Berdaq nomidagi Qoraqolpaq Davlat Universiteti. Tarix va arxeologiya kafedrasi

ADABİЁTLAR. 
1. Dokumentw po istorii grajdanskix voyn po Frantsii. 1561-1563 gg. (pod. Red. 
A. D. Lyublinskiy). M., L., 1962. 
2. İstoriya Frantsii. 3. T. M., 1972. 
3. Lutsinskiy İ. V. Katolicheskaya liga i kalvinistw vo Frantsii. Kiev. 1877. T., 1. 
4. Lyubinskaya A. D. Frantsiya v nachale XVIII veka (1610-1620) L., 1959. 
5. Dokumentw iz istorii Frantsii seredinw XVIv (Publikatsiya. T. P. Voronovoy i 
E. G. Gurari pod. Red. A. D. Lyubinskoy) Srednie veka. M., 1958. Vwp. 12 i 
13; M., 1959. Vwp. 14 i 15 M., 1969. Vwp 19. 
6. Mantal Mishel. Opwtw. 2-e izd. M., 1981. K. 1-2; K 3. 
 
MAVZU. XII-XI ASRLARDA G’ARBİY SLAVYANLAR. G’ARBİY 
EVROPADA SLAVYAN DAVLATLARİNİNG VUJUDGA KELİSHİ. 
1. VI-VII asrlarda slavyanlar. 
2. Knyaz  Samo davlati. 
3. Ulu\ Maraviya davlati. 

 
68
4. Chexiya davlatining tashkil topishi. 
5. Polsha davlatining tashkil topishi. 
6. Polab va Baltika bwyi slavyanlarining davlat tuzish ywlidagi urunishlari. 
 
Slavyanlar VI-VII asrlardagi «kwchish» dan keyin g’arbiy Evropada juda 
katta territoriyani ish\ol qildilar. g’arbda -Elba bwylab ketgan chegaradan, 
sharqda-Visla xavzasigacha, shimolda Baltika dengizi qir\oqlaridan, janubda-
Dunaygacha bwlgan territoriyada slavyanlarning \arbiy tarmo\i deb atalgan kwp 
sonli slavyan qabilalari (slavyanlarning sharqiy tarmo\idan-rus slavyanlaridan 
h’amda janubiy, balkom slavyanlaridan-bolgarlar, serblar, xarvatlardan farq qilib) 
yashar edi. g’arbiy slavyanlarning wzi yana uch gruppaga: Chexiya-Moraviya 
slavyanlari, Polsha-Visla slavyanlari va polab-Baltika  bwyi slavyanlariga  bwlinar 
edi. g’arbiy slavyanlar uru\chilik tuzumining tushkunlik bosqichini boshidan 
kechiraёtgan bwlib, VII-XI asrlar ichida wzlarining qabilaviy ittifoqlarini tuzdilar. 
Bu qabilaviy ittifoqlar vujudga kelaёtgan  davlat formalaridan biri edi. X-XI 
asrlarda feodallashuv protsessi munosabati bilan slavyanlarda ilk feodal  davlatlari 
vujudga keldi. g’arbiy slavyanlar davlatlarining vujudga  kelishida ichki 
sharoitlardan, yani h’ukmron  feodal er egalari sinfining  va shah’san qaram 
bwlgan jamoachi deh’qonlar sinfining tashkil topishidan tashqari, slavyanlar 
qabilalarining qwshni xalqlarga qarshi yanislavyanlarni zabt etib, qullikka solishga 
uringan xalqlarga qarshi olib borilgan qattiq kurashi h’am katta ah’amiyatga ega 
bwlib, \arbiy slavyanlar davlatlarining  vujudga kelishini tezlashtirdi. Avarlarga, 
franklarga, vengerlarga. Ayniqsa german feodallariga qarshi olib borilgan kurash 
slavyanlarni wz davlatlarini vujudga keltirishga majbur qildi, bu davlatlar bazi 
territoriya jih’atidan juda katta bwldi. 
 
Eng ilk  \arbiy slavyanlar Bagemiya (ёki Chexiya) qabilalari ittifoqi bwlib, 
bu ittifoq VII asrning wrtalarida h’ukm  surgan edi (bu davlatlar h’aqidagi 
malumotlar bizga yilnomalarda qolgan). Bu ittifoq slavyanlarining avarlarga 
qarshi olib borgan kurashi jaraёnida vujudga keldi(rus yilnomalaridan avarlar 
«obrlar» deb yuritilgan). Avarlar turk irqiga mansub xalq bwlib, Dunayga VI 
asrning ikkinchi yarmida keldilar. VI asrning oh’irida VII  asrning boshlaridan 
ular bir qancha slavyan qabilalarini wzlariga bwysundirib, bu qabilalarga xiroj 
soldirar va kwp kishini qul qilib oldilar. Slavyanlar avarlar h’ukmronligiga qarshi 
qwz\alon kwtarib, ulardan ozod bwldilar va juda katta bir h’arbiy-qabilaviy ittifoq 
tuzdilar. Bu siёsiy ittifoqqa Samo degan bir knyaz bosh bwldi.  bir frank yilnomasi 
(fredagar) da ёzilishicha, Samo foank savdogari bwlib, slavyanlar bilan savdo 
qilgan  va keyin ularning h’arbiy boshli\i bwlib olgan. biroq kwp tarixchilar juda 
asosli ravishda Samoni aslida slavyanlardan chiqqan deb h’isoblaydilar.  Samo 
degan nomning wziga slavyancha bwlganligining wzi (Samoslav, Samosvyat 
degan ismlar slavyanlarda  kwp uchrar edi), Samoning majuziy yani xristianlikdan 
oldingi tarzdagi turmush-maishati (bu wsha franklar yilnomasida takidlangan) va 
uning avarlargagina emas, balki franklarning wziga h’am qarshi urush olib borgani 
Samoning aslida slavyan bwlganligidan dalolat beradi bundan tashqari, boshqa 
yilnomalarda (masalan, Xaltsburg yilnomasida) Samo tw\ridan-tw\ri slavyan deb 
ataladi. Samo ittifoqiga chexiya slavyanlaridan tashqari, yana janubiy slavyanlar 

 
69
(slovenlar) va polab slavyanlari serblar (sorblar) h’am qiradi. Shunday qilib, 
garchi «Samo davlati» ning chegaralarini aniq belgilash qiyin bwlsada, slavyan 
qabilalari ittifoqi juda katta bwlgan. Samo 35 yil idora qildi(623-658). Samo 
wlgandan keyin qabilalar ittifoqi tarqalib ketdi. avavrlar xavfi endi u qadar 
qwrqinchli emas edi. 
 
g’arbiy slavyanlarning ittifoqlari ichida mustah’kamro\i Ulu\ Moraviya 
ittifoqi deb atalgan edi; u h’am bwlajak Chexiya territoriyasida vujudga kelib, 
butun bir asr h’ukm surdi. Bu ittifoq sostaviga turli chex qabilalari kirdi. Lekin 
uning asosiy moyasi chexlarning wzi emas edi, balki ularga qardosh bwlgan 
moraviyalar edi. bu Ulul\ Moraviya ittifoqi deb atalgan davlatga Moymir ismli bir 
knyaz (818-846) asos solgan bwlib, undan keyin Rostislav (846-870) va 
Svyatopolk (870-894) degan knyazlar idora qildi. Bu knyazlarning h’ammasi h’am 
nemis feodallariga qarshi qattiq kurash olib bordi. Ulu\ Moraviya davlati Rostislav 
va Svyatopolk  zamonida ayniqsa, katta muvaffaqiyatlarga erishdi. Knyazlikning 
poytaxti Velegrad shah’ri edi. Ulu\ Moraviya davlatiga morav va chex 
qabilalaridan tashqari. Yana serblar va Laba (Elba) bwyidagi bazi slavyanlar 
(Elbaning yuqori va qisman wrta oqimida yashagan slavyanlar), polyak 
qabilalrining  bir qismi, Pannoniya, Slovakiya va ancha keyingi Galitsiya 
slavyanlari h’am kirgan edi. Slavyanlarga  qisman katolik nemis cherkovi orqali 
kiraёtgan nemislar tasiriga qarama-qarshi wlaroq, Rostislav Vizantiya bilan aloqa 
bo\ladi, xristianlikni tar\ib qilish uchun u erdan grek missionerlari Konstantin (bu 
kwproq Kiril nomi bilan mashh’ur) va Mefodiyni chaqirib keltirdi. 
 
Kiril bilan Mefodiy shah’ridan chiqqan greklar bwlib, slavyan tilini yaxshi 
bilar edilar. Kiril 855 yillarda Solundu slavyanlar uchun alifbe tuzdi (u kiriliatsa 
deb ataladi), bu alifbega grek alifbosidagi xarflar asos qilib olindi. Kiril bilan 
Mefodiy Moraviyaga 863 yilda kelib, dastlab muvaffaqiyat qozondi. Rostislav 
ularga h’ar jih’atdan ёrdam berdi.  Bir  necha ming moravlar va chexlarni grek 
ruxoniylari chwqintirdi. Chwqingan, xristianlikni qabul qilgan moravlarning kwpi 
xat-savodni wrganib, ruxoniy bwldi, yani Kiril bilan Mefodiyning ёrdamchilariga 
aylandi. Shunday qilib, Moroviyada nemislarning vositachiligisiz mustaqil slavyan 
cherkovi vujudga kela boshladi. Shu bilan birga Moraviyaning Vizantiya bilan 
qardosh janubiy slavyanlar bilan  madaniy va siёsiy aloqasini yanada 
mastah’kalashiga imkon tu\ila  boshladi. Biroq, oradan kwp vaqt wtmay, Kiril va 
Mefodiy katta qiyinchiliklarga duch keladilar. 
 
Katolik nemis ruxoniylari ularning ishiga h’ar qanday ywllar bilan twsqinlik 
qilishga urindi, buning uchun papaga ular ustidan shikoyat qildilar. 
 
Kiril bilan Mefodiy javob berish uchun Rimga borishga majbur bwldilar. 
Kiril sal vaqt ichida vafot etdi (869), Mefodiy moravlar wrtasida tar\ib ishlarini 
davom ettirishga papadan ruxsat oldi va Moraviyaga arxiepikop qilib tayinlandi. 
Biroq Moraviya davlatidagi siёsiy ah’vol boyagidek juda murakkab va 
ziddiyatligicha qolaverdi. 
 
870 yilda Rostislavning wz jiyani Svyatopolk nemislarning ёrdami bilan 
taxtdan tushirdi. Biroq, oradan kwp vaqt  wtmay, nemislar Svyatopolkdan h’am 
qutulishiga qaror qildi. U davlatga h’iёnat  qilganligida ayblanib, taxtdan tushirildi 

 
70
va Germaniyaga olib ketildi. Butun Moraviyaning egallab oldi va uni idora qilish 
uchun nemislardan ikkita  nemis-graf tayinlandi. Lekin Morvaiya ittifoqiga kirgan 
slavyanlar 971  yilda nemislar zulmiga qarshi qwz\alon kwtardilar. 
qwz\alonchilarga Kiril va Mefodiyning shogirdlaridan Slavomur boshchilik  qildi. 
Nemis feodallari bu qwz\alonni bostirish uchun Svyatopolkning wzidan 
foydalanishga urindilar. Ammo Svyatopolk ёl\ondan nemislarga ёrdam berishga 
rozi bwldi-yu, keyin wzining xamqabilalari tomoniga wtib, ular bilan birgalikda 
nemis feodallariga qarshi kurash olib bordi. 
 
Oh’ir oqibatda Germaniya qiroli (Lyudovik Nemis) ёn berdi va 874 yilda 
Svyatopolk bilan bitim tuzib, uni mustaqil Moraviya knyazi deb tan oldi. 
Keyinchalik Svyatopolk Moraviya davlatining chegaralarini ancha kengaytirishga, 
Laba, Oder bwylarida, Karpat etaklaridagi yashovchi slavyanlarni bwysundirishga 
muvaffaq bwldi va nemislarning, bizga itoatkor qul bwldi, degan umidini puchga 
chiqardi. Biroq h’ar bir h’olda nemis feodallariga birmuncha ёn berishga majbur 
bwldi. bu ёn berishdan biri shu bwldiki, Mefodiyning faolyatiga zarar etkazib, 
katolik cherkovining faoliyatiga erkinlik berildi. Mefodiy wlgandan keyin (885) 
uning shogirdlari Moraviyadan butunlay h’aydab chiqarildi. Ular Bolgariyaga 
ketdilar va u erda h’am milliy-slavyan-bolgar cherkovini vujudga keltirishga va ilk 
slavyan-bolgar ёzuvini rivojlantirishga ёrdam berdilar. 
 
Svyatopolk Moravskiy wlgandan keyin uning w\illari bir-biri bilan urushib, 
knyazlikni tezda zaiflashtirdi. Lekin Ulu\ Moraviya davlatining  h’alok bwlishiga, 
asosan IÕasrning oh’irida Wrta Dunay vengralarning paydo bwlishi sabab bwldi, 
ular 906 yilda Moraviya davlatini \oyat darajada h’arob qildilar. Moraviyaning 
Vengerlar tomonidan vayron va h’arob qilinishi Moraviya ittifoqining parchalanib 
ketishiga sabab bwldi.  
X asrning boshlarida Ulu\ Moraviya davlatining bir qismidan Chexiya knyazligi 
vujudga keldi. Chex knyazlari IX asrda h’am bor edi, u vaqtda ular h’ali Moraviya 
knyazlariga qaram edilar. Chunonchi, knyaz Borivoy (874-879), uning xotini 
knyagina Lyudmilo episkop Mefodiydan xristianlikni qabul qilganlar orasida tilga 
olinadi. 
 
IX asrning oh’irlarida Chexiyadagi bir qancha vaqtgcha ikkita qabilaviy 
ittifoq: shimoliy-\arbda markazi Praga shah’ari bwlgan asl chexlar ittifoqi va 
janubiy sharqda markazi Libitsa shah’ari bwlgan zlichanlar ittifoqi h’ukm surib 
keldi. Chexiyaning shimoli-\arbiy qabilalari ittifoqi engib chiqdi. Pshemisl 
xonadoniga mansub bwlgan knyaz X va XI asrlarda davomida (Borivoy h’am shu 
xonadonga mansub edi) uru\ zodagonlariga, yani lexlarga qarshi qattiq kurash olib 
borishga majbur bwldilar. Lexlarga qarshi olib borilgan bu kurash knyazlar-
Boleslav 1 Daxshatli (936-937) va Beloslav II (967-999) zamonida ayniqsa keskin 
tus oldi. Bu kurash natijasida  zlichan qabilalri ittifoqiga  boshchilik qilgan 
Slavnikovichlarning butun bir avlodi-lexlar kirib tashlandi; Libitsa shah’ari 
vayronn qilindi (996) 
   
1041 yilda, yani knyaz Brjetislav I zamonida (1034-1055) Chexiya knyazi 
bilan Germaniya imperiyasi  wrtasida shunday munosabat wrnatildiki, Chexiya 
knyazi Germaniya imperiyasiga vassal bwlib qoldi.  Knyazlarning zodagonlarga 

 
71
qarshi olib borgan kurashi Germaniya imperiyasiga Chexiyaning chiki ishlariga 
aralashuviga imkon berdi. Lekin Germaniya imperatorlari h’m mustah’kamlanib 
olgan Chexiya knyazi bilan ittifoqda bwlishga muxtoj etdilar. Shuning  uchun 
Chexiya knyazi Germaniyaning bosh gertsoglari orasida aloh’ida mavqega ega 
edi. 1086 yilda imperator Genrix IV knyaz Vratislav II ga (1061-1092) qirollik 
unvonini berdi.  
 
Chexiya qirollikka  aylandi, biroq imperiya sistemasida qolaberdi. Bu 
vaqtda eski lex zodagonlarning kuchi butunlay sindirilgan edi. ularning wrnini 
h’izmat ah’li bwlgan erdor yangi zodagonlar oldi, bular qirol h’okimiyati bilan 
mustah’kam aloqada bwlib, bu vaqtda anchagina feodallashib qolgan edilar. 
g’arbiy Evropaning h’uddi markazida joylashgan wrta asr Chexiya davlati swngi 
100 yilliklarda juda tez rivojlandi. Biroq Chex xalqi wsib, ul\aygan sari uning 
germanlar tasiri bilan kelisha olmasligi muqarar ravishda namoёn bwlgan edi, bu 
ziddiyatlar negizida Chexiyaning Germaniyadan siёsiy qaramligi ёtar edi.  
 
Polsha davlatining tashkil topishi. Chexiya davlati bilan bir vaqtda yana 
bitta g’arbiy Slavyan  davlati-Polsha tashkil topdi. Bu davlat lastlab Visla darёsi 
h’avzasida yashovchi bir nechta qabilaning, yani polyaklar (yangi davlat 
shularning nomi bilan ataldi), slezanlar (ёki silezlar), kuyavalar, mazurlar (ёki 
mazovshanlar) va boshqalarning ittifoqidan iborat bwldi. Polshaning birinchi 
knyazi Pyastlar xonadoniga mansub bwlgan Meshko (Mechislav) bwldi. Meshko 
Buyuk Polshaning, Sileziya, Mezoviya va Kiyaviyaning bir qismini knyaz sifatida 
960 yildan  992 yilgacha boshqardi. 
 
966 yilda Meshke wz drujinasi bilan birgalikda xristianlikni qabul qildi.  
Polsha, shunday qilib, katoliklar mamlakati bwlib qoldi. Meshkoning w\li va 
vorisi Boleslav I Botir (992-1025) juda kuchli knyaz bwlib, uning juda kwp (20 
ming kishiga yaqin) drujinasi bor edi. Boleslav davrida Krakov shah’ari bilan 
birga Malaya Polsha, shuningdek butun Sileziya Polsha davlati sostaviga kirdi. 
Boleslav slavyanlarni-pomorlarni (Baltika dengizi qir\oqlarida yashagan 
slavyanlarni), polab slavyanlarning (lujichanlarning) bir qismni bwysundirdi va 
Chervan shah’arlarini (Hozirgi g’arbiy Ukraina) bosib oldi. Chexiya bilan 
Moraviya h’am birmuncha vaqt unga tobe bwldi. Boleslav papadan qirollik 
unvonini oldi. Uning vaqtida knyaziyaning arxiepiskopi bevosita papaga bwysuna 
boshladi(bungacha Polsha cherkovi nemislarning Magdeburg arxiepiskopiga tobe 
edi). biroq Boleslav wlgandan keyin, u zabt qilgan erlarning kwp qismi ajralib 
ketdi. Feodallashuv protsessi munosabati bilan mamlakat kwp knyazlarga udel 
bwlib bwlinib ketdi. Polshadagi tarqoqlik kwzga yaqqol tashlanib turadi. Shunday 
bwlishiga qaramay, Polsha davlati kattagina territoriyani wz ichiga olgan edi. 
Dastlabki Polsha ittifoqiga qirgan kwpdan-kwp qabilalar bora-bora qwshilib, 
yagona polyak xalqlariga aylandi. Polsha davlati butun wrta asr davomida 
Germaniya imperiyasi bilan h’ech qanday vassalik munosabatida bwlmay, 
mustaqil davlat bwlib yashab keldi.  
 
X-XI asrlar davomida \arbiy slavyanlar-polab slavyanlari va Baltika bwyi 
slavyanlari h’am davlat tuzish ywlida  h’arakat qildilar. Lekin bu h’arakatlar h’ech 
qanday mustah’kam davlat birlashmalarini vujudga keltira olmadi. Bunga nemislar 

 
72
agressiyasi xalal berdi, bu qabilalar eng oddiy h’arbiy-qabilaviy ittifoqlar 
bosqichida turgan vaqtda nemislar agressiyasiga duchor bwldilar. Davlat tuzish 
ywlidagi h’arakatlardan pomor slavyanlarining siёsiy ittifoqini kwrsatib wtish 
kerak. Pomor slavyanlari nemislarga, daniyaliklarga,  skandinavlarga qarshi qattiq 
kurash olib bordilar. mana shu asosda X asrda sharqiy pomorlarda mustah’kam 
knyaz h’okimiyati ayniqsa  rivoj topdi. Bir nemis xronikasida aytilishicha, sharqiy 
pomorlarning bosh knyazida 40 ming kishidan iborat qwshin bwlgan. 
 
Sharqiy Pomoreda Kolobreg, Belgrad (ёki Belgrad), Gdansk degan 
kattagina savdo shah’arlari bwlib, bu shah’arlar qala h’am edi. XI asrda sharqiy 
pomorlar Polshaga bwysunib, XIII asrning  wrtalarigacha Polshaning qwl ostida 
bwldilar. 
 
g’arbiy pomorlar X-XI asrlarda shah’ar federatsiyasi tipida ittifoq tuzdilar. 
Bu ittifoqqa volin, Shchetsin, Kamen va boshqa shah’arlar kirdi. Bu shah’arlarda 
h’okimiyat shah’ar aristokratiyasi qwlida mah’alliy savdogarlar, er egalari va 
qisman quldorlardan iborat bwlgan «shah’ar kattalari» qwlida bwlib, bular 
mah’alliy knyazlarni h’am nazorat qilib turardilar, bu knyazliklar faqat h’arbiy rol 
wynar edilar. g’arbiy Pomore shah’arlarida veche bor edi. g’arbiy Pomore 
shah’arlarida bu vechelarda shah’ar aristokratlarining tasiri katta edi. g’arbiy 
Pomore shah’arlarining siёsiy tuzumi ba\zi jih’atidan shimoliy rus shah’arlarining 
Novgord va Pskovning tuzumiga wxshar edi. 
 
Polab slavyanlaridagi qirolliklar ichida eng kuchligi Vend qirolligi edi. bu 
qirollikning asosini Elba quyi oqimining wng qir\o\ida yashovchi obodritlar 
ittifoqi tashkil etar edi. X asrdaёq kuchli obodrit knyazlari Mstivoy, Mstislav va 
boshqalar dong chiqargan edi, bu knyazlar nemis xronikalaridan slavyan qirollari 
deb ataladi. XI asrda obodrit knyazlarining Gotshalk (1030-1066), Krutoy (1066-
1093) va Gotshalkning w\li qirol Genrixdan (1093-1125) iborat butun bir sulola 
vujudga keldi. Genrix Gotshalkovich rasmiy suratda vendlar (yani vened 
slavyanlari) qiroli deb yuritilar edi. Unga obodritlardan tashqari, lyutichlarning 
h’ama h’iyla qismi bwysunar edi. 
 
Obodrit knyazlari vityazlardan tuzilgan wz drujinalariga suyanib turib, uru\ 
zodagonlariga qarshi kurash olib bordi. Wz h’okimiyatini kuchaytirish uchun ular 
nemis feodallari bilan h’am ittifoq tuzdi. Gotshalk xuddi shu maqsadni kwzlab 
qirolliklar marosimi asosidaxristianlikni qabul qildi. Biroq xristanlik mamlakatda 
jiddiy qarshilikka uchradi. Knyaz krutoy eski «majusiylar guruh’i» ga suyanib 
turib, Gotshalkni a\dardi, Gotshalkning w\li Genrix h’am Krutoyning wrnini 
egallab, otasining Germaniya bilan yaqinlashuviga va xristianlashtiruvga 
qaratilgan siёsatni davom ettirdi. Biroq nemislar bilan, jumladan nemislarning 
katolik bilan yaqinlashuv vend qirollariga wz mustaqilliklarini saqlab qolishda 
ёrdam bermadi. XII asrda, nemislaning «sharqqa tazyiqi» yana boshlanishi bilan 
obodritlarning erlari birinchi navbatta istilo qilinib, nemis feodallari asorati ostiga 
tushib qoldi.  
 
+uyida, Vizantiya tarixi gapirilgan vaqtda, janubiy slavyan mamlakatlari 
tarixi bilan, h’ususan Bolgariya tarixi bilan tanishamiz, bolgariya Evropadagi eng 

 
73
qadimiy  slavyan davlatlaridan biri bwlib, VII asrning ikkinchi yarmidaёq tuzilgan 
edi. 
 Shu 
narsani 
unutmasligimiz 
kerakki, VII-IX asrlarda Evropada h’am 
slavyanlar davlatlari tashkil topdi, bu davlatlar keyingi vaqtda vujudga kelgan 
qadimgi ulu\ Kiev rus davlatining bevosita wtmishdoshi edi. 
ADABİЁTLAR.  
1. Litavrin G. G. Bolgariya i Vizantiya v XI-XII vv. M., 1960. 
2. Vsemirnaya istoriya. M., 1957., T. 3 
3. İstoriya pisma v srednie veka. Dobiash-Rojdestvenskaya O. A. 3-e izd. M., 
1987. 
4. İstorya Bolgarii. M., 1954. T. 1. 
5. Xrestomatiya po istorii srednix vekov. Pod. Red. N. P. Stratsianskogo i S. D. 
Skazkina. 3-e izd. M. 1953. T. 1. M.. 1950 T. 2. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
XIII  ASRDA MAMLAKATIMIZ  XALQLARINING MUSTAQILLIK 
UCHUN KURASHI CHINGIZXON IMPERIYASINING TASHKIL 
TOPISHI. RUS H’AMDA WRTA OSIЁ VA ZAKAVKAZE XALQLARI 
MWG’UL TATAR ISTILOCHILARIGA QARSHI KURASHDA. 
 
XII asrning oh’irlariga qadar Mw\ilistonda kwpgina  kwchnachi qablalar 
yashar edi, ular orasida  tatar deb atalgan kuchli bir qabila ajaralib turar edi, XII 
asrda Evropada barcha mw\ullarni tatarlar deb  atay boshladilar. Uru\ va qabilalar 
tepasida turuvchi nwёnlar (beklar) chorva mollar podasiga ega edilar, yaylovlar va 
buloqlarni  boshqarar edilar; nwёnlar navkarlar drujinasiga tayangan xolda 
kwchmanchi  chorvadorlar ommasi-qora chuvlarni, «qora xalqni» ekspluatatsiya 
qilishardi. Ayrim qabilalar kuchli xonlar h’okimiyatiga birlashgan edilar. 
 
1206 yilda Opon darёsi  ёqasida bwlgan mw\il zodagonlari quriltoyida 
(yi\ilishida) qabila uyushmalaridan birining boshli\i (xon) Temuchin Chingizxon 
nomi bilan umummw\ul xoni  deb elon qilindi. shu tariqa ilk feodal davlati 
vujudga keldi. Chingizxon davlatining butun ah’olisi «tumanlarga» (10000) 
mingliklar, yuzliklar va wnliklarga bwlinib, ularga qabila zodagonlari  orasidan 
chiqqan yirik feodallar boshchilik qilishardi. Mw\ullar uy\ur alfavitini qabul 
qilishdi.  Mw\ul davlati kwchmanchi zodagonlar xokimiyati mustah’kamlashga 
ёrdam berdi. Shu bilan bir qatorda Chingizxon va Mw\ul feodallari  qwshni 
xalqlarni talash va asoratga solish maqsadida aktiv bosqinchilik faoliyatini avj 
oldirib yubordilar. Yuosqinchilarni eng muh’im savdo ywllari h’am jalb qilar edi, 
bu ywllarga ega bwlish katta daromad keltirishi mumkin edi. Mw\ul zodagonlari 

 
74
Chingizxon orqali yirik sarkarda va tashkilotchini maydonga chiqardilar. Mw\ul 
istilochilari shuning uchun h’am muvaffaqiyatga erishdilarki, luraning kuchlari 
birlashgan edi, xolbuki Mw\ulistonni qwrshab turgan xalqlarning bir qismi h’ali 
wz davlat tuzumiga ega emas edi, boshqa xalqlarda esa feodal tarqoqlik xukm 
surgan sharoitda xalqning qarshiligini uyushtiradigan kishi ywq edi. 
Mw\ul davlati tez orada Sibir qabilalari va xalqlarini wziga bwysundirib, ularga 
soliq soldi. 1211 yilda Chingizxon Shimoliy Xitoyni istilo qilishga kirishdi, bu 
istilo faqat 1234 yilda tugallandi. Xitoyga qilingan  yurishlar istilochilarga  Xitoy 
h’arbiy texnikasi bilan tanish va undan kwp narsalarni wzlashtirib olish, tayёr 
qurol-yaroq, qamal qiluvchi mashinalar va shu kabilarni olish imkonini berdi. 
Xitoyga qilingan dastlabki h’ujumlardan keyin mw\ul bosqinchilari Wrta Osiё, 
Eron va Zakavkazega bostirib kirdilar, swngra esa Rusga h’ujum qildilar. Bu 
h’arakatda Mw\iliston kwchmanchi ah’olisining  kwp qismi yangidan-yangi boy 
yaylovlarni qwlga kiritdi, shu bilan birga ilgari bu erlarda kwchmanchilik qilib 
yurgan chorvadorlarni qirib tashladi, h’aydab yubordi ёki ular bilan qwshilib 
ketdi. 
 
1219 yilda Chingizxon Ettisuvni tor-mor qilib, h’asis, qwrqoq va istedodsiz 
h’ukmron bwlgan xorazmshoh’ Muxammadning  davlati territoriyasiga bostirib 
kirdi. Shoh’ yirik feodallarga ishonmas va xalqni qurollantirishdan qwrqar edi. 
Muxammad Chingizxonga  davlat chegaralarida jang qilishga imkon bermasdan, 
wz askarlarini shah’arlarda twpladi va ah’olini h’imoyasiz qoldirdi. Keyinchalik, 
odatda faqat xalqning wzigina dushmanga qah’ramonlarcha qarshilik kwrsatdi, 
mah’alliy feodallar va savdogarlar sotqinlik ywli bilan shoh’dan qutilish uchun, 
wz h’aёtlari va boyliklarini saqlab qolish maqsadida bosqinchilar bilan til 
biriktirdilar. Chingizxon Buxoroga kirib kelganda ruxoniylar va mah’alliy 
zodagonlar shah’ar darvozasini dushmanga ochib berdilar. Shunday bwlsa h’am 
bir necha yuz ah’oli qalaga bekinib oldi va h’ammalarini qirib tashlamagunlariga 
qadar qarshilik kwrsatdilar. Buxoro wt ichida qoldi, kwplab kishilar qul qilindi. 
 
Shunday ah’vol Samarqandda h’am yuz berdi. Hunarmandlardan 30 mingga 
yaqin kishini istilochilar Samarqanddan olib ketib ularni qullarga aylantirdilar. 
Chegaradagi Wtror shah’rining ah’olisi besh oy mobaynida dushmanga qattiq 
qarshilik kwrsatdi. Shoh’ tomonidan tashlab ketilgan Urganch ah’olisi h’am wz 
shah’rini astoyidil h’imoya qildi. Xwjandda mah’alliy-h’arbiy boshliq Temur 
Malik shah’arni mardona mudofaa qildi. Muh’ammadshoh’ qochib ketishni afzal 
kwrdi. Kaspiy dengizidagi orollardan biriga yashirinib, u erda kwp wtmay vafot 
etdi. (1220 yil). Uning w\li Jaloliddin shoh’ bwldi. U h’am xalqqa ishonmas va 
bosqinchilarga qarshi kurashish wrniga Zakavkazega bosqinchilik maqsadida 
h’ujum qilish bilan shu\ullandi. Zodagonlar va savdogarlar tashlab ketgan Marv 
shah’rining ah’olisi turkman Buk nomli kishi boshchiligida uzoq vaqt mudofaada 
turdilar. Ruh’oniylar shah’ar ah’olisiga xiёnat qildilar, ah’oli qwz\olon kwtardi. 
Shundan keyin Marv va butun mah’alliy irrigatsiya inshootlari xarob qilindi. Tez 
orada shah’ar va uning voh’asi h’uvillab qoldi. 1219-1221 yillar mobaynida 
Chingizxon Wrta Osiёni bosib oldi.  

 
75
 
1220 yilning kuzida bosqinchilar Jaba va Subutoy degan sarkardalar 
boshchiligida Eronni tor-mor keltirib, Ozarbayjonga bostirib kirdilar. Naxichevan 
va boshqa bir qator shah’arlar vayron qilindi, ularning ah’olisi esa qirib tashlandi. 
Faqat xalq ommasi, masalan, Ganja shah’rining (h’ozirgi +irovobod) ah’olisi 
qarshilik kwrsatdi. Gruziyada podsho Georgiy IV Lasha askarlari ustidan \alaba 
qozongan Jaba va Subutoy Shirvonshoh’lar poytaxti Shenaxaga h’ujum qildilar. 
Uning ah’olisi qatiyat bilan h’imoyada turdi, biroq bosqinchilar  shah’arni 
egallagach, uni talontaroj qildilar va ah’olining kwpchiligini qirib tashladilar. Jaba 
va Subutoy Darband orqali shimoliy Kavkazga chiqdilar, u erda qipchoqlar va 
alanlarga zarba berdilar. Bosqinchilar qipchoqlarni quvib borib, +rimga kirib 
keldilar va Sudoq qalasiga etib bordilar. 
 
+ipchoqlarning xoni Kwtan rus knyazlariga ёrdam swrab murojaat qildi. 
Kiev, Chernigov, Smolensk, Galich, Volin va boshqa ayrim knyazlar qipchoqlar 
bilan birgalikda bosqinchilarga qarshi kurashdilar. İttifoqchilar ummumiy umumiy 
qwmondonlikka ega emas edilar, knyazlar wrtasidagi yuxtiloflar yurish vaqtida 
h’am twxtamadi. Shunga qaramasdan dushman bilan dastlabki uchrashuv 
muvaffaqiyatli wtdi.  1223 yil 31 mayda Kalka darёsi soh’ilida qonli jang 
boshlandi. Bu jangda h’amma knyazlar qatnashdi deb bwlmaydi. Galich, Volin va 
boshqa knyazlar polklarining jangchilari qah’ramonona jang qildilar. Biroq 
qipchoqlar rus polklarini siqib qwyib, kutilmaganda qocha boshladilar. Mw\ul 
qwshinlari h’ujumga wtib, ruslarni tor-mor keltirdi. Olti knyaz wldirildi. Galich va 
Volin knyazlari qochib qwtildilar. Shundan keyin dushman jangda  qatnashmagan 
knyazlar lagerini  wrab oldi. qamal uch kun davom etdi, swngra knyazlar, taslim 
bwlishga rozilik bildirdilar, chunki mw\ullar ularning qwshinini qwyib yuborishga 
vada bergan edilar. dushman wz vadasini  qasddan buzib rus qwshinini qirib 
tashladi. Rus +alkaga  ma\lubiyatga uchradi, wz tarqoqligi azobini tortdi. Biroq 
dushmanlar h’am h’olsizlanib qolgan edilar. ular Kievga yurish uchun jurat 
qilolmay Sharq tomonga ketib qoldilar.  
 
1235 yildan boshlab Chingizxonning wlimidan keyin (1227) bosqinchilar 
Shimoliy Ozarboyxon, Gruziya va Armanistonni zabt etishga kirishdilar. +attiq 
mudafaadan keyin Ganja shah’ri olindi va talontaroj qilindi: shah’ar bir necha yil 
h’uvillab qoldi. Zakavkaze shah’arlarini olish uchun ichtilochilarga twrt yil kifoya 
qildi. 
1235 yilda yangi imperiyaning poytaxti +oraqumda quriltoy Evropani zabt etish 
uchun g’arbga yurish boshlashga qaror qildi.  
Bosqinchilar armiyasiga Chingizxonning nevarasi-Botuzon boshchilik qildi; 
tajribali sarkardalar Subutoy bilan Buranday u bilan birga edilar.  
 
1238 yilning fevraliga bosqinchilarning asosiy kuchlari Vladimirga h’ujum 
qildi. Botuxon bu erda qamal qiluvchi mashinalarni qwlladi, shah’arni shturm 
qilish uchun inshoatlar qurildi. Bosqinchilar Vladimir devorlarini buzib, shah’arga 
bostirib kirdilar  va uni egalladilar. Shah’arga wt qwyildi, ah’olining  kwpchiligini 
dushman qirib tashladi, kwp kishilarni asir oldi. Dushmanning ayrim otryadlari 
boshqa kwpgina shah’arlarni, qishloq va slobodalarni (Rostov, Suzdal va x.zo) 

 
76
bosib oldi va vayrona qildi, ah’olini qirib tashladi, knyaz Yuriyga qwshin twplash 
imkonini bermadi. 
 
İstilochilarning Rusga 1237-1238 yillarda qilgan dastlabki yurishi ana 
shunday tugadi. 
 
Rusning anchagina qismi tor-mor keltirilgan bwlsa h’am, u h’ali batamom 
bwysundirilmagan edi. g’ayratli Yaroslav Vsevolodovich Vladimirda buyuk knyaz 
bwldi (1230-1246). U wz faoliyatini Vladimir eri doirasi bilan cheklab qwymadi, 
balki butun Rusning manfaatlarini nazarda tutdi. Mamlakatda qishloq xwjaligi va 
shah’arlar qayta tiklandi. Yaroslav Smolensk ostonasidan  litvalik bosqinchilarni 
h’aydab chiqardi; knyazning kwrsatmasiga kwra uning w\li Aleksandr Novgorod 
erida bir qator tadbirlarni amalga oshirdi, Ordenga va litvaliklarga qarshi kurashga 
tayёrgarlik kwrdi. 
 
1239 yilda Botuxon Rusga yana yurish boshladi. U Pereyaslav Yujniy, 
Chernigov, Gluxovga h’ujum qildi; uning twdalari Mordva va Murom erlariga 
bostirib kirib, Klyazma darёsiga etib keldi. Bu yurishda bwysundirilgan 
xalqlarning  qwshinlari h’am ishtirok etishi lozim edi. Botuxon shunday qilishga 
majbur bwlgan edi, chunki Rusga qilingan yurishlar vaqtida  kwp talofat kwrgan 
edi. Kievliklar Volodya Dmitr boshchiligida wz shah’arini qah’ramonona h’imoya 
qildilar. Biroq kechqurunga borib, dushman shah’arga ёpirilib kirdi. Tunda 
kievliklar yangi devorlar qurdilar shundan keyin «buyuk jang» qayta boshlandi. 
1240 yil 6 dekabrda Kiev qwlga kiritildi va  tor-mor qilindi. uning h’imoyachilari 
va kwpgina ah’olisi qirib tashlandi, minglab kievliklar asir olinib, qul qilindi. 
Botuxon yarador bwlgan Dmitrini jasurligi uchun wldirishga ruxsat bermadi. Kiev 
olingach, bosqinchilarning g’arbiy Evropaga yurishi yuoshlandi. 
Ularning Karpatgacha bwlgan butun ywli janglar bilan wtdi. Ayrim  rus 
shah’arlarini  qwlga kirita olmadilar. Bu gal h’am Rusning kurashi mw\ul-tatar 
istilochilarining kuchlarini jiddiy zaiflashtirishga ёrdam berdi va shu ywl bilan 
g’arbiy Evropani mudofaa qilishni ancha osonlashtirdi. 
 
1241 yilning  bah’orida mw\ul-tatar qwshinlarning bir qismi Polshaga 
bostirib kirdi, Lyublin va Sandormirni egalladi, h’amda tor-mor keltirdi. Krakov 
ah’olsi shah’arni mardona mudofaa qildi, lekin shah’ar qwldan ketdi va butunlay 
bwm-bwsh bwlib qoldi. 
 
Botuxonning  h’ujumi munosbati bilan g’arbiy Evropa mamlakatlarida-
Frantsiya, Angliya va boshqa mamlakatlarda sarosima boshlandi, xwjalik h’aёti 
izdan chiqdi. Biroq 1242 yilning ёzida Botuxon yurishni twxtatdi. Uning qwshini 
Rusda twxtab qolmasdan +uyi Volga bwyiga tomon qaytishga shoshildi. g’arbiy 
Evropa Botuxon twdalarining tor-mor keltirishidan omon qoldi. Bunga sabab 
avvalo shuki, Rusning twrt yil mabaynida kwrsatgan qarshiligi bosqinchilarning 
kuchlarini zaiflashtirdi va g’arbiy Evropani bwysundirish tw\richidagi rejalarini 
barbod qildi. Bunda Polsha, Vengriya, Chexiya, Germaniya, Xorvatiya va boshqa 
mamlakatlar h’am muh’im ah’amiyatga ega bwldi.