilalarining h’ammasi deyarli wzlariga itoat etdilar. Xlodvigdan oldingi franklar. Franklarning wzlari h’am dastlab Reyning narigi tomonida yashar edilar. ularning ota-bobolari Tatsitning asarida xar xil nomlar bilan, chunonchi, xamavlar, sukambrlar, batavlar degan nomlar va boshqa 57 nomlar bilan atalgan. «Frank» degan nom (bu swzni«jasur», «erkin» deb tarjima qilishdi) III asrning wrtalaridagina paydo bwlib, qandaydir bitta qabilaga emas, balki Reynning wrta va quyi oqimlarida yashagan butun bir gruppa german qabilalariga taluqli bir nom edi, bu qabilalar dastlab reyn darёsining wng qir\o\ida yashar edilar. dastlab ular Rimliklarga nisbatan dushmanlik munosabatida bwldilar, keyin bu munosabat ancha dwstona munosabatga aylandi. 451 yildagi katalau jangida, yuqorida kwrsatib wtilganidek, franklar fodoratlar sifatida rimliklar tarafida turib gunilarga qarshi urushdilar. Wsha vaqtdaёq ular katta-katta ikki guruh’ga bwlingan bwlib, bir gruppasi (ular Reynning quyi oqimida yashar edilar) dengiz bwyi franklari ёki sali franklari deb, ikkinchi guruh’i Reynning wrta oqimida (h’ar ikki qir\o\ida) yashagan franklar- qir\oqfranklari ёki ripuar franklari deb atalar edi. Bulardan kuchlisi sali fraklari bwlib, ular Galliyaning \arbiga qarab bordilar. ularning ah’amiyati V asr oh’iri-VI asr boshlarida qirol Xlodving zamonida juda h’am oshdi. Xlodvingning podsholik tarixi (488-511) episkop Grigoriy Turskiyning «Franklar tarixi» degan kitobida mufassal baёn qilgan bwlib, Turskiy bu kitobni ancha keyinroq, VI asrning ikkinchi yarmida ёzilgan. Franklar h’aёtida rwё bergan katta-katta voqealar Xlodving nomi bilan bo\langandir. Xlodving 486 yilda butun shimoliy Galliyani istilo qildi. Rimning bu oblasti h’ali varvarlar tomonidan zabt etilmagan bwlib, Rim imperiyasi qulagandan keyin Shimoliy Galliyaning amalda qiroli bwlib qolgan Siagriy degan rimlik bir mah’alliy magnat tomonidan idora qilinar edi, bu oblastning markazi Parij edi. Siagriy Franklarga sal bwlsa-da, jiddiy bir qarshilik kwrsata olmadi. Suasson shah’riga yaqin bir joyda qatiy jang bwldi. Rim qwshini franklar tomonidan tor-mor etildi. Siagriy vestgotlar qiroli h’uzuriga qochdi, lekin vestgotlar qiroli uni Xlodvigga tutib berdi. Xlodvig asirni wldirishga buyurdi. Katta va muh’im territoriyani-Sena va Luara darёlari h’avzasini zabt etib olib, Xlodving franklarga juda mwl-kwl er bwlib berish imkoniga ega bwldi. Darёlari juda kwp, eri serh’osil, deh’qonchilik uchun qulay butazor va qayinzor wrmonlarga boy bwlgan keng, lekin rimliklarga vaqtida h’uvullab qolgan bu rayonga boshdan-oёq franklar kwchib keldi. Bu rayonga kwchib kelib joylashgan franklar soni h’ali Reynning narigi tomonida yashab kelaёtgan franklar ichida yana axёn-axёnda kwchib kelib turgan kishilar h’isobiga kwpayib bordi. Xlodving wz podsholigining oxirigi davrida Luaraning janubiga ancha jilib borib, Goronna darёsigacha etdi. Vestgotlar Galliyaning janubidagi erlaridan bir oz qiminigina saqlab qoldi, h’alos. Xlodvig, Burgundiyani h’am bosib olishga h’arakat qildi, lekin bu maqsadini amalga oshirmadi, Burgund qiroli saroyiga wz tasirini wtkazish bilangina cheklanib qwya qoldi. 90 yillar wrtasida Xlodving xristianlikni qabul qildi. Dastlab xristianlikni Xlodvingni wzi qabul qildi. Keyin oddiy franklar va ularning oila azolari h’am qabul qildilar. Lekin varvarlarning kwpchiligi (vestgotlar, ostgotlar, vandallar, burgundlar, langobardlar) xristianlikni arianlik deb atalgan formada qabul qilgan bir qancha vaqtda (arianlik-kotolik cherkoviga nisbatan bir masxab edi) franklar arianlikni qoldirib, xristianlikni tw\ridan-tw\ri galliya-rim kotolik ruxoniylaridan 58 qabul qildi. Xlodving qolgan barcha sali va ripuar qirolining sekin-sekin kira borib, yangi juda katta qirollikning yakkayu yagona qiroli bwlib qoldi, bu qirollik (reynnig narigi tomonidagi erlardan tashqari) Galliyaning twrtdan uch qismini wz ichiga olar edi. Xlodvigning w\il va nevaralari qirollikni tez-tez bwlib va qayta bwlib urishlariga wzaro urushlar olib borib turishlariga qaramay, qirollikning chegaralarini kengaytirishni davom ettirdi. 534 yilda ular Burgundiyani zabt etdilar, 542 yilda Vestgotlarning Gollandiyadagi oh’irgi erlari h’am bosib olindi. Reynning narigi tomonida esa Alemaniya, Tyuringiya, Bavariya h’amda sako qabilalarining bazilari franklarga bwysundi. IV asrning ikkinchi yarmida Franklar qirolligi barcha varvar qirolliklari ichida eng katta qirollik edi. İlgari Teodorix davrida ostgotlar qwlida bwlgan gegemonlik endi franklar qwliga wtdi. Franklarning V asr oxiri-Vi asr boshlaridagi ijtimoiy tuzumi «Sali h’aqiqati» franklarning sud soh’asidagi rasm-qoidalarini twplami bwlib, Xlodving zamonida, uning podsholigining oh’irlarida (500 yilga yaqin) ёzilgan bwlsa kerak. «Sali h’aqiqati»ga asoslanib turib, franklarning asosiy mash\ulotlari deh’qonchilik bwlgan, degan h’ulosaga kelish mumkin. «Sali h’aqiqati» deganda bir qancha moddalar erkin franklarning ekin erlari, turli h’ildagi deh’qonchilik qurollari, uy h’ayvonlari bwlganligidan, boshoqli wsimliklar etishtirganligidan dalolat beradi. Ularning xwjaligida chorvachilik (ayniqsa chwchqa boqish) h’am katta rol wynagan. «Sali h’aqiqati»da yana baliqchilik, asalarichilik, bo\dorchilik va deh’qonchilikka oid bwlgan asosiy h’unarlar tw\risida h’am gapirilgan. «Sali h’aqiqati» da erni sotish va sotib olish tw\risida uni birovga inom qilish ёki vasiyatga muvofiq boshqa kishiga topshirish tw\risida h’ech narsa deyilmaydi. Haqiqatda franklarda wsha vaqtda er h’ususiy mulk emas edi. er jamoa tashkilotining mulki bwlib, ayrim frank wz er uchastkasidan malum shartlar asosida foydalanardi, xolos. «Sali h’aqiqati»da wrmon va yaylovdan, suvdan birgalikda foydalanish h’aqida gapirilgan moddalar bor. +ishloq jamoasi (marka) bu manbaga kwra, wz h’aёtining ilk bosqichida h’ali mutlaqo uru\chilik tuzumiga xos bwlgan belgilarga ega edi. «Sali h’aqiqati»ga kwra uru\ jamoaga qarashli erlarning asosiy egasi bwlish bilan birga, yaga siёsiy tashkilot h’am edi. Biroq «Sali h’aqiqati» uru\chilik tuzumining emirila boshlaganligidan h’am dalolat beradi. Franklarda sotsial va mulkiy bwlinish (tabaqalanish) ochiq kwrinib turardi. Birinchi wrinda korol drujinachilari turardi, bularning vergeldi (xumi) 600 solid belgilangan edi. Oddiy erkin frankning joni uchun faqat 200 solid vergeld twlanar edi. Yarim erkin kishining-litning-vergeldi esa 100 solid edi. +ulni wldirganlik uchun quldorga 30 solid twlanardi. Yirik pomestelar bwlgan-bwlmaganligi «Sali h’aqiqati»da osiq aytilmagan. Katta er egalari qirolning wzi, uning drujinachilari, yuqori tabaqa ruxoniylari va qisman erlarni saqlab qolgani h’amda saroy ah’liga yaqin bwlgan. VI asrning ikkinchi yarmidan boshlab franklar jamiyatida keskin wzgarishlar yuz bera boshladi. Bu vaqtda er bemalol qwldan-qwlga wtish mumkin bwlgan h’ususiy mulkka (avlodga0 aylandi, yani mulkdor uni wz xoxishi bilan sotar, alishtirar, sotib olar, boshqa birovga taqdim qilar ёki vasiyat qilib qoldirar 59 edi. VI asrning oh’iridan boshlab, ayniqsa VII va VIII asrlarda qilingan bu xil oldi-sotdilarning barcha xildagilarini kwrsatadigan kwpdan-kwp malumotlar h’ozigacha saqlanib qolgan. bundan tashqari deh’qonlarning bir qismi tezlik bilan wz erlaridan ajrala bordi. deh’qonlarning mayda er egaligi emirilib tushkunlikka uchragan bir vaqtda, yirik dunёviy va cherkov er egaligi avj oldi. Xlodvingning norislari qirol erlarini benefitsiy (aynan tarjimasi: «h’ayr» «sah’ovat») tarzida wz drujinachilariga bwlib berdilar, bular asta-sekin...........-katta er egalarilga aylanib bordilar, ular erni meros tariqasida wz bolalariga qoldirardilar. Dunёviy zodagonlar h’am, wz arlarini qiroldan tashqari, birinchi navbatda deh’qonlar h’isobiga kengaytirdilar. Deh’qonlar qwshni dunёviy katta e6r egalari h’omiyligiga (patronat ёki komendatsiyaga) twdilar. Shuningdek, deh’qonlar cherkovdan madad olish maqsadida erlarini shu shaklda bwlar edilarki, cherkov deh’qonlarga birn uchastka erni malum miqdorda obrok twlab turish ёki barshchvina wtash ashrti bilan umrbod foydalanishga berardi, bu er uchaskasi prekariy deb atalgan. Foydalanish uchun cherkovdan «prekariy» olgan deh’qonlarning ah’voli erga wrnashtirilgan va xwjayiniga biror xilmajburiyatni ado etib turadigan kolonlar, litlar va qullarning ah’voliga wxshab ketar edi. katta er egaligining va shu bilan birga qirol erlarining kamayib borishi h’amda ilgari h’arbiy resurslar berib kelgan erkin deh’qonlarning h’iyla qismining ywq bwlishi natijasida qirol h’okimiyati tushkunlikka uchradi. Morovinglar 1 sulolasi deb nom chiqargan Xlodvig sulolasi wzaro urushlar natijasida h’am zaiflashadi. Bu wzaro urushlarning qanday xarakterda bwlganligi Xlodvigning nevara va evaralari wrtasida bwlgan 40 yillik ururshdan juda ochiq aniqdir. Bu urush VI asrning 60-yillari oh’iridan to 613 yilgacha davom etdi. Sulolaning ikki avlodi wrtasida bwlgan daxshatli va qonli kurashda ikkinchi qirolicha ayniqsa katta rol wynadi: biri Avstraziya qiroli Sugibertning xotini Brungilda, ikkinchisi Neystriya qiroli Xilperikning xotini Fredegonda edi. Brungilda (u aslida Vestgot malikasi edi) qirol xonadonidagi 10 shaxzodani wldirtirdi, raqibi Fredegonda va wz eri Sugibret wlgandan keyin, dastalab w\li nomidan, keyin nevaralari nomidan yurtni wzi idora qildi, ah’ir wziga qarshi qwz\alon qilgan Avstraziya zodagonlari tomonidan wldirildi. 613 yilda butun qirollikda h’okimiyat Xilperik va Fredegondaning w\li Xlotar II ga wtdi. Xlotar 614 yilda farmon chiqarib erdor aristokratiya ih’tiёrida qoldirish majburiyatini wz ustiga oldi va graflarni faqat mah’alliy er egalari orasidan tayinlashga vada berdi. Xlotar II h’okimiyati kuchli h’okimiyat bwldi. +irol h’okimiyati etibori Xlotar II ning w\li Dagober zamonida (629-639) birmuncha oshdi. Dagober slavyanlarga qarshi yurishlar qildi. Lekin u wlgandan keyin shunday bir davlat boshlandiki, 639 yil bilan 751 yil wrtasidagi butun bir davrni wsha vaqtdagi kishilarning wzlari h’am «yalqoa qirollar» davri deb ataladi. VII-VIII asrlardagi Merovinlar faqat nomigagina qirol bwlib, ular qwlida h’aqiqiy h’okimiyat ywq 1 Ìîðîâåé-Õëîäâèãíèíã àæäîäè áûëèá. Ñàëèíèíã áèðèí÷è =èðîëëàðèäàí ýäè. Íîìèíèíã- èíã áèëàí òóãàøè ðóñ÷à-îâè÷ãà òû\ðè êåëèøè ôàìèëèÿ ¸êè ñóëîëàíèíã ìóàéÿí óðó\ áîøëè\èäàí êåëèá ÷è==àíëèãèíè êûðñàòàäè. 60 edi. Neystriya, Yuurgundiya va Avstraziyada eng zodagon h’onadonlar etishib chiqib, bular wz yurtlarida mayordomlari sifatida butun h’okimiyatni wz qwllariga oldilar. Dastlab uch mayerdomdan eng kuchligi Neystriya mayordomi edi. u Burgundiya mayordomni h’am wziga bwysundirdi, lekin Neystriya mayordoimi tez vaqt ichida quchliroq bwlgan boshqa bir mayordomning Avstraziya mayordomining qarshiligiga uchradi. Shu bilan birga Avstraziyada zodagonlar bir muncha kuchsiz bwlib, ular wz gertsogining-mayordomining boshchiligiga bwysunishiga majbur edilar. Neystriya esa, aksincha kwpgina yirik feodal xonadonlari bir-biri bilan raqobat qilmoqda edi. Oxiri, avstraziyaning Pipinlar xonadonidan chiqqan iayordom gertseg Pipin II Geristalskiy 687 yilda Tertri ёnida bwlgan jangda raqibi Neystriya mayordomini tor-mor qilib, shu vaqtdan boshlab butun qirollikni bir wzi idora qildi. Ammo, shu bilan birga, u Merovning qirollarining nomigina qolgan h’okimiyatni saqlab qeldi. Haqiqatda esa Pipin Geristalskiy yangi sulolani boshlab bergan edi, bu sulola keyinchalik uning eng mashh’ur namoёndasi bwlgan Karl Buyuk nomi bilan atalgan Karolinglar sulolasi deb ataldi. Pipin Goristalskiyning w\li Karl Martel («Twqmoq») mayordom-gertsog sifatida 725 yildan 741 yilagacha idora qildi. U \ayratli va istedodli lashkarboshi edi. Avstraziyaning wrta va mayda er egalaridan iborat bwlgan wz drujinachilariga suyanib turib. U Neystriya aristokratiyasining oppazitsiyasining uzil-kesil tor-mor qildi, swngra frizlar, sakslar, allemanlar va bavarlarga qarshi muvaffaqiyatli yurishlar qilib, Reynning narigi tomonida frank davlatini tikladi. Bu qabilalarning h’ammasi franklarga yana xiroj twlaydigan bwldi. 732 yilda İspaniya arablari Galliyaga katta yurish qildilar. Arablar sarkardasi Abduraxmon Akvitaniyaga kirdi va uni vayron qilib, Parijga boradigan eski Rim ywli bilan shimolga qarab yurish qildi. Karl Martel wz qwshini bilan Puatega yaqin joyda arablarga rwpara bwldi: shu erda 732 yil oktyabrida ilk ilk wrta asr Evropasida juda katta janglardan biri bwldi. Jang uch kun davom etdi. İkki tomon h’am bwsh kelmadi. Jangning uchinchi kuni Abduraxmon wldirildi, arablar esa franklarga juda....... qoldirib, kechasi chekina boshladilar. Arablar h’uddi Pireneyagacha siqib olib borildi. Besh yildan keyin arablar janubiy Galliyaning bosib olishga yana wrinib kwrdilar. Lekin Karl Martel ularning ikkinchi marta yana tor-mor qildi. Puate ёnidagi jangning eng birinchi siёsiy oqibati shu bwldiki, Karl Martel h’arbiy reforma qildi. Harbiy ishda otliq qwshin uzil-kesil ravishda asosiy wrin tutadigan bwlib qoldi. Yaxshi qurollangan va ot ustida uzoq-uzoq yurishlar qilishga qobil bwlgan otliq askarlar yangi frank qwshinining asosiy kuchiga aylandi. Shunday qilib, Karl Matellning reformasi natijasida deh’qonlarning kwpchiligi h’arbiy h’izmatidan chetlashtirildi. Bu yangi professional otliq qwshin ёki keyincha atala boshlaganidek, ritsarlar qwshini katta er egalari va xalq erkinlikdan maxrum qilinmagan deh’qonlarning eng davlatlaridan tuziladigan bwlib qoldi. Harbiy ishning reforma qilinishi munosabati bilan Karl Martelya er soh’asida aloh’ida siёsat yurgizdi. Yaxshi qurollangan va moddiy jih’atdan yaxshi 61 taminlangan otliq askarlar zarur bwlganligi sababli, Karl Martel shu maqsad uchun chrekov erlaridan h’am qisman foydalandi. U wziga qarshi kwtarilgan qwz\alonlardan dunёviy zodagonlar bilan birlikda qatnashgan episkop va abbatlarning pomestelarini musodara qildi. Neystriyada Akvtaniyada bunday ruxoniy er egalari kwp edi. Lekin Karl Martell tomonidan qilingan sekulyarizatsiya twda sekulirizatsiya emas edi. Bu sekulyarizatsiya cherkov erlarining faqat bir qismiga nisbatan qwllangan edi. Bu sekulyarizatsiya cherkov erlarining faqat bir qismiga nisbatan qwllanilgan edi. keyinchalik Karl Martellning w\li Pipin Pakana musodara qilingan erlarni h’am cherkovga qaytarib bordiki, bu erlar h’aqiqatda foydalanuvchilar, yani ritsarlar qwlida bwlib, ritsarlar bwning evaziga h’osilning wndan bir qismini cherkovga aloh’ida, qwshimcha ravishda twlab turishi kerak edi. Karl Martellning taxt vorisi Pipin III Pakana h’am (741-768) avval faqat mayordom unvoni bilan yurdi. Meroving qirollari odatdagi tartib bilan biri wrniga ikkinchisi kelib turdi, lekin ular davlatni idora qilishda h’ech biri qatnashmas edilar. Nih’oyat, Pipin davlat wzgarishi yasab, h’ar qanday h’okimiyatdan mah’rum bwlgan eski sulolani taxtdan tushirdi. Bu wzgarish Rim papasining faol ёrdami bilan amalga oshirildi. Pipin Reynning narigi tomonidagi papa missionerlarga turli ywllar bilan ёrdam berdi. Axlamanlar, frizlar va sakslar wrtasida xristianlikining tar\ib qilinishi butun g’arbiy Evropani wz h’okimiyatiga bwysundirish payida bwlgan papalarga h’am, Reynning narigi tomonidagi territoriyalarda maxkam wrnashib olishga h’arakat qilgan frank h’ukmdorlariga h’am foydali edi. 751 yilda Suasson shah’rida frank zodagonlari yi\ilishida Pipin frank qiroli deb elon qilindi. Oradan kwp vaqt wtmay, g’arbiy Germaniyadagi frank missionerlarining ishiga boshchilik qilib turgan Maynts arxiepiskop Bonifatsiy papaning buyru\iga muvofiq Pipinni qirol deb tanish marosimini wtkazdi. Shunday qilib, yangi sulola cherkovdan wziga kerakli sanktsiya olishga muyassar bwldi. Oh’irgi Meroving Xilderik III monastirga solindi, umrining oxirigacha shu erda bwldi. Merovinglarni chetlatishda ёrdam bergani uchun papga minatdorlik yuzasidan Pipin Pakana langobardlarga qarshi 755-756 yillarda ikki marta yurish qildi, langobardlar papani siqib, Rimning wzini h’am bosib olish xavfini solaёtgan edilar. Langobardlarni tor-mor qilib, Pipin papa Stefan II ga (752-757) Ravona ekzarxatini va Rim oblastini «xadya» qildi, yani papaning wrta İtaliyadagi erlarini h’am wz ichiga olgan juda katta bir territoriyaga uzil-kesil mustaqil dunёviy h’ukmron bwlib olishiga ёrdam berdi. Shu tariqa VIII asrning wrtalarida Evropada cherkov papa davlati vujudga keldi, bu davlat butun asrlar tarixi davomida katta rol wynadi va h’atto yangi (1870 yilgacha) va eng yangi zamonda h’am saqlanib qoldi (Rim shah’rining bir qismini egallagan h’ozirgi papa davlati-Vatikandir, u 1922 yildan beri yashab kelmoqda). Shu narsa xarakterliki, frank qirollari bilan bwlgan muzokaralarda papalar odatda, Rim oblastini Rim episkoplariga IV asrda Konstantin Buyuk xadya qilgan, 62 binobarin, frank qiroli ilgaridan «qonuniy suratda» papaga qarashli bwlgan narsani uning wziga «qaytarib berayapti» h’alos der edilar. Papalar bilan yangi frank dinastiyasiwrtasida mustaxkam ittifoq vujudga keldi, bu ittifoq xar ikki tomonning bir-biridan chinakam manfaatdorligiga asoslangan edi. Otasiga wxshash Pipin h’am Reynning narigi tomonida va Akvitaniyada urushlarni davom etirdi. Uning zamonida arablar Janubiy Gollandiyadan butunlay siqib chiqarildi. Pipin wz siёsati bilan frank qirolligining ravnaq topishi uchun zamin tayёrladi. Uning w\li Karl Buyuk davrida Frank davlati imperiyaga aylandi. Karl Buyuk Karolinglar dinastiyasining eng atoqli namoёndasi edi. U 46 yil h’ukmronlik qildi (768-814). Karl katta sarkarda va istilochi edi. Rim imperiyasi qulagandan keyin g’arbiy Evropada Karl Buyuk davlatidek katta davlat dunёga kelmagan edi: bu davlat franklardan tashqari wnlab boshqa qabila va xalqlarni wz ichiga olgan edi. Karl Buyukning shaxsan wzi50 dan ortiq urishda qatnashdi. U Evropaning turli joylarida urush qildi. U avvalo langobardlar masalasiga juda katta etibor berdi. 773-774 yillarda Karl langobardlargan qarshi yana urush ochdi. U langobardlar poytaxti Paviyani bosib oldi va langobardlar qiroli Dezideriyni taxtdan tushirdi. Langobardiya shunlan keyin wz mustaqilligini ywqotdi, frank qirolligiga qwshib olinib, graflar tomonidan idora qilina boshlandi. Keyincha Karl Langobardiya wzining w\li Pipin vido-qirol qilib tayinlandi. VIII asrning 70 yillarida Karl arablar bilan h’am urush qildi. U 778 yilda Pireniya to\lari orqasiga yurish qilib, Saragosa shah’rini bosib olishga h’arakat qildi, lekin olomadi. 778 yilda İspaniyada qilingan yurish muvaffaqiyatsizlikka uchragan bwlsa-da,franklarning Pireney to\laridan oshib wtishlarning wzi diqqatga sazovardir. Yana IX asrning h’uddi boshida franklar Pireneya to\lari orqasiga yana bir necha marta h’arbiy yurishlar qildi-bu yurishlar natijasida Pireneya to\lari bilan Ebro darёsi wrtasidagi oblast bosib olindi. Karl Buyuk urushlarning kwpini sharqda-Markaziy Evropada olib bordi. U sakslar bilan bwlgan urushlarga ayniqsa kwp kuch sarf qildi. Urush 30 yildan ortiq(772-804) davom etdi. Karl Buyuk Baltiki dengiziga chiqishga h’arkat qildi. Baltika dengizi VIII asrning oh’iri va IX asrning boshlarida katta savdo ah’amiyatiga ega edi. Frank qiroliBaltka sardoridan katta katta xirojlar olishni mwljallar edi. Karl sakslarni dastalb VIII asrning 70 yillarida bwysundirdi. Avval \arbiy sakslar-vastflar (ular Reyn va Vezer darёlari wrtasida yashar edilar) bwysundirildi. 777 yilda Paderborida bwlgan sezdda saks qabilalari kwpchiligining boshliqlari Karlga qasamёd qildi. Karlning buyru\iga binoan, sakslarning h’ammasi majusiylar dinidan xristian diniga wtishlari kerak edi. Saksoniyaga kwpdan-kwp frank ruxoniylari keldi, h’amma ёqda cherkovlar qurila boshladi, sakslar cherkovga ushur twlashga majbur etilgan edilar. Lekin, shundan keyin tez orada 778 yildan boshlab sakslar bir necha marta katta qwz\alon kwtardilar. Karl bu qwz\alonlarni juda h’am rah’msizlik bilan bostirdi. Saksslar bilan urushish vaqtida Karl Sharqiy Evropadagi boshqa xalqlar bilan urush olib borishga majbur bwldi. İstilolar natijasida Karl Buyuk zamonida frank davlati juda kengayib ketdi. Uning natijasida Karl Buyuk zamonida Frank davlati juda kengayib ketdi. Uning chegaralari \arbda Ebro darёsi, Pireneya 63 to\laridan, Atlantika okeanigacha, sharqda Elba va Dunay darёlari va Adriatik dengizi qir\oqlarigacha, shimolda Friz (ёki Nemiz) va Baltika dengizigacha, janubda deyarli Janubiy İtaliyagacha bordi. Sal nariroqda vujudga kelgan Papa davlati h’am Karl Buyuk davrida h’aqiqatda unga bwysunuvchi vassal davlat bwlib qoldi. Frank qiroli qwl ostidagi erlarning juda kengayib ketishi, tabiiy Karl Buyukni va uning maslah’atchilarini unvonini wzgartirish tw\risida wylashga majbur qildi. 800 yilda Karl Rimda bwlgan vaqtida papa ungi «rimlik imperatori» tojini kiydirdi. «Rimlik imperatori» degan tarifni qiziq joyi shundaki, bu tarif Rim traditsiyasining IX asrda h’am odamlarga juda katta tasir wtkazganligini kwrsatadi. Karl franklar imperatori deb emas, balki rimliklar imperatori deb elon qilindi, vah’olanki, bu vaqtda endi rimliklar degan xalq ywq edi. Karlning zamondoshi Bo\dod h’alifais Xorun-al-Rashid h’am Karlni imperator deb tanidi va bular bir-birlariga elchilar yuborishdi. Juda katta bir davlatni idora qilish ishi Karl mamuriy apparatni qayta tuzishni talab qildi. İmperiyada Karlning wzi tayinlaydigan episkoplar h’am sud va mamuriy ishlarda katta rol wynar edi. Mah’alliy mamurlarni tekshirish uchun markazdan wqtin-wqtin qirol revizorlari deb atalmish tekshiruvchilar yuborilib turardi, ular odatda ikki kishi-ikki kishi bwlib yurib, grafiklardagi ah’voli tekshirar h’amda ah’olining graf, episkop va boshqa amaldorlar ustidan beradigan shikoyatlarini qabul qilardi. İmperatorning farmonlari ёzma ravishda tuzilib, kapitulyariya deb atalar edi. Karlning 250 ga yaqin farmoni bizgacha etib keldi. Bu faktlarning h’ammasi Karl Buyuk zamonida idora qilish apparatining anchagina byurokratlashtirganini kwrsatadi. Morovinglar va dastlabki Karllinglarning drujina va h’izmatkorlari-ministerlari bwlib, ular qirolning topshiruvi bilan eng oddiy mamuiriy moliyaviy va sud funktsiyalarini bajarar edi. Merovinlar va dastlabki Karolinglardagi ana shu ibtidoiy idora apparatining aksincha Karl imperiyasida amaldorlarning domiy amaldorlik apparati tarkib topgan. Karlning eng yaqin maslah’atchilari va oliy mansabdorlari Rim tarixini yaxshi bilgan h’amma imperatoriga jamiyatdagi mutloq oliy h’okimiyat deb qaraydigan, rimcha urf-odatni wzlashtirib olgan kishilar edi. shunga qaramay, Karl buyuk imperiyasini markazlashgan davlat deb sira aytib bwlmaydi. İmperiyada rasmiylashtirilgan va ixtisoslashtirilgan sud va oliy moliya idoralari palatalari ywq edi. Unda boshqaruvning doimiy soliq sistemasi kabi muh’im zveno ywq edi, qirol missiyalari, yani revizorlari joylarni nomigagina nazorat qilib turar, amalda esa ayniqsa chekka h’ududning graflari wzlarini markazdan mustaqil deb h’is qilar edilar. İkkinchi tomondan Karl Buyuk davlati wzining tarkibi jih’atidan h’am h’ilma-xil uru\larning beqaror siёsiy birlashmasidan iborat edi. Karl imperiyasiga kirgan qabilalarning h’ar biri wzining odatdagi qonun-qoidalariga amal qilib kelganini kwrsatib wtish kifoya qiladi. Ayrim qabilalar Karl podsholigi vaqtidaёq xalq bwlib birlasha boshlagan edilar. Sali va Ripuar franklari galliya-rim ah’olisi 64 bilan aralashib ketib, shimoliy roman xalqining vestgotlar, burgundlar janubiy galliya-rimliklar bilan qwshilib janubiy roman xalqini barpo etdilar. Karl Buyuk va uning vorislari zamonida feodallashuv protsessining juda tezlashib ketaёtganligi imperiyaning parchalanib ketishida juda katta ah’amiyatga ega bwldi. Biroq Karl Buyuk imperiyasi «qabila va xalqlarning quramasidan iborat». Karl magiatlar va boshqa «nufuzi odamlar» tomonidan deh’qon erlarining olinishini cheklashga ancha urindi, biroq erdor zodagonlar uning farmoyishlariga qarshilik kwrsatganlari uchun bu farmoyishlar amalda bajarilmay qolaverar edi. Franklar jamiyatining feodallashuv protsessi, tabiiy, siёsiy tuzumga h’am tasir qildi. Karl Buyukning wzi h’am erdor zodagonlarga qaram edi. Bu narsa h’ammadan magnatlar sezdari ah’amiyatining ortishida kwrindi. Bu kwrikda egdi imperator tomonidan tasdiqlangan farmonlar malumot uchungina elon qilinar edi. +irol sudlari faoliyatining kuchayishi bilan bir qatorda Karl Buyuk immunitetlar degan narsani h’am keng suratda joriy qilishga majbur bwldi, immunitetlar berilgan mah’alliy er egalari wz territoriyalariga qirol amaldorlari, sudyalar va shunga wxshash kishilarning tekshirish uchun kirishidan h’oli edilar. Bundan tashqari, mah’alliy er egalariga yana shunday immunitet ёrliklar h’am berildiki, bu ёrliqlarga muvofiq ular wzlariga qaram bwlgan ah’olinigina emas, h’atto erkin ah’olini h’am sud qilish va undan wz foydalariga h’ukumat soliqlari va majburiyatlari undirish h’uquqini oldilar. İmmunitetlar magnat-er egalarining erkin ah’oli orasidan ojizlarini topib olib, wz asoratlariga tushirishlariga juda katta ёrdam berdi. Karl zamonida h’arbiy benifitsiylar sistemasi h’am avj olaverdi. Shunday qilib, Karl Buyuk qwshini h’aqiqatda uning wziniki bwlmay, balki, tobora aniqroq tashkil topaёtgan katta feodallar qwshini edi, bu feodallarning juda kwp pomestelari bwlib, ular mah’allalarda keng siёsiy h’uquqlarga ega edilar va ularning qaramo\ida juda kwp mayda ritsarlar bor edi. Karl Buyukning asosiy daromadlari uning pomestelaridan keladigan daromadlar edi. +irolning er fondi butun davlatning h’amma joyiga tarqalgan bwlib, yuzlarcha katta va bir qadar kichik erlardan iborat edi. Karl Buyuk zamonasidagi eng katta er egalari monastirlar edi. Dastlab biz bu pomesteda wrta asrlarga xos bir h’ususiyatni-erning ikki qismga xwjayin-domenzinal (domsi) eriga va deh’qonlarga deh’qonlar egalaiy qilar edilar. Bu chek erlar manslar deb atalardi. Deh’qonlar wz meh’natlari bilan, zlarining ot-ulov va qurol-asboblari bilan xwjayinlarining erini ishlab berardilar. Franklarning qishloq xwjaligi VIII-IX asrlarda ancha muvaffaqiyatlarga erishdi. Karolinglardan qolgan manbalarga qaraganda deh’qonchilikning asosiy sistemasi uch dala sistemasi bwlgan. Pomestelarda \allakorlikdan tashqari, chorvachilikka katta etibor berilgan edi. Manbalarda uzumchilik, bo\dorchilik, polizchilik, dorivor wsimliklar ekilganligi h’am tilga olingan. Biroq Karolinglar pomeste tw\risidagi h’ujjatlarda uchraydigan eng qiziq narsa wsha vaqtdagi krepostnoylarning tarkibi h’aqidagi malumotlardir. Bu material Sen-Jermen monastiri poliptigida juda ochiq kwrsatilgan. Karl Buyuk wz zamonasining ancha marifatli kishisi edi. U garchi ёshi ancha ul\aygan vaqtda wqish va ёzishni wrgangan bwlsada, grek va lotin tillarini 65 bilar va marifatni qadrlar edi. Uning saroyiga turli episkoplik maktabida wqigan Alkuin nomli angl-sak ayniqsa mashh’ur edi. langobardiyalik Pavel Dyakon, ispaniyalik vestgot Teodulf va boshqalar h’am yashar edi, u keyin Karl Buyukning juda yaxshi tuzilgan tarjimia xolini ёzdi. Shunday qilib, kwpgina antik avtorlarning asarlari keyingi avlodalar uchun saqlab qolindi. Karoling mirzalarining yumaloq xarflari bilan donador qilib ёzgan xatlari ularning wzlaridan oldingi zamonlarda ёzilgan lotin xatiga qaraganda h’am juda chiroyli edi. Karl saroyida wziga xos bir olimlar jamiyati vujudga keldi. Bu jamiyat antik dunёdan ibrat olib; «Akademik» deb ataladi. Bu jamiyatning ishlarida Karlning wzi h’am qatnashdi. Biroq, Karolinglar zamonida remessano asl manodagi antik madaniyatning tuklanishi emas edi, aslo unday emas edi. Antik avtorlardan qolgan adabiy merovning bir oz qismi olindi, xalos. Karl saroyiga twplangan olimlarning dunёqarashi antik klassik madaniyatdagi ratsionalistik dunёviy dunёqarashga mutlaqo wxshamas edi. Karlning atrofiga olim xristian monaxlari twplagan bwlib. Ularning dunёqarashi cherkov ruxoniylarining dunёqarashi edi. shu narsani unutmaslik kerakki, Karolinglar marifatidan juda kam kishi baxramand bwldi. Hatto Karl Buyuk saroyidagi mansabdorlarning h’am juda kwpsiligi wqish-ёzishni bilmasdan wtib ketdilar. Amalda Karl Buyukning «marifatparvarlik» tadbirlari kwpdan-kwpcherkov episkoplik maktablarining rivojlanishigagina olib keldi. Keyinchalik bu maktablar zaminida wrta asr universitetlari vujudga keldi. Karl Buyuk 814 yilda 72 ёshida vafot etdi va Axenga kwmildi. U umrining swngi yillarini shu Akan atrofida wtkazgan edi. arl Buyuk vafot qilgandan keyin imperatorlik unvoni uning katta w\li Lyudovikka wtdi. Lyudovik ilgari otasining h’aёtlik cho\ida uzoq vaqt Akvitaniya qiroli bwlib kelgan edi. Karlning w\li imperator Lyudovik Xudojwy zamonida (814-840) bwlinib ketish ywlidagi intilishlar zwr berib namoёn bwldi. U lapashang bir qirol bwlib, ruxoniylarga va dunёviy zodagonlarga butunlay qaram edi. Haqiqatda uning butun qirollik davri uzliksiz \alaёnlari davri bwldi. Zodagonlar Lyudovikka qarshi bosh kwtarib, uning wz w\illari Lotar va Lyudovikni wz otasiga qarshi gij-gijlatdilar. Lyudovik Xudojwyning uchinchi w\li Karl (k keyincha Yaltiroqbosh deb nom oldi) h’amisha otasining ёnini oldi. Lyudovik Xudojwy wlgandan keyin uning w\illari bir-biri bilan yana urush boshladi. İmperator unvonini olgan katta akasi-Lotarga qarshi endi ikkala ukasi- Lyudovik Nemis va Karl Yaltiroqbosh bosh kwtardi. Fontemuz shah’ri ёnida bwlgan jangda (1841) Lotar ikkala ukasining birlashgan qwshlari tomonidan tor- mor qilindi. bir yildan keyin 842 yilda Lyudovik bilan Karl Strastburg shah’ri ёnida bitim tuzib, Lotar ustidan twla \alaba qozonguncha unga qarshi kurashni davom ettirishga ah’d qilishdi. shunisi qiziq-ki, «Strastburg qasami» ikki tilda «roman» tilida va nemis tilida ёzilgan. Bu h’ol Karolinglar zamonida xalqlarningtashkil topish jaraёni yuz berganini ochiq kwrsatadi. Endi \alaba qozonishga kwzi etmaganligidan Lotar davlatni bwlishga rozi bwlib, ёn berishga majbur bwldi. 66 843 yilda Berdenda Karl Buyukning uch nevarasi yi\ilishida imeperiya uch \ismga bwlindi. Verden ah’diga muvofi\ akasi Lotar imperatorlik unvonini sa\lab qoldi, lekin ukalariga nisbatan h’ech qanday maxsus h’uquqqa ega emas edi, ukalarining h’ar qaysisi wz xolicha batamom mustaqil qirol bwlib qoldi. Lotarga İtaliya, sharqda Reym bilan \arbda Mass, Shelda, Sena va Roka darёlari wrtasidagi erlar tegdi. Reynning sharqidagi erlari Lyudovik Nemisga tegdi. Lotarga qarashli erlarning \arbidagi erlar Karl Yaltiroqboshga tegdi. Keyinroq, borib, Lotar wlgandan keyin erlar qaytadan bwlindi. Lotarning avlodlari İtaliyadagi erlarnigina wz qwlida saqlab keldi. Reyn bwyidagi erlarning h’ammasi esa Lyudovik bilan Karl wzaro bwlishib oldi. Burgundiya mustaqil qirollik bwlib ajralib chiqdi. İmperatorlik unvoni keyinroq borib, Karolinglar xonadonining boshqa avlodlari vakillariga wtdi. Masalan, 875-877 yillarda Karl Yaltiroqbosh imperator bwldi, 880-887 yillarda imperatorlik toji Lyudovik Nemisning Karl Semizga wtdi. Xasrning boshlariga kelib esa imperatorlik unvonining umuman h’ech qanday real ah’amiyati qolmadi. Verdenda bwlgan taqsimot Evropada keyincha vujudga kelgan uchta katta davlatning-Frantsiya, Germaniya va İtaliyaning tashkil topishini umumiy bir tarada belgilab berdi. IX asrning yarmida bu davlatlar ichida eng yaxiliti «\arbiy franklar» davlati edi. U keyincha fujudga kelgan Frantsiyaning kurtagi bwldi. Bu erdagi ah’olining asosiy ommasi endi tashkil topib kelaёtgan frantsuz xalqidan iborat bwlib, bu xalq aloh’ida bir shimoliy rayon tilida, yani ilk frantsuz tilida gapirishar edi. bu davlatning poytaxti Parij bwlib, u Luara darёsi yaqinidagi Sena darёsida joylashgan. Lekin Frantsiyada h’am feodal tarqoqlik tezlik bilan avj olib bordi. «Birinchi Franuz qiroli» Karl Yaltiroqbosh wz zodagonlariga uzluksiz ёn berishga majbur bwldi. 847 yilda u Marson kapitulyariysini chqarib, bu kapitulyariydan h’ar bir erkin kishiga semon topib olishni taklif qildi. qirol wz fuqarolari ustidan qanday h’okimiyatga ega bwlsa, . 887 yildagi kelishimi, shuningdek, graflik lavozimining h’am meros bwlib qolishini qonunlashtirdi. Shu vaqtdan boshlab benefitsiylar nasladan-naslga meros bwlib qoladigan erlarga- feodallarga lemlarga aylandi. Joylarda territorial h’uquqlarga xos bwlgan barcha h’uquqlarga, yani qirllik h’uquqlariga wxshash h’uquqlarga ega bwlgan knyazlar sulolalari vujudga kela boshladi. Karl II Yaltiroqbosh zamonidaёq Frantsiya qirolligina normanlar qattiq h’ujum qila boshlagan edilar. Karl II Yaltiroqbosh wlgandan keyin esa(877) bu h’ujumlar juda h’am avj olib ketdi. Hujum qilganlar qismi norvejlar, qisman shvedlardan iborat bwlgan sakndinavlar edi. Skandinavlar wsha vaqtda uru\chilik tuzumining tushkinlikka uchrash va feodalizmga wtish protsessini boshidan kechiraёtgan bwlib, ular orasida kwpdan-kwp bosqinchi drujinachilar vujudga kelmoqda edi. bu drujinachilarga feodallashaёtgan h’arbiy boshliqlar-yarllar va qirollar rah’barlik qilar edi. Dengizda suzishga usta bwlgan. wsha davr uchun juda h’avfli dushman bwlib chiqdi. Normanlar kemalarida frantsuz darёlari quyiladigan joylarga va Wtra dengiz qir\oq bwyidagi mamlakatlargacha kirib bordilar va bu mamlakatlarni shafqatsiz talab va h’arob qilib, ah’olisiga dah’shat soldilar. IX asrda g’arbiy Evropada shu munosabat bilan 67 maxsus bir duo vujudga kelgan bwlib, bu duo «e xudo, normanlarning ёvuzligidan wzing saqla» deb boshlanar edi. Swngi Karolinglar qirollikning mudofaa qilishdan ojiz edilar. Ularning siёsiy etibori va h’arbiy resurslari juda h’am kam edi. Normanlarga qarshi kurashish vazifasini mah’alliy yirik feodallar wz qwliga oldi, buning natijasida ular h’arbiy h’imoyaga muh’toj kelgan-kutgan erkin ah’olini h’am bemalol krepostnoylarga aylantirdi. Wz mavqelarini yanada mustah’kamlab oldilar. 885- 886 yillarda normanlar Parijni 10 oygacha qamal qilib turdi, lekin uni ah’ir ololmadi. Robert Zurning (866 yilda vafot etdi, Parijning birinchi grafi) w\li, mah’alliy feodalgraf Ed Parijskiy muvaffaqiyatli mudofaa uyushtirib, dushmanni qaytardi. Swngi Karolinglarning biri Karl IV Amkov Xasrning boshida (911) quyi Mena qiro\o\ining normanlar boshli\i-gertsogRollonga berishga majbur bwldi. Rollon bu erda kwchib kelgan normanlardan iborat juda kuchli bir knyazlik- Normandiya gertsogligini tuzdi. Shimoliy Frantsiyadagi eng kuchli feodal knyazligi bwlib qoldi, bu yangi knyazlik rasman Karolinglarga vassalqtobe edi. amalda esa ularga mutlo\ tobe bwlmay, bazan Parijning wzini h’am bosib olish h’avfini solib turdi. Oh’ir oqibatda Karolinglar h’am Marovinglarning kuniga tushdi. Swnggi Karolinglar h’am butunlay nochor xolga tushib qoldi. X asr oh’irida ularning ularning erlari Frantsiyaning shimolidagi Lan shah’rining wzi bilangina cheklanib qoldi, desak bwladi. Swngi Karoling Lyudovik V Yalqov wlgandan keyin graf Rebert Zurning maszlaridan biribwlgan Guga Kapet nomli kishi 987 yilda zodagonlar va ruxoniylar yi\ilishi tomonidan Frantsiya qiroli qilib tayinlandi. Shunday qilib, Frantsiyani yangi sulola-Kapetinglar sulolasi idora qila boshladi. Birinchi vaqtlarda Kapetinglar h’okimiyati juda kuchsiz bwldi. Ancha keyin borib, XII va XIII asrlardagina bu sulola qaddini rostlab olgan shah’arlarga suyanib turib, Frantsiyani birlashtirishga va markazlashgan davlatga asos solishga muvaffaq bwldi. Download 5.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling