Berdaq nomidagi Qoraqolpaq Davlat Universiteti. Tarix va arxeologiya kafedrasi

 
ADABİЁTLAR. 
1. Grekov B. D. Kievskaya Rus. M., 1953. 
2. Lyapushkin İ. İ. Slavyane vostochnoy Evropa nakanune obrazovaniya drevno-
russkogo gosudarstva. L., 1968. 
3. Tretyakov N. N. U istokov drevnerusskoy noradnosti. L., 1970. 
 
 
Mavzu: XI-XV-asrlarda Frantsiya 
 
Reja: 
 
1. 
XI-XIII asrlarda Frantsiyaning iqtisodiy taraqqiёti. 
2. 
Kapetinglar dinastiyasi davrida Frantsiya 
3. 
XIII asrda Frantsiyada deh’qonlar h’arakati 
4. 
Yuz yillik urush davrida Frantsiya 
5. 
Jakeriya qwzg’oloni 
     6.Lyudovik XI davrida 
Frantsiyani 
birlashtirishning              
tugallanishi
 
 
Frantsiyaning  iqtisodiy  taraqqiёti XI-XII va XIII asrlarning  ikkinchi 
ermida  Frantsiyada  ishlab  chiqaruvchi  kuchlarning  juda  tez  rivojlanganligi 
kwrinadi. Deh’qonchilik ancha wsdi. Erning bir qismi bir juft h’wkiz qwshilgan 
g’ildiraksiz  engil  plug  bilan,  boshqa  bir  qismi  ikki  ёki  uch  juft  h’wkiz 
qwshilgan og’ir plug bilan yaxshilab h’aydalar edi. Bunday javdar, suli, arpa va 
boshqa  boshoqli  ekinlar  h’osili  kwpayib,  ekilgan  urug’likka  qarag’anda  bir  va 
h’atto olti h’issa ortiq g’alla yig’ib olinadigan bwldi. Bog’dorshilik, polizchilik, 
uzumchilik soxasida katta yutuqlarga erishildi. Shah’arlarning wsish bilan ozuqa 
mah’sulotlari-non,  gwsht,  eg’,  sabzavot  va  boshqalarga,  shuningdek,  turli 
qishloq  xwjalik  xom  ashesiga  bwlgan  talab  kwpaydi.  Tovar  munosabatlari 
frantsuz qishlog’iga kira boshlab, uni mah’alliy shah’arlar bilan juda yaqindan 
bog’ladi.  Parij  wsib  borishi  bilan  u  faqat  wziga  tutashgan  okruglardan 
qishloqlardagina emas, balki ancha uzoq okruglardan qishloqlardan h’am wzini 
qishloq  xwjalik  mah’sulotlari  bilan  taminlashni  talab  qildi. XI-XII asrlarda 
Frantsiya  shah’arlarning  katta  yuksalishini  boshdan  kechirdi.  Janubdagi 

 
85
shah’arlarning  kwpchiligi,  shu  jumladan,  kwpgina  kwh’na  Rim  shah’arlari, 
ancha katta sanoat markazlariga aylanibgina qolmay balki ular İtaliya va yaqin 
Sharq  bilan  h’am  qizg’in  savdo-sotiq  olib  bordilar.  Bular  orasida  Marsel, 
Tuluza, Monpele, Narbonna aloh’ida ajralib turadi. Ayni zamonda shimolda va 
shimoliy-sharqda Amyan, Suasson, Lan, Sanlis, Bove, Ruan, Trua va boshqa 
kwpgina  shah’arlar  wsib  chiqdilar  va  sanoatning  muh’im  markazlariga 
aylandilar.  Bu  shah’arlarda  movut  va  kanop  gazlamalari  etishtirilardi,  mwyna 
ishlanardi,  temir,  qalayi,  kumush  emal  va  boshqalardan  turli  metall  buyumlar 
tayёrlar  edilar.  Rivojlanaёtgan  shimoli-sharq  savdo-sanoatining  gavjumligi 
kwp sonli ermarkalarda namoёn bwldi. Shampanning turli shah’arlarida Tuada, 
Provenda, Brida, Lanvida va boshqa joylarda deyarli butun yil bwyi savdo sotiq 
qilinar  edi.  Umuman,  savdo  oborotlarining  mih’esi  va  tashqi  savdoda  ishtirok 
etish  jih’atdan  Frantsiyaning  shimoli-sharqiy  viloyatlari  janubiy  shah’arlarga 
qaraganda  h’ali  orqada  edilar.  Ammo  ikkinchi  tomondan  shimoldagi 
h’unarmandchilik ishlab chiqarish janubdagina nisbatan kamroq rivojlangan edi. 
Shimoli  sharqning  savdo  sotiq  munosabatlari  qisman  xalqaro  ayrboshlash 
(Germaniya,  Niderlandiya,  Shimoliy  İtaliya  bilan  savdo  sotiq  qilish),  qisman 
shimoli-sharqiy  viloyatlar  wrtasidagi  ichki  ayrboshlash  xarakteriga  ega  edi, 
shuning  wzi  bilan  Shimoliy  Sharqiy  Frantsiyaning  keng  ichki  bozoriga  asos 
solindi.  Ana  shu  ichki  bozor  zaminida  kelajakja  umumfrantsuz  milliy  bozori 
vujudga kelishi lozim edi.  Parij kwproq savdo va sanoat markazi ah’amiyatiga 
mashq  bwlib,  bunga  faqat  shimoliy  va  shimoli-sharqiy  viloyatlargina  emas, 
balki  shimoli-g’arbiy  va  g’arbiy  rayonlar  h’a’m  yaqinlasha  boshladilar. 
Korollik  poytaxtining  Sena,  Marna  va  Luara  singari  buyuk  darё  h’avzasida 
joylashganligi  uni  shakllanaёtgan  milliy,  iqtisodiy  til  va  madani  aloqalarning 
tabiiy markaziga aylantirdi. 
Birinchi  Kapetinglar  h’okimiyati  dastlab  tamomila  zaif  edi. X va XI 
asrlarda  Frantsiya  G’arbiy  Evropaning  eng  tarqoq  monarxiyalaridan  biri  edi. 
Korol  bu  erda  knyaz-feodallardan  birining,  h’attoki  kuchli  bwlmagan  knyaz 
feodalning  oddiygina  wrnini  egallardi.  Kwpgina  qwmni  yirik  feodallar  h’ar 
qaysisi  wz  h’olicha  koroldan  kuchliroq  edi.  Va  faqat  feodallarning  wzaro 
raqibligi  cherkovning  keyinroq  esa  shah’arlarning  Kapetinglarni  qwllab-
quvvatlashi,  bu  dinastiya  vakillarining  ustalik  qilib,  oqista  siesat  yurgizishi 
birinchi  paytlarda  loaqal  wz  urug’ining  korollik  unvonini  qwldan  chiqarmay, 
balki uni nasildan-naslga meros qilib qoldirish imkonini berdi. Korol wzining 
merosiy  domenida  –İlde  Frans  gertsogiligida  ozmi-kwpmi  xwjayn  edi.  Bu 
nisbatan kambar mintaqada bwlib, shimoldan janubga qarab chwzilib ketgan va 
ammo ikkita kattagina shah’arni-Parij bilan Orleanni wz ichiga olgan edi, shu 
bilan  birga,  bu  territoriyaga  boshqa  mulklar  h’am  suqilib  kirgan  edi.  Korol 
domeni territoriyasi Frantsiyadagi ikki muh’im darening, yani Sena bilan Luara 
daresining  wrta  oqim  bwylaridagi  erlarni  wz  ichiga  olsa  da,  lekin  bu 
darelarning  mansablari,  quyi  va  yuqori  oqimlari  bwylaridan  joylar  boshqa 

 
86
feodallarga  qarashli  edi.  Korol  domenini  h’alqa  qilib  wrab  olgan  eng  yirik 
feodal  knyazlik  mulklari  quyidaglar  edi:  shimolda-Flandriya  grafligi, 
Normandiya  gertsogligi,  Bretan  gertsogligi,  g’arbda-  Anji  grafligi  va 
Akvitaniya  gertsogligi,  janubda  Overn  grafligi  va  swngra  Tuluza  grafligi, 
sharqda  Shampan  grafligi  va  Burgundiya  gertsogligi  bor  edi.  Bu  eng  yirik 
gertsonlik  va  grafliklardan  tashqari  kichik  miqesda  wnlab  boshqa  mustakil 
feodal erlari h’am bor edi. Hatto korol wziga qarashli domenda h’am mah’alliy 
boronlarga qarshi qattiq kurash olib borardi. Korol Parijdan Ormanga barganida 
uni  kwpdan-kwp  qurolli  mulozimlar  albatta  kuzatib  borishlari  kerak  edi. 
Hokimiyatni  otadan  wg’ilga  meros  qilib  qoldirish  odatini  saqlamoq  uchun 
Kapetinglar X-XI asrlar davrida va h’atto XII asrning birinchi yarmida h’am 
korol  valiah’diga  wzi  h’aet  vaqtidaeq  tot  kiygizish  urf-odatini  bajarar  edi. 
Qori korol enida odatda, boshqa esh korol h’am korollikni boshqarar edi. 
XII  asrning  birinchi  yarmidagina  Lyudovik XI va  Lyudovik XII 
h’ukmronlik  qilgan  davrda  korol  h’okimiyati  bir  qadar  yuksala  boshladi. 
Lyudovik VI Semiz  deyarli  butun  wttiz  yillik  h’ukmronlik  davrini  wz 
domenidagi  baronlarga  qarshi  kurash  bilan  wtkazib,  pirovardi  ularni  wziga 
bwysundirishga  muvofiq  bwldi.  Shimoliy  Frantsiyada  sanoat  shah’arlarining 
gurillab wsishi muh’im siesiy natijalarga ega bwladi. Frantsiyaning bu qismida 
yuqorida kwrsatib wtilganidek, shah’arlar kammuna h’uquqini olish uchun zwr 
berib  va  qattiq  h’arakat  qldilar.  Lyudovik VI boshda  ikkilanib,  shah’ar 
h’arakatiga  nisbatan  darh’ol  qulay  mavqini  egalladilar.  Ammo  Lyudovik VII 
davrida  ayniqsa  undan  keyingi  korol  Filipp II Avgust  davridaeq  korollik 
h’okimiyati  h’arakatlarning  mah’alliy  feodallarga  qarshi  olib  borgan  kurashda 
shu  shah’arlarni  qatiyan  qwllab  quvvatladi.  Lyudovik VII davrida  korol 
sulolaviy  nikoh’  ywli  bilan  janubi-g’arbdagi  juda  katta  gertsoglikni- 
Akvitaniyani qwlga kiritishga muvaffaq bwldi. Ammo, tez orada korol Elonora 
Akvitanskaya  bilan  qwydi-chiqdi  bwlgandan  keyin  bu  katta  siesiy    yutuq 
puchga  chqdi.  Buning  ustiga  eleonora  mashib-pishib  wylanib  olgan  ingliz 
koroli  Genrik  «Plantagenet  bu  eng  boy  viloyatning  egasi  bwlib  oldi  va 
Kapetinglarning  kavfli  raqibiga  aylandi. XII asr  wrtalarida  Frantsiyaning 
diyaerli  butun  g’arbi  ingliz  Plantagentlar  qwliga  wtdi.  Plantagenetlar  mulkiga 
Antu,  Bretan,  Akvitaniya,  gaskon,  Overninning  bir  qismi,  Turen,  Puatu  Lin 
shuningdek,  Frantsiyaning  shimolidagi  Normandiya  gertsogligi  kirar 
edi.Frantsuz mulklariga ega bwlgan Platagenetlar Frantsiya qirolining vassalari 
h’isoblanardi. Ammo bu vassalarning mulklari korol dolinidan bir necha marta 
kattaroq  edi.  Lyudovik VII ikkinchi  salib  yurishida  qatnashdi,  lekin  bu  yurish 
unga  kam  foyda  keltirdi.  Lekin  korol  ywq  vaqtida  mamlakatni  idora  qilib 
turgan abbat Sugeriy h’am mah’alliy baronlarga qarshi muvaffaqiyatli kurashni 
davom ettirdi. Korollik moliya shlarini g’oyat zwr sugeriy tortibga tushirdi. 
XIII asrda Frantsiyada qishloqning ah’volida kwzga kwrinarli wzgarishlar 
yuz  berdi.  Mamlakatda  shah’arlarning  wsish  va  tovar  xwjaligi  rivojlana 

 
87
boshlashi  munosabati  bilan  krepostnoy  deh’qonlarning  bir  qismi  feodallar 
tomonidan  pul  oborotiga  kwshirildi.  Bu  masala  salib  yurishlari  deh’qonlarni 
ozod  qilishga  birinchi  sababchi  bwlib  ancha  katta  rol  wynadi.  Salib  yurishiga 
ketaetgan  va  bunda  odatdagi  pulga  muh’tojlik  sezgan  feodal  wz 
krepsotnoylariga pul twlab ozodlikka chiqishni eki shu evaziga loaqal eng og’ir 
krepostnoylik majburiyatlardan kutilishni taklif etar edi. Natural majburiyatlarni 
ana  shu  tariqa  pul  bilan  ayirboshlash  deh’qonlarni  shaxsan  ozod  bwlishiga 
erdam  qildi  va  bu  h’ol  progressiv  xarakterga  ega  bwldi.  Ammo XII asrda  va 
XIII  asrning  brinchi  yarmida  bu  jaraen  Frantsiyada  h’ali  etarli  darajada  keng 
tarqalmagan  edi.  Barshchinada  ishlatiladigan  va  natural  abrok  yig’ib  oladigan 
krepostnoylik  tuzumi  feodal  ekspluatatsiyasining  ustun  forsmasi  bwlib 
qolaverdi.  İkkinchi  tomondan,  deh’qonlar  tovar  pul  xwjaligiga  h’oli  etarli 
darajada tartilmaganliklari sababli obrokni pul bilan twlashga wtishning wzi bu 
vaqtda deh’qonlarga og’irlik qilardi. Korol kazinasiga twlanadigan twlovlar va 
jumladan  salib  yurishlari  bilan  aloqadar  noh’aq  soliqlar  (salib  yurishi  soliqni 
twlash, korol Lyudovik IX ni asrlikdan qutqazish uchun pul yig’ish) dexqonlar 
gardaniga og’ir yuk bwlib tushdi. 
XIII  asrning  wrtalarida  Frantsuz  qishlog’idagi  deh’qonlar  oilasi 
ah’volining  emonlasha  borishi  zaminida  kwplab  h’ar  qanaqanggi  mah’alliy 
janjallar  va  deh’qonlarning  senorlarga  qarshi  chiqishlari  yuz  berib  turdi. 
Dexqonlarning bu chiqshlari bazan ancha keng tus olib butun butun viloyatlarni 
wz ichiga olgan ommaviy g’alaenlarga aylanib ketardi. Frantsiyaning anchagnna 
qismiga  eyilgan  bunday  yirik  qwzg’alanlar  jumlasiga 1251 yilda  chwponlar 
h’arakati nomi bilan mashh’ur bwlgan h’arakat  kiradi. İdeologiya jih’atdan bu 
h’arakat  salib  yurishlari  bilan  aloqador  edi.  Deh’qonlar  orasida  taribot  olib 
borilib,  ularning  wzlarini  salib  yurishida  jumladan  korol  Lyudovik IX ni 
asirlikdan  kwtqazishga  qatnashishga  davat  qilinardi.  Deh’qonlar  yangi  salib 
yurishining  toshkilotchisi  sayer  vazgwy  «vengriyalik  muallim»  Yakov  nomli 
kishi  bwlib,  u  wzining  xalqqa  qilgan  vazlarida  senorning  «oddiy  xalqqa» 
kwrsatgan adalotsizliklari va zwrovonliklari twg’risidagi sotsial temalarga h’am 
twxtalib  wtardi.  Kwp  sonli  deh’qonlar  olamini  Parijga  twplanib,  swngra,  u 
erdan  janubga  tomon  ywl  oladi,  senorlarning  ywlda  uchragan  kwralarani 
paymol qiladi va ulardagi mol-mulkni bosib oladi. Qwzg’olonchilarni Orman 
va  Tur  shah’arlaridan  kambag’allar  qwllab  quvvatladilar.  Qwzg’olonchilarning 
soni  tez  wsib  bordi.  Bazi  bir  voqeanavislar  aytishicha  ularni  soni 100 ming 
kishi 1328 yilda kopetinglarning katta avlodi tugadi. Filipp IV vafotidan keyin 
uning  birin  ketin  korollik  qilgan  uch  wg’li  qozo  qilib  ulardan  erkak  zurrieti 
qolmadi.  Feodallar  korollik  taxtiga  Kopetinglar  kichik  avlodining  vakili  Filipp 
VI  Valuani  saylab  qwydilar.  Valua  korolligi  davrida  Frantsiyaning  janubi- 
sharqida muh’im Dofine viloyati qwshib olindi. 
Yuz yillik urushning boshlanishi 1337 yildagi 1453 yilgacha goh’ twxtab, goh’ 
davom  etgan.  Yuz  yillik  urush  ikki  qwshni  feodal  davlatning  twqtaluvi  bwlib 

 
88
ularning  h’ar  biri  bu  vaqtga  kelib  siesiy  jih’atdan  ancha-muncha  markazlab 
olgan  va  katta  moddiy  mablag’larni  qwlga  kiritgan  edi.  İngliz  feodallari  bilan 
Frantsuz  feodallari  wrtasida  kontinentdagi  mulklar  uchun  chiqqan  azalgi 
territoriya  majaralari  urushning  chiqishiga  asosiy  sabab  bwlgan  edi.  İngliz 
feodallari Normondiya bilan Antuning qwldan ketganini sira sira unutalmadilar. 
Frantsuz  korollari  h’ali  inglizlar  qwlida  qolib  kelaetgan  Akvitaniyadagi 
mulklarni    uzil-kesil  tugatishga  h’arakat  qilardilar.  Ammo  Akvetaniya  
Angliya  uchun  iqtisodiy  jih’atdan  katta  ah’amiyatga  ega  edi.  Akvitoniyadan 
qimmatbah’o  vino,  meva  zotdor  otlarni  Angliyaga  olib  ketilardi.  Akvitaniyada 
ingliz  feodallarining  kwpdan  kwp  er-mulklari  bor  edi.  İnglizlar  bu  erda  eng 
katta  mamuriy  va    sudllik  lavozimlarini  egallab  katta-katta  daromadlar 
aladilar.  Frantsiya  masalasida  h’am  Angliya  bilan  Frantsiya  wrtasida  nizo 
chiqdi. 
Filipp IV bu  kichik,  lekin  sanoat  jih’atdan  boy  wlkani  egallash  uchun 
butun kuch-quvvatini sarflagan edi. Yuz yillik urushda jang h’arakatlari juda 
sekinlik bilan bordi. Urush rasmiy suratda 1337 yilda boshlandi. Flandriya va u 
bilan qwshni Brabant Angliya tomoniga wtdilar. Frandriya grfi frantsuz koroli 
tomoniga  qochib  wtdi.  Ammo 1340 yilga  kelib  inglizlar  qatiy  h’arakatlar 
boshlab,  frantsuzlarning  sles  enida  turgan  flotini  ywg’  qildilar.  Dengizda 
qozonilgan  bu  g’alaba  ingliz  flotini  dengizda  h’ukmron  qilib  qwydi.  Lekin 
inglizlar  bilan  frantsuzlar  quruqlikda  twqnash  kelgunlarigacha  oradan  yana  bir 
necha  yillar  wtdi.  Bu  twqnash  kelgunlarigacha  oradan  yana  bir  necha  yillar 
wtdi.  Bu  twqnashuv  shimoli-sharqiy  Frantsiyaning  Kresna  yaqin  joyiga 
Frandriya chegarsidagi 1346 yilda bwlgan jang edi. Frantsuz feodallari katta-
talofat  kwrdilar.  Eduard  boshchiligidagi  ingliz  qwshinlari  twla  g’alabaga 
erishdilar.  Frantsuzlarning  engilishining  asosiy  sababi  frantsuz  ritsarlarining 
umumiy safda turib jang qilishga qobiliyatsizligi edi. İngliz qwshinlari orasida 
ajoyib  wqey  otuvchilarning  bwlishi  ularning  qwlini  baland  qildi.  İngliz 
qamonchilari  yuqori  tabaqa  dexqonlar  orasidan  tanlab  olingan  ellanma 
qyachshni  h’isoblanardi.  Yolinlar 350 qadam  masofadan  turib  og’ir 
kamonlardan mwljalga aniq urardilar.
 
Yuz  yillik  urushda  ikkinchi  yirik  jang 1356 yilda  Puatega  yaqin  joyda 
bwlib  wtdi.  İngliz  qwshinlari  bu  safar  Frantsiyaning  shimoliga  emas,  balki 
g’arbiga keltirib tushirdi. 
XIII asr wrtalaridaeq Frantsiyada deh’qonlar noroziligi yuz berganligi yuqorida 
aytib wtilgan edi. Krepostnoy deh’qonlarning wnlab ayrim mah’alliy chiqishlari 
XIII  asrning  ikkinchi  yarimi XIV asrning  birinchi  yarmidan  xronikalarda 
rwyxatga  olingan.  Keng  deh’qonlar  h’arakatining  asosiy  sababi  feodal 
sistemasining  emirilishi,  feodal-krepostnoylk  ekspluatatsiyaning  eski 
formalaridan  tovar  pul  munosabatlariga  asoslangan,  deh’qonlar  ammosi  uchun 
yanada  og’irroq  bwlgan  uning  yangi  ixchamroq  formalariga  wtilishi  mumkin. 
Dexqon-servlarning shaxsiy krepostnoy qaramlikdan ozod etilishi va  ularning 

 
89
«Yangi  vakillariga  aylantirilishi  frantsiyada XIII asrning  ikkkinchi  yarmi  va 
XIV asr boshlarida zwr berib davom etdi.  
 
XVI-XVII asrlarda Eron 
 
XVI-asrning boshlarida Eron. XVI asr boshlariga kelib Eron bir qancha 
mustaqil feodal erlariga bwlinib ketgan edi. Eronning Sharqiy qismi-Xuroson 
poytaxti Hirotda bwlgan Temuriylar h’okimiyati ostida edi. Sharqiy qismida bir-
biri bilan dushman bwlgan turli turkman sulolalari h’ukmronlik qiladilar. 
Markaziy, G’arbiy va janubiy Eronning ayrim viloyatlari aslida mustaqil davlatlar 
bwlib, mah’alliy xonlar tomonidan boshqarmalardi, xonlarning bir qismi 
kwchmanchi qabilalarning boshliqlari edi. Eronning G’arbiy qismi terroritoryasida 
h’ukmronlik qiluvchi ana shunday xonlar wn ikkitaga etgan edi. Shimoli-G’arbiy 
Eron va Janubiy Ozarboyjon savdo sanoat jih’atidan eng rivojlangan viloyatlar 
h’isoblanardi. Tabriz, Xamadon va bu wlkaning boshqa bir qancha shah’arlari 
yirik savdo-h’unarmandchilik markazlari edi. Ularda ip-gazlama va jun gazlama, 
gilam, ipaklik va charm buyumlar ishlab chiqarish twplangn. Eronning ana shu 
shimoliy qismidan muh’im karvon ywllari wtardi. Bu yillardan Wrta Osiё ipagi 
Evropaga etkazib berilardi. Eron Zakavkaze bilan katta savdo munosabatlari olib 
borardi, bu savdo sotiq ishlarida Eron savdogarlari h’am, arman savdonarlari 
h’a’m bab-baravar qolgan deh’qonchilik-bog’darchilik h’amda tog’liq tog’ bag’ri 
yaylovlari joylashgan rayonlariga nisbatan biz tilga olib wtgan shimoliy viloyatlar 
wz iqtisodiy h’aёtining jonlanganligi bilan ajralib turardilar. Shu sababli ular 
g’oyat katta, ammo wz iqtisodiy va sotsial darajasi jih’atidan bir-biriga 
wxshamaydigan, xilma-xtl bwlgan mamlakatni siёsiy jih’atdan yangitdan 
birlashtirish uchun muayyan darajada bazis bwla oladilar. Eronning kwproq 
rivojlangan shimoliy qismida sanoat va deh’qonchilik bilan shug’ullanadigan 
ah’oli orasida turkman xonlariga nisbatan g’azab ayniqsa sezilib turardi. Bu xonlar 
wzaro urushlari bilan, shuningdek mustasil talonchiliklari bilan mamlakatning 
xwjalik va ijtimoiy h’aёti normal rivojlanishiga h’alaqit berradilar. XVI asrning 

 
90
boshlarida wzining eng keng kwlamdagi ekspeditsiyasini boshdan kechiraёtgan 
agressiv sultonlar turkiyasi tomonidan xavfning ortib boraёtganligi h’am 
yangitdan siёsiy birlashishini zarur qilib qwygan. 
Safaviylarning yuksalishi va safaviylar davlatining xarakteri. Yangi 
dinatiya wz nomini shayx Sayfiddindan oldi (1254-1334). Bu shayx XVI asrda 
Ozarbayjonda «Safaviyё» nomli musulmonlar jamoasiga boshchilik qilgan edi. 
Safaviylar xalfalar davridaёq Eronda keng tarqalgan shia mazh’abiga mansub 
edilar. XV asrning ikkinchi yarmida ardabil shayxlari shu qadar mustah’kamlanib 
oldilarki, ular Ozarbayjonda mah’alliy turkman xonlariga qarshi h’okimiyat uchun 
kurash boshladilar. Safaviylar  wz atroflariga Eronning wrta va mayda wtroq 
feodallarini jipslashtirib, savdogarlardan madad olib, h’amda deh’qonlar va 
h’unarmandlarning noroziligidan foydalanib, ayni vaqtda ayrim turk kwchmanchi 
qabilalarini wz tomonlariga og’darishga muvaffiq bwldilar va ular orasidan wz 
otliq askarlari safiga chavandozlarni ёlladilar. 1499 yilda Ardabilning h’amda 
bwysundirilgan qwshni tur qabilalarining shayxi bwlgan İsmoil Safavid XVI 
asrning boshlaridaёq butun Janubiy Ozarbayjonni egallab, 1502 yilda Tarbriz 
shoh’i deb elon qildi (1502 yildan 1524 yilgacha h’ukmronlik qildi). Tabriz 
safaviylar Eronning poytaxti bwldi; Armaniston va Kurdiston swngra  esa 
Bag’dod va Mesopotamiya (h’ozirgi İroq) bwysundirildi. İsmoil davrida yuz 
yildan kwproq davom etgan Eron-Turkiya urushi boshlanib keldi. Bu urush XVII 
asr 30-yillarining oxirigacha davom etdi. Turk sultoni Salim I wz tomonidan 
Zakavkaze Kurdiston va Mesopotamiyaga davogar edi. Turklarning 1514 yilgi 
yurishi avvaliga ular uchun muvaffaqiyatli bwldi.  Turk qwshinlari safaviylar 
Eronning poytaxti Tabrizni qwlga olishga ulgurdilar. Ammo oziq-ovqatning 
etishmasligi h’amda yanisarlar orasidagi alaёn ularni Eron viloyatlarini tashlab 
chiqishga majbur etdi. Shu narsa xarakterliki, ikkita musulmon davlati wrtasidagi 
bu urush ideologik kelishmovchiliklar bayrog’i ostida olib borildi. Eronlar shia 
mazh’abiga, turklar sunniylar mazh’abiga mansub edilar. Wz h’ukmronligining 
oxirida  İsmoil Gruziyani, swngra butun Shirvon xonligini (shimoliy 

 
91
Ozarbayjonda) bwysundirdi. Shu tarzda ozarbayjon va faqat eron elementlaridan 
tashqari turli turk, tojik, kurd, arab va boshqa elatlarni wz tarkibiga birlashtirgan 
va markazi Ozarbayjonda bwlgan katta davlat ancha tez barpo etildi. 
Safaviylar davlati ah’olisining uchdan bir qismiga yaqinini kwchmanchilar 
tashkil qilar edi. Ozarbayjon, turkman va fors qabilalarining juda kwpchiigida 
patriarxal-feodal munosabatlar h’ukmronlik qilardi, ayrim qabilalar esa 
qabilachilik tuzumidan endigina ilk feodalizm munosabatlariga wtaёtgan edi. 
Safaviylarning ancha keng «yamoq ёstiq», yani wz etnik sostavi jih’atidan juda 
xilma-xil bwlgan davlati yuqorida aytib wtilganidek Eronga turklar agressiyasi 
tah’did qilib turgan vaziyatda vujudga keldi. Keyinchalik bu feodal-mustabid 
davlatning wzi nih’oyatda agressiv davlatga aylanib, Zakavkaze va Wrta Osiё 
xalqlarini wz h’okimiyatiga bwysundirishga intila boshladi. 
Til, din, turmush va tarixiy traditsiyalar jih’atidan Eronga ёt bwlgan bir 
qancha xalqlar safaviylarning og’ir milliy zulmini wz boshlaridan kechirdilar. 
Abbbos 1 ning urushlari. Safaviylar davlati shoh’ Abbos 1 davrida (1587-
1629) eng kwp qudratga twldi. Abbos 1 podsholik qilishi, bir tomondan, markaziy 
shoh’ davlatining eng yirik mustaqil feodallarni tugatish h’isobiga swzsiz wsishi 
bilan xarakterlanadi. Bu feodallar bir vaqtlar yangi sulolaning yusalishiga ёrdam 
bergan Ozarbayjondagi turk (turkman) qabillarining boshliqlaridan tashkil topgan 
edi. Safaviylar h’okimiyat tepasiga kelgan davrdan to Abbos 1 podsholik qilaёtgan 
paytgacha wtgan sakson yillik davr mobaynida ular kwchmanchi qabila 
zodagonlarining eng yirik vakillaridan qudratli wtroq feodal er egalariga aylanib, 
shoh’ning oliy h’okimiyati ostida amalda kwp jih’atdan mustaqil bwlgan juda 
katta territoriyalarni nazorat ostida saqlar edilar. Ana shu mustaqil xonlarga qarshi 
kurash-Abbos h’ukmronlik qilgan dastlabki davrning katta qismini tashkil etdi. 
Wndan ortiq xon davlatlari («mamoliklar») Abbos tomonidan tamomila tugatildi, 
kwpgina xonlar qatl etildi, ularning erlari va boshqa mol mulklari esa musodara 
qilindi. Buning natijasida shoh’ning obrwsi ancha oshdi va bu markaziy 
h’okimiyat ah’amiyatining wsishidagi sabablardan biri bwlib xizmat qildi. Abbos 

 
92
davriga kelib safaviylar Eronning wz feodallari va Eron savdogarlari bilan juda 
yaqinlashib ketdilar. Bu narsa poytaxtning shimoldan danubda-Tabrizdan İsfaxon 
shah’riga kwchirilishida wz ifodasini topdi. 
Abbos h’arbiy ishga katta etibor berdi. Abbos Turkiya bilan h’al qiluvchi 
urushga tayёrgarlik kwrib, 12 ming kishilik piёdalar (wqchilar) korpusidan va 
g’ulomlar deb ataluvchi otliqlarning 10 ming kishilik porpusidan iborat muntazam 
armiya barpo etdi. G’ulomlar wz tuzilishlari jih’atdan turk yanicharlariga 
wxshshdilar, chunki ular h’am xristian ah’olidan, asosan Zakavkazening gruzin va 
arman ah’olisidan zwrlik bilan tortib olingan bolalardan tashkil topar edi; bu 
bolalar musulmonga aylantirilar va Eronda eng fanatik ruh’da tarbiyalanardilar. 
Abbos ingliz instruktorlari vositasi bilan wz armiyasida wq otuvchi qurol va 
twplarni joriy qildi. Muntazam doimiy qismlar tashkil qilish bilan bir vaqtda 
Abbos 1 feodal lashkarlaridan h’am foydalandi. Bu lashkarlar turli qabilalar va 
ayniqsa kwchmanchi qabilalar orasidan twplanar h’amda shoh’lar qwshinida eng 
asosiy rolni wynar edi. Umuman olganda Abbosning 120 ming kishidan iborat 
juda katta armiyasi bwlib, shoh’ ana shu armiyasi bilan 1602 yilda turk sultoniga 
qarshi urush boshladi. 
Turkiya Eron urushi wn yil davom etdi. 1612 yilgi sulh’ga binoan, Eron XVI 
asr 90-yillarning boshlarida Turkiyaga berishga majbur bwlgan deyarli h’amma 
viloyatlarini wziga qaytarib oldi. Bu erlar sostaviga Gruziya, Armaniston, Shirvon, 
Janubiy Ozarbayjonning viloyatlari. Kurdiston, Bag’dod va Mesopotamiya kirar 
edi.  İkki yirtqich- sulton Trukiyasi va shoh’ Eroni wrtasidagi kurash bu gal 
Eronning g’alabasi bilan tugallandi. Natijada yuqorida sanab wtilgan kwpchilik 
mamlakatlar ah’olisining ah’voli yaxshilanishi u ёqda tursin, balki h’atto battar 
bwldi. Xususan, Abbosning aloh’ida chegra  dasht zonalarini (turklar bilan yangi 
urush eh’timoliga qarshi) yaratish soh’asidagi tadbirlari Gruziya bilan Armaniston 
ah’olisi uchun ayniqsa og’ir mushkilot bwlib tushdi, buning natijasida juda kwplab 
ah’oli wzi tug’ilib wsgan joylarni tashlab ketishga majbur bwldi. 

 
93
Trukiya bilan urush tamom bwlgandan keyin kwp wtmasdanoq Abbos 
Afg’onistonning kattagina qismini wz erlariga qwshib oldi. 
1622 yilda Abbos qwshinlari Fors kwltig’idagi Ormuz portidan 
portugaliyalarni h’aydab chiqardi. Eron qwshinlarining Ormuzni qwlga olish 
operatsiyasi ingliz flotining h’arakatlari bilan qwshib olib borildi. Ammo 
inglizlarning  ёrdami beg’araz emas edi. Abbos Anliyaning Ost-İndiya 
kompaniyasiga wz davlatida poshlinasiz savdo qilish h’uquqini berishga majbur 
bwldi. İsfaxonda va boshqa shah’arlarda ingliz kontoralari va savdo uylari ochildi. 
Keyinchalik h’ukumat inglizlar bilan raqobat qiluvchi Gollandiya Ost-İndiya 
kompaniyasiga h’am kwpgina savdo imtiёzlarini berdi.