Berdoq nomidagi Qoraqalpoq Davlat Universiteti Tarix va arxeologiya kafedrasi
Download 0.53 Mb. Pdf ko'rish
|
|
Wzbekiston Respublikasi (geografik joylashuvi, ah’olisi, tabiiy boyliklari). Rejasi: 1. Wzbekistonning geografik joylashuvi 2. Ah’oli va mamuriy- xududiy bulinishi 3. Wzbekistonning iqlim- sharoitlari 4. Asosiy foydali tabiyi boyliklari
1. Wzbekiston Respublikasi entsiklopediyasi. T., 1997 2. Tyurikov N. Shog’ulomov R. Wzbekiston Respublikasi 100 savolga 100 javob.T., 1998 3. Wzbekiston tarixi, «Yangi asr avlodi». T,, 2003
13 4. Oraylıq Aziya ellerine ekonomikalıq geografiyalıq sıpatlama (metodikalıq qollanba). No’kis, «Qaraqalpaqstan», 2001 5. Akromov Z., Musaev P. Wzbekiston iqtisodiy geografiyasi.T., «Wqituvchi», 1991
asosiy qismi Amudare bilan Sirdare orasida bwlib, mutadil va subtropik iqlim mintaqasida joylashgan. Wzbekistonning eng shimoliy nuqtasi bilan eng baland janubiy nuqtalari orasidagi masofa 925 km, eng g’arbiy nuqtasi bilan eng sharqiy nuqtasi orasidagi masofa esa 1400 km. Maydani jih’atidan Wzbekiston Avstriya, Buyuk Britaniya, Belgiya, Daniya, Shveytsariya davlatlari h’ududini qwshib h’isoblaganda h’am ulardan yiriklik qiladi. Wzbekiston janubida Tojikston bilan, sharqda Qirg’izston bilan, shimoliy va shimoliy-g’arbda Qozg’iston bilan janubiy g’arbda Turmaniston bilan chegaradosh. Janubda Surxon-Sherobod vodiysida Afg’oniston bilan chegaradosh. Bu erda Afg’oniston bilan Wzbekiston chegarasi Amudare orqali wtadi. Wzbekistonning geografik wrniga kwra juda qulay. Chunki, uning h’ududi Turkistonning markazidagi tabiyiy sharoiti qulay va tabiiy boyliklarga serob bwlgan erlarni wz ichiga oladi. Wzbekistonning kwp qismi tekisliklardan iborat bwlishi h’amda serunum voh’alarining Chirchiq oh’angaran, Farg’ona, Zarafshon, Qashqadare, Surxandare, Qwyi Amudarёning mavjudligi jumh’oriyat iqtisldiyatining rivojlanishida qulay sharoit yaratib berdi. Wzbekiston h’ududi janub- sharqdan g’arbga qarab chuzilib, usha tomonga qarab pasayib boradi. Jumquriyatimiz er usti tuzilish jih’atidan Tojikiston va Qirg’izstonnan keskin farq qiladi. Wzbekiston h’ududining kwp qismi (71%), (78%) deh’qonchilik uchun qulay vodiylar, tekisliklar va tog’ oldi tekisliklaridan iborat. Tekislik erlarimiz kwp bwlishi va bu joylardan Amudare, Sirdare, Zarafshon, Chirchiq, Qashqadare, Surxandare va boshqa darelarning oqib wtishi iqlimning qulayligi sug’orma deh’qonchilikning va ayniqsa paxtachilikning juda qadimdan rivojlanishiga imkon bergan. Wzbekistonning tabiyiy sharoiti xilma-xil bwlib, ezda h’am qor va muz Bilan qoplangan balandligi 4688 (4643) ga eruvchi Hazrati Sulton chuqqisi Bilan birga dengiz satqidan 12 m past turuvchi Ming buloq botig’i mavjud. Wzbekistonning tekislik qismi Turon tekisligining bir qismi bwlib, uning g’arbiy va shimoliy g’arb chekkasini Ustyurt plotosi egallab etadi. Orol dengizining janubiy sharqiy qismida Qizilqum Chuli boshlangan. Er yuzining tuzilishi xilma- xildir. Bu erga past tog’lar Bukontog’, Tomdi tog’, Ovmirza tog’, Kultuq tog’, Etimtog’, uning g’arbiy qismida Sulton Uvays tog’i qumli va tekisliklar orasida qad kwtarib turadi. Tomdi tog’ning okean satqidagi eng baland qismi 922 m etadi. Qushni respublikalar Farg’ona botig’ining cheka qismlari Qirg’izston va Tojikiston h’ududida joylashgan. Botiqning shimolida Chotqol sharqda Farg’ona va janubda Oloy Turkiston tog’ tizmlari joylashgan. Zarafshon tog’ tizmasining janubida Hisor tog’ tizmasining janubiy -g’arbiy tarmoqlari (Yakkabog’, Surxontog’, Quqitang va boshqalar) uchraydi. 14 Wzbekiston ah’olisi kwp millatliligi bilan ajralib turadi. Uning tarkibini 123 dan ortiq millat va elatlar vakillari tashkil etadi. Ah’oli zichligiga kura 2- urinni Toshkent iqtisodiy noh’iyasi egallaydi,- bu erda h’ar 1 km ga 275 kishi tug’ri keladi. Ah’oli zichligi kwp jih’atdan voh’ani qadimdan xwjalik mintaqalaridan bwlib kelganligi va zich muh’imi, Wrta Osiening yirik shah’ri-Toshkentning shu erda joylashganligi bilan izoh’lanadi. Quyi Amudarё iqtisodiy noh’iyasining qadimgi deh’qonchilik voh’alaridan biri bwlgan Xorazm viloyati Wzbekistonning ah’olisi ancha zid viloyatlaridan h’isoblanadi. Unda ah’oli h’ar 1 km kv ga 169,5 kishidan twg’ri keladi. Zarafshon, Surxandare va Qashqadare mintaqalarida ah’olining wrtacha zichligi 1 km.kv ga 60-65 kishini tashkil qildi. Bu mintaqalarda keyingi yillarda yangi erlarni uzlashtirish va sanoatni rivojlantirish ortib bormoqda. Masalan: Qashqadareda 1959 –1981 yillar orasida ah’oli zichligi 1 km kv ga 17,9 kishidan 59,I kishiga (3,3 barovar), Surxandareda esa 20,3 kishidan 64,2 kishiga 13,2 barobar) kupaydi. Buxoro viloyati va Qoraqalpog’iston Respublikasi Wzbekiston ah’olisi eng siyrak yashaydigan mintaqalar. Ularda ah’olining urtacha zichligi 1 km kv ga 12,0 kishi va 7,7 kishini tashkil qiladi. Buning asosiy sababi h’ududning kata qismini egallab turgan Qizilqum chuli va Ustyurt platosining ih’tisodiy jih’atdan ancha kam uzlashtirilganligidir. 60 y. gacha Mirzuchul iqtisodiy noqiyasi ah’oli siyrak joylashgan mintaqalar jumlasiga kirardi. Keyingi yillarda Sirdare va Jizzax viloyatlarini birlashtirgan bu iqtisodiy moh’iyatdagi keng dashtlarning deyarli tamoman wzlashtirilganligi sababli unda ah’oli zichligi tabora oshib bormoqda. 1991 yil (kwrsatkichlaridagi) malumotlariga kwra, bu iqtisodiy noh’iyada ah’olining wrtacha zichligi 1 km.kv ga 52 kishidan zied twg’ri keladi. Wzbekiston Respublikasining maydoni 447,4 kv km, xorijiy daviatlar Bilan taqqoslaydigan bwlsak, uning maydoni Buyuk Britaniyadan 2 barovar, Shveytsariyadan 11, Belgiyadan 14, Armanstondan 15 barobar katta. Wzbekistonning chegarasining kwp qismi tekislikdan utganligi sababli transport va iqtisodiy aloh’alarni rivojlantirish keng imkoniyat beradi. Respublikamiz maydonining kattaligi jih’atidan Wrta Osie davlatlari va Qozog’iston Respublikasi orasida uchinchi wrinda tursa, ah’oli soni jih’atidan u yuqorida sanab utilgan davlatlar wrtasida eng oldingi wrinda turadi. Wzbekiston ah’olisi 2002 yil boshida 25,2 millionga teng bwlgan. Uning ah’olisi saudiya Arabiston ah’olisidan 2 barobar, Shveytsariya ah’olisidan 3, Mug’ilston ah’olisidan 10 baravor kwp. Wzbekiston respublikasi 1924 yilda sobiq SSSR tarixidagi ittifoqdosh respublika tarzida tashkil topgan. 1991 y 31 avgustda esa mustaqil respublika deb elon qilingan. Poytaxti Toshkent shah’ri, unda 2 mln. 30000 dan zied ah’oli yashaydi. Wzbekiston ah’olisining asosiy 75% ni wzbeklar tashkil qiladi. Undan tashqari rus, tatar, tojik, qozoq, qoraqalpoq, koreys, yaxudiy, uyg’ur va boshqa xalqlar yashaydi. (123 dan ortiq millatlar). Wzbekiston respublikasining mamuriy-h’ududiy bwlaklari soni: 15 1. Viloyatlar- 12 ta va bitta Qoraqalpog’iston respublikasidan iborat. 2. Tumanlar- 18 ta 3. Shu jumladan qishloq tumanlari- 163 ta 4. Shah’ar tumonlari- 18 ta 5. Shah’arlar jami-12 ta 6. Respublikaga buysunuvchi shah’arlar- 1 ta. 1. Andijon viloyati. Markazi Andijon (307,4 ming kishi yashaydi). Viloyatning tuzilgan vaqti 1941 y, 6 mart, Hududi 4,24 ming kv.km. Ah’olisi 1993,1 . 14 tumandan iborat. 2. Buxoro viloyati. Markazi Buxoro (237,6 ming kishi yashaydi) 1938 y. 15 yanvarda tuzildi. Er maydoni 40,32 ming kv.km. Ah’olisi 1315,2 kishi. 11 tumandan iborat. 3. Jizzax viloyati. Markazi Jizzax (122,7 ming kishi) 1973 y 29 dekabr. Er maydoni 20,49 ming kv.km. Ah’olisi 1315,2 kishi. 11 tuman. 4. Novaiy viloyati. Markazi Novaiy shah’ri. (112,7 ming kishi, 1982y 20 aprel maydoni 110,99 ming kv.km. Ah’oli 734 ming 8 tuman. 5. Namangan viloyati. Namangan shah’ri. (354 ming) 1941 y 6 mart. 6. Samarqand viloyati. Ah’oli 2431,3 ming. 16 tuman (363,4 ming). 7. Sirdare viloyati. 626 ming. 9 tuman (53,4 ming) 8. Surxandare viloyati. 1635,8 ming 14 tuman, Termez (106,0). 9. Toshkent viloyati 2239,8 ming 15 tuman 10. Farg’ona viloyati 2444,5 ming 15 tumon (182,0) 11. Xorazm viloyati 1198,4 . 10 tuman (136,9) 12. Qashqadare. Qarshi (190 ming) 1943 y 20 yanvar er maydoni 28,57 ming kv.km. Ah’oli 1917,9 ming 14 tuman 1960 y 25 yanvarda Qashqadare viloyati tugatilib h’ududi Surxandare viloyatiga berilgan edi. 1969 y esa 7 fevralda u yana qayta tashkil topti. 13. Qoraqalpog’siton respublikasi. Nukus shah’ri. 188,9 ming suveren demokratik respublika deb elon qilingan vaqti 1992 y. 9 yanvar. Er maydoni 166,59 ming kv.km. Ah’oli 1396,7. 15 tumon. Wzbekiston okean dengizlardan uzoqda Evroosie materigining ichki qismida joylashganligi tufayli kontinental iqlimga ega bwlib, osmoni nih’oyatda ochiq, seroftob, uzoq davom etadigan jazirama issiq va quruq ez bilan, shu geografik kenglik uchun birmuncha sovuq qish bilan tavsiflanadi. Wzbekistonda iqlimning barcha unsurlarining yillik wzgarishi orasida katta tafovutlar mavjud bwlib, ular eng avvalo iqlim h’osil qiluvchi omillarning xususiyatlariga bog’liq. Wzbekiston iqlimi uning geografik urn iva u bilan bog’liq h’olda quesh radiatsiyasi, atmosfera tsirkulyatsiyasi, relefi, er yuzasining h’olati, iqlimga kishilar xwjaligi faoliyatining (antrop) tasiri natijasida tashkil topadi. Malumki, Wzbekiston chul zonasida asosan subtropik kenglikda, okeanlar ichkarida joylashgan. Bu esa uning iqlimindagi bazi xususiyatlarni, chunonchi, queshning ifqori baland turib uzoq vaqt, eritib va isitib turishini nom bulutli bwlishganligini shakllanishida muh’im wrin tutadi. 16 Wzbekistonning tog’li qismida quёshning nur sochib turishi davri tekislikka nisbatan 600-700 soat kam bwladi, tog’larning 2000 m balandlik qismida quesh yiliga 2300-25 soat nur sochib turadi. Buning asosiy sabablari tog’ enbog’ri buylab kutarilgan sori bulutli kunlarning ortib borishi tog’ enbog’rining queshga nisbatan h’olatidir. Wzbekiston iqlimining vujudga kelishida atmosfera tsirkulyatsiyasining (h’avo massalarining almashib turishi) h’am ah’amiyati kata Jumxuriyat h’ududiga yil buyi uchta quyidagi asosiy h’avo masaslari tasir etib turadi. Arktika mwtadil (qutbiy) va tropik. Wzbekiston h’ududida atmosfera tsirkulyatsiyasining wzgarib turish xususiyati h’aqida yaxshi tasavvurga ega bulish maqsadida yilding issiq (ez) va sovuq (qish) fasliga bwlib tavsif beramiz. Qishda Wzbekiston h’ududi kwproq arktika va mutadil (qutbiy) h’avo massalari tasirida bwlib. Ular shimoliy g’arbdan, shimoldan kirib keladi. Malumki, turkiston, jumladan Wzbekiston qishda Sibir antitsiklonidan vujudga kelgan yuqori bosim barometrik wqdan yani shimoli sharqdan Wzbekiston h’ududiga h’avo massalari kirib keladi. Bazi, isiq tropik h’avo massasi Eron- Afg’oniston tomonidan kirib keladi. Natijada Turkistonning janubiy qismida mutadil mintaqa sovuq h’avosini Eron va Afg’onistondan kirib kelgan iliq toropik h’avosidan ajjratib truvchi qutb fronti vujudga keladi. Yilning issiq faslida Wzbekistonda h’avo tsirkulyatsiyasi qish faslidan keskin farqlanadi. Chunki moy oyidan boshlab Turon tekisligi h’avosi tezda qizib ketishi oqibatida past bosimli markaz-termin repressiyasi vujudga keladi. Wta qizib mah’alliy kontinental Turon tropik h’avosi shakllanadigan va bu davrda Wzbekistonda –xarorat kutarilib, Termezda 50 gradusga etishi kuzatilgan. Bunday ob-h’avo (termin depressiyali kunlar) ez davrining 15% ni tashkil qiladi. Wzbekiston iqlimiga yana uning er usti h’olati, yani qor qoplash, tuproqli usimliklari h’am tavsif etadi. Chunki, qor qoplashning quesh radiatsiyasini qaytarish qobiliyati juda kata bwldi. Wzbekiston h’avosining nomligi va bulutligi eng avvalo h’avo massalariga xususiyati h’amda almashinib turishiga h’avoning h’aroratiga, er usti h’alotiga va eg’in bilan bug’lanishining nisbatiga bog’liq. Havoning nisbiy nomligi yil buyi wzgarib, ezda kamayib, qishda esa xaroratining pastligi, eg’ingarchilikning ortishi tufayli kupayadi. Jumxuriyatimizda qishda h’avoning nisbiy nomligi tekislik qismida shimoldan jonubga qarab 70-80% atrofida wzgarsa, tog’larda balandlashgan sari kamayib 55-59% va undan pastga tushishi mumkin. Toshkentda 79%, Termizda 79% ni tashkil etsa, mutloq balandligi 1438 m bwlgan Chimenda 59% ga mutloq balandligi 1545 m bwlgan Shah’arlardonda 55% ga tushib qoladi. Wzbekistonda erug’lik va issiqlik etarli bwlsa, aksincha, eg’in miqdori juda kam h’olda h’udud bwyicha nih’oyatda notekis taqsimlangan. Eng kam eg’in tushadigan joylar quyi Amudare, Qizilqumning g’arbi va Farg’ona vodiysining g’arb qismi h’isoblanadi.
17 Wzbekistonning tog’oldi va tog’lari tomon yillik eg’in miqdori ortib boradi. Chunki yuqoriga kwtarilgan sari xaroratning pasayishi oqibatida kondensatsiyalanish jarenii sodir bwlib, eg’in vujudga keladi. Buning ustiga eg’inlarni asosan g’arbiy h’avo massalarining olib kelganligi tufayli jumxuriyat tog’larining g’arbiy, janubiy-g’arbiy enbog’irlariga eg’in shimoliy va sharqiy enbog’irlarga nisbatan kwp tushadi. Havo bosimi va shimolning Wzbekiston h’ududi uning er usti tuzilishiga, queshning isitishiga bog’liq h’olda h’udud va fasllar bwyicha bir xil joylashgan emas.
Wzbekiston h’ududiga ezda iyul oyida h’avo bosimining wzgarishi uning janubiy-sharqdan shimoliy g’arbiga qarab uzgarib ortib boradi. Agar Surxon Sherobod vodiysida 1001 mb bwlsa, Qarshi ywlida 1003 Mb, Quyi zarafshon va Farg’ona vodiysida 1004 Mb, Qizilqumning markazida 1006 mb, Shimoli-g’arbda esa 1008 Mb ni tashkil etadi. Wzbekistonda shimoldan jonubga borgan sari h’arorat kutarilib, fasllarni boshlanish muddati uzgarib boradi, oradagi tafovut 20-25 kungacha etadi. Shu sababli mah’alliy iqlimshunoslar Wzbekistonni iqlimini 2 issiq va sovuq davrga bwladi. Wrtacha sutkalik h’arorati 50 dan oshgan kunlar issiq davrga akchinsa 50 dan pasaygan kunlar sovuq davrga kiritiladi. İqlim resurslariga issiqlik resursi geliorusurs, shamol energiyasi va davolanishdagi ah’amiyati kiradi. Wzbekiston xwjaligi, xususan qishloq xwjaligi uchun zarur bwlgan eng muh’im omillaridan biri bu issiqlik resursidir. Chunki qishloq xwjalik ekinlarining pishib etilishi, mevalarning shirin bwlishi uchun malum darajada issiqlik talab etiladi. Bu jih’atdan qaraganda Wzbekiston juda qulay issiqlikning resursiga ega. Wzbekistonga ywl yaylovlarini suv bilan taminlashda kichik maydonlarni sug’orishda shamol energiyasi asosida ishlovchi nasoslar erdamida er osti suvlaridan foydalanishi mumkin. Wzbekiston h’ududida foydali qazilmalarning bir qancha turlari borligi aniqlandi. Eqilgi energetik boyliklari. Bu foydali qozilmalar guruh’iga neft, gaz va kwmir kiradi. Neft va gaz ionlari Farg’ona botig’ida Suh’, Alamushuk, Povontosh, Chimen, Shursu va boshqa joylashgan, Wzbekiston h’ududida Mendeleev davriy sistemasidagi deyarli barcha elementlar mavjud. Miss, kumush, oltin, qurg’oshin, Rux, volfrom, tabiiy gaz va boshqa ayrim er osti boyliklari zaxiralari bwyicha respublika jah’onda oldingi wrinlardan birini egallaydi. Xisof tizmasining jonubiy g’arbiy tarmoqlaridagi Odamtosh, Gumbulti, Pachkamar, Qizil bayroq Omon ota kabi konlari topilgan. Neft Sherobod Surxon botig’idagi palegon oh’ak toshlari qatlamlarida h’avodog, Uchqizil, Kukayti va boshqa joylarda olinmoqda. Gazning juda katta zakirasi Buxoroda Gazlida Qashqadareda topilgan. Wzbekistonda kwmirning 4 koni bor. Oxongaron, Shorg’un, Boysun, Quqitosh kabi konlari malum. Angren kwmir koni- Wzbekistondagi zaxirasi boy bwlgan konlardan h’isoblanadi. 18 Rudali foydali qazilmalar, Wzbekiston h’ududida qora-metallar (temir, titan, morganets, xrom). Nodir metallar (volfrom, molibdan, qolay) vismut, simob, Surma va boshqalar topilgan. Kimeviy xom ashelardan Wzbekiston h’ududida Osh va kaliy tuzlari mavjud. Respublika h’ududida Boybichakan, kwjankon, Tyubegatong, Oqtosh, Loymimkon va boshqalar bor. Bulardan tashqari respublikamiz h’ududida kwplab foydali qazilmalarni topib aniqlangan. Mana shundan kwrinib turibdiki respublikamiz foydali qazilmalarga boy ekanligi. Respublika oltin zaxirasi asosan Novaiy, Toshkent, Samarqand, Jizzax va Namangan viloyatlari kiradi. Bundan boshqa ayrim h’ududlarida Olmaliqda miss konlari ishga tushirilgan. Wlkashunoslikda arxeologiyaning roli Reja: 1. Wzbekistonda arxeologiyaning rivojlanishi I.I. İbtidoiy jamoa davri I.II. Qwldorlik jamiyati I.III Feodalizm davri 2. Arxeologik materiallarini twplash Adabiёtlar: 1. Alekseev V.P. Asqarov A.A. Xodjaev T.K. İstoricheskaya antropologiya Sredney Azii.T.,1990 2. Avaneseva N.A. Epoxa bronzı Sredney Azii Samarqand,1989 3. Aminjanova M.E. Qadimgi edgorliklar qissasi.T., 1974 4. Asqarov A. Asqarov A. Sapallitepa. T.,1974 5. Arxeologlar h’imoya qiladi. T.,1974 6. Asqarov A. Razvitie arxeologicheskoy nauki v Uzbekistane-Obshestvennıe nauki v Uzbekistane», 1972,N1-12 7. Jurakulov M. Wrta Osiening ibtidoiy arxeologiyasi, Samarqand, 1984 8. İslomov U. Tariximiz uzayadi.-«Fan va turmush», 1989, N11 9. Kabirov J. Sag’idullaev A. Wrta Osie arxeologiyasi.T., 1990 10. Martinov A.İ., Sher. Ya.A.Metodı arxeologicheskogo issledovaniya. M., 1989
11. Matyushin G.N. Tri milliona let do nashey erı. M.,1986
1. «Arxeologiya» swzi lotin tilidan olingan bwlib, «arxayos»-qadimgi, «logos- Fan, yani qadimgi Fan manosini bildiradi. Arxeologiya ulkashunoslik va tarix fanlarning asosiy manbalaridan biridir. Biz bilamizki uzoq tarixiy traqqietning eng keyingi 5-6 ming yillik yillaridan boshlabgina ezma asarlar bwlib, avval esa ezma tarix bwlmagan. Ezuv paydo bwlganda h’am avval ishlab chiqarish, xalq maishotini tula twkis beraolmagan.
19 Arxeologiya esa qadimgi shah’ar va qishloqlarni qozib kurish orqali rwzg’or asboblari, etiqod edgorliklari albatta topilgan, ular wsha dvar turmushini aniq yaratadi. Bundan edgorlik buyumlarini tekshiruvchi Fan arxeologiya bulib, u tarixchilikning muh’im bir tarmog’ini tashkil etadi. Wrta Osieda tarixchilik uzoq davrni wz ichiga oladi. Narshaxiyning «Buxoro tarixi», Balaminning «Tarix tabari tarjimosi» h’ozir h’am foydalaniladi. Lekin arxeologiya juda esh fandir. Rossiyada u Fan XVIII asrlarning urtalarida poyda bulib, XIX asrda taroqqiy qildi. Rus sharxshunoslari N.İ.Veselovskiy, V.V.Grigorev, İ.Kallaur, V.V.Bartold, V.L.Vyatkin wzbek arxeologlaridan Akram palvon Asqarov va boshqalar arxeologik edgorliklarni tuplab, tarixshunoslik nuqtai nazaridan urganish ishida tashabbuschi buldilar. Hozir Toshkentdagi tarix muzeyi, sanat muzeyi, tibbiet muzeylaridagi boy arxeologik kollektsiyalarning katta qismi XIX asrda yig’ilganlar. Samarqandda istiqomat qiluvchi V.L.Vyatkin qadimgi er vositalarini wrganish asosida rasadxonaning wrnini aniqladi. 1908-1909 yilari rasadxonaning sakkizdan bir qismi topildi. Chor Rossiya davrida Wzbekistonda, Wrta Osieda ibtidoiy jamoa davri, bulganilagiga shubh’a bilan qaralgan edi. İkkinchidan Wrta Osiega ah’oli Eron va Shimoliy Hindiston tomonidan kuchib kelgan deb taxmin qilinar edi. Quldorlik davri h’am gue bwlmagan eng qadimgi zamonlardan tortib, swnggi Buxoro amirlari zamonigacha Wrta Osie xalqlarining h’aetida uzgarish bulmagan deb uqtirar edi. Lekin Wzbekiston tarixini davrlashtirish masalasida Moskva, Leningrad, Sankt-Peterburg va Wzbekiston arxeologlari A.Yu.Yakubovskiy, V.G.Grigorev, S.P.Tolstov, M.E.Masson, Ya.G.Gulomov va boshqalar ish olib bordilar. 1923-1933 yillari Namangan viloyatining Uchqurgan tumani Norin daresi bwyida elektrostantsiya qurish taergarligi munosabati bilan Sankt-Peterburg arxeologiyasidan B.A.Latinin Far»ona vodiysining shimoliy rayonlarida: 1934 yil S-Peterburg arxeolog G.V.Grigorev Yangiywl tumanida usha yili prof. A.Yu.Yakubovskiy boshliq S-Peterburg va Wzbekiston arxeologlaridan Buxoro viloyatining sharqiy qismida, M.S.Masson boshliq arxeologlar Oxangaron vodiysida jiddiy arxeologik qidiruv wtkazdi. 1936-1937 yillarda Termiz shah’rida qozish ishlari olib bordi va S.P.Tolstov boshchiligida Xorazmda, V.A.Shishkin boshchiligida Buxoro viloyatining g’arbiy qismida Yangi tekshirish boshlandi. Bu ekspeditsiyalar 1939-40 yaillarda Wzbekistonda sug’orish soh’asida xalq qurilishlari boshlanishi munosabati bilan arxeologiya kuzatishlari utkazildi. 2. İbtidoiy jamoa davri odamlar urug’, aymoq va oila Odam toshdan qurolyasab, uni takomillashtirib, uzlari h’am rivojlanib borganlar. İshlab chiqarish jih’atidan bu davo paleolit /qadimgi tosh/ davri deb atagan. U qurollar taraqqitei bosqichi jih’atidan shell ashel vam uste deb bwlinishdi. Bu vaqtlari yashagan pitekontrop Yava orolida topilgan. /Maymun odam/, sinantrop /xitoy odami/, geydelberg neanertal tipidagi odamlar tuzilishi jih’atidan odam bilan maymun wrtasidagi h’olatda bulganlar.
20 1955 yil kuzda Toshkentdan 15 km. G’arbda Shoinkwprik degan joyda Qoraqamish bwyida qadimgi qotlamdan ashel, muste tosh qurollari topildi. Farg’ona, Qayroqqum 400-500 ming avvalga odamlardan darak beradi. Musteda suyakdan asbob yasagan bu vaqtda urug’ tartibiga kwcha boshladi. 1938 yillar Surxandare. Teshik toshdan Oqladnikov neandertal 8-9 esh bola bosh suyagini topdi. U 100-120 yil avval yashagan. 1946 yili Samarqand viloyati Urgut tumanidagi Omanquton g’orida tosh qurollar topildi. 1954 yil Qoyraqqum chulida muste esdalik topildi. Novoiy shah’ridagi Uchtut qishlog’i yaqinidagi Voush tog’i janubida, İofayrom soy, Palman qishlo»i, Xujokair soyining ung soh’ilida topildi, ibtidoiy odamlar unda yashagan. A.P.Okladnikov Davlat mukofoti laureati unvonini oldi. Bular Wrta Osie neondertal bosqich wtganlarini isbotladi. a) Olovdan foydalanish kengayib atrofdagi ah’oli bilan malum darajada bir guruh’ kishilar wrtasida xon-qorindoshlik munosabati boshlandi. Urug’ tepasida ona turdi. Bola ona urug’ligining bolasi h’isoblandi. 40 ming yil avval swnggi paleolit boshlanadi. Kromonop h’ozirgi kurinishdagi odamlar paydo bwlgan. Uning esdaliklari Shoimkupirik, Boysun tog’idagi Machoy gori, «Amir Temur» gorida topilgan. Samarqand makoni yaxshi urganildi. U 1939 yili Samarqand Davlat universiteti D.N.Lev boshchiligida ekspeditsiya olib borildi. Unda odamlarning 2 pastki jog’i topildi. Toshkentdagi Buzsuv 1, Buzsuv II makoni Oxangaron tumanidagi Qulbuloqdan h’am swnggi paleolit esdaliklari topildi. Mezolit urta tosh davri. Wq ey uylab topildi, h’ayvonlar qulga urgatiladi. Surxandare viloyati Zaraut soydan toshga qizil kesak bueq bilan solingan surat topildi. Unda chodir epilib, wziga dum bog’lagan wq-ey kutargan ovchilar evvoyi h’ayvonlar bilan tasvirlangan. Unda h’ayvonni unutmaslik uchun ishlagan bulishi mumkin deydi arxeolog Artsixovskiy A.V. Arxeologiya asoslari (T.1970. 272 bet). Machay gorida mezolit qatlam 40 sm. Farg’onada Obishir, Toshkentda Qwshilish degan joydan mezolit esdaliklar topildi. b) Neolit davriga utish asosan toshni silliqlash va teshish usullarini rasm qilishdan boshlaydi. Sopol idishlar 1 marta yasaladi. Bu davrning yirik esdaligi Qoraqalpog’istondagi Kaltaminor choylasidir uni 1937 yilda S.P.Tolstov ochdi. Eramizdan avval 300-400 yil ilgari solingan Enbosh qalada 1940 yili qazish ishi olib borildi. Unda 100-120 odamlik katta choila qurg’onligi S.P. Tolstov tomonidan aniqlandi. Qumni uyib ishlagan 20 dan ortiq uchoq bwlgan. asosiy kasblari boliqchilik va ovchilik bwlgan. v) Turkmanstonda Kopet-Dog’ etaklaridagi soylar oeg’ida Anav, Kaxka, Chacha, Namozgoh’ kabi tepalar metall yangi tarqolgan zamonda paydo bwlgan eng qadimgi utroq deh’qon ah’oli yashagan qishloqlar xarobasidan iboratdir. Bu xil h’ali urnashmagan deh’qon va chorvadorlar madaniyati 1-marta Xorazmda usha Kaltaminor chaylosi yaqinlarida aniqlangani uchun, Toza bog’ep Madaniyati deb otalgan. Zarafshon daresi qurib qolgan bir tarmog’i bilan Moxandareda prof. Ya.G’ulamov boshchiligida 1950 yili tekshirildi. Qoraqul shah’archasidan 15 km shimoli G’arbda Zamonbobo kuli bwyida wsha davr qabrstoni topildi. 41 ta mozor 21 ochildi. Ota urug’i boshlangan va er ulsa, xotinni uldirib qushib kumilgan. Jez qurol, jez oynalar topildi, bueqli sopollar uchraidi. Namangan viloyati Chust shah’archasi enida «Buvona mozor» degan joyda shunday qishloq topilgan, utroq, deh’qonchilik qilgan. Shunday yana qishloq Andijon viloyati Oyim tumanidagi Dalvarzin tepasida h’am topilgan. Qishloqlar devorlar bilan urolgan, paxso yaki xom g’ishtdan qurilgan uylarda yashagan. Masalan, Chust qishlog’i 1,5 metrgacha keladigan tashqi dveor qoldiqlari qovlab ochildi. Dalvarzinda 200 metr masofada, eni 4,6 metr sharqiy qismida qatto 80 m, masofada eni 4 m lik tosh ywl kovlab ochildi. Dalvarzindan 900 ga yaqin tosh Uroq, jez uroqlar deh’qonchilik rivojlanganini kwrsatadi. Metall buyumlar paydo bwlishi bilan ota uru»i kuchaydi, bola urug’iga utdi. Deh’qonchilik bronza davrida vujudga kelgan. Usha davrda toshqin suvlarni malum tortibga solib ularni kanal h’alatiga keltirilganligi malum bwldi. II. m.avval I minginchi yillarda temirni olovda eritish ywlani topib, ishlata boshlagan. Arxeologlarning aniqlashicha Qoraqum ichlarida 2500-2600 yillar ilgari kata qalalar bino qilingan. 2100 yil burun kelib ketgan xitoy saexi Chjan Syanning malumotlariga kwra «Davan» deb yuritilgan Farg’onada 70 ga yaqin kata va kichik qalalar, 300-000 ga yaqin ah’oli bwlib, beda, uzum etishtirib, yilqichilik yaxshi rivojlangan. Wrta Osieda quldorlik davrlarning yuqori taraqqieti Parfiya, Gretsiya, Baktriya h’amda Kushon kabi mah’alliy imperiyalar zamoniga twg’ri keladi. Zaroastrizm dini Eronda emas, Wrta Osieda bulganini raxeologlar isbotladi. Ya.G.Gulomov 1936 yili Xorazmda Mang’it tumanidagi Qubba tog’» ustida zardushtiylar qabrini kovlagan, 60 metrlik tor bino xarobasida odam suyaklari chiqdi. Bino-naus deb ataladi. Suyaklar Ossuriylarda saqlangan. Qoraqalpog’istondagi enboshqaladan utga topinadigan ibodotxona topildi. /Otashkada/ Zardush dini vatani va «Avesto» kitobi maydonga kelgan joy Wrta Osie ekanligi dalillandi /56 -bet/. 1933 y. Termiz tumanida Ayritom degan joyda Budda dini İbodatxonasining xarobasi topildi. Budda xaykalining topilishi Kushonlar davrida Hindiston bilan wz-aro munosabatlar kuchaytirilganini dalilaydi. Buddizm Davlat dini darajasiga kutarildi. III. Sug’orish maydaonining kuchayishi, suvni bland erlarga kutaradigan charxpalaklarning, suv tegirmonlarning kashf qilinishi paxta ekinlarining tarqalishi va h’okazalar yangi feodal munosabatlariga olib keldi. III asrda asosan h’aet aloqida voh’alarga qishloqlarga kuchaydi. Er zadogonlari bilan «deh’qonlar» qullardan drujina «chokarlar» qilib qishloq ah’olisini wziga ishlatadi. Lekin siljish rivojlanishlar bwlgan. Masalan, Xorazmda, Tuproq qalani /IV asr/ qazishda «podsholar zoli» deb atalgan zal topildi. Prof.S.P.Tolstov «Bu zalda xorazmda Afrig’, xonodoniga mansub podsholarning h’aykali ota-bobrolar ruh’iga si»inishi tariqasida aks ettirilgan»-deb bah’olaydi. Bu saroydan Xorazm shoh’larining ezma h’isob-kitob arxivi topilgan. Qadimgi Xorazm ezuvi taxtaga charmga ezilgan. 1934 yili Samarqand yaqinidagi Mug’tepadan Panjakent h’okimi Divashtichning VIII asrdagi arxivi topilgan edi. Sug’dcha va arabcha xatlar asosida sug’d ezuvlarining xususiyatlari aniqlandi.
22 Surxondare viloyati «Bolalik tepa» da zal, devorlar odamsuratlari bilan bezatilgan ibodatxona topildi. U V asr oxirlariga doir. 1937-1956 yillari Buxorodan 40 km «arbdagi Varaxsha shah’ri xarobalari tekshirildi. Unda VII-VIII asrlarda Buxoro h’ukmdarlari solgan Rachfandun saroylarning xorobasi topildi. Unda 3 zal va 1 ayvon ochilgan. Zalning birida oq fil minggan kishilar, filga h’ujum qiluvchi iyritqich afsonoviy h’ayvonlar, 2 zalda Rum qushinlari qanotli tuya ustiga oltin taxt qwyilgan va boshqa devorda tasvirlar bor. Bular ilk feodalizm vaqtida tasviriy sanat rivojlanishini kwrsatadi. Ulug’bek rasadxonasi 1 marta 1908 yili topilsa, er ostidagi sekstant qismi kovlangan edi. Lekin er ustidagi binosi qanday bwlgani nomalum edi. 1948 yili V.A.Shishkin uni aniqladi. 3 qavatli bino Arxitektor Nilson rasadxonasining tashqi kwrinishini taxminiy ravishda tiklab kwrsatadi. Demak Wrta Osie xalqlari tarixi paleolit, mezolit, neolit, eneolit, bronza, temir davrlarini utganliklarini arxeologiya topilmalari dalillaydi. 2. Ulkashunoslikni urganish uchun uqutuvchi ulka va wlkashunoslik nima, uni qaysi ilmiy va ommaviy adabiёtlardan wquv wrganish mumkin ulka muzey ekspozitsiyalarida, arxiv h’ujjatlarida wz ulkasiga oid qanday malumotlar bor va nih’oyat, wlkashunoslikning brinchi manbai bwlgan arxeologiya h’aqida batafsil malumotga ega bwlishi lozim. Wquvchilarning arxeologiyaga oid ilmiy safarlar tarkibida ishtirok etishi juda katta talim-tarviyaviy ah’amiyatga egadir. Talaba va wquvchilarni arxeologiyaga oidtishlarga jalb qilishdan avval ularni bu ishga puxta taerlash zarur. Qanday edgorliklar arxeologiyaga oid edgorlik sanaladi, arxeologiyaga oid edgorliklarni qidirish turlari va uslublari nimalardan iborat kabi savollarga javob beradi, mutaxassis-arxeologlar bilan uchrashuv utkaziladi, arxeologiya h’aqida uqigan adabietlar tah’lil qilinadi, muzey ekspozitsiyalari namoyish qilingan materiallar bilan adabietda aks ettirilgan arxeologiyaga oid materiallar taqqoslanadi. Wquvchilar tomonidan urganiladigan obekt qaytadan kwrsatiladi va ywnalishlari chiziladi. Natijada talaba va wquvchilar arxeologiyaga oid edgorliklarni urganishdan asosiy maqsadlari va vazifalari nimalardan iborat ekanligini bilib oladilar. Tadqiqot ishlarini qaerdan boshlash va qanday urganishni esa ulkashunoslik tugaraklaridagi mashg’ulotlarda muxokama qiladilar. Tugarak mashg’ulotlarid: 1) tarixiy moddiy edgorliklarning jami va geografik sharoiti; 2) edgorliklarning nom iva turlari, qurg’on, shah’arga, makon va boshqalar. 3. edgorliklarning umumiy tarifi uning h’ajmi saqlanish h’olati va boshqalar; 4. Edgorliklarni kvadratlarga bwlib, usha joylardan yani er ustidan topilgan topilmalarni daftarga batafsil qaid qilish va toshqurollar, sopol siniqlari rasmlarni daftarga tushirish ishlari muh’okama qilinadi. Bulardan tashqari yana: a) mah’alliy ah’oli shu edgorlik h’aqida nimalardan bilishi, bu h’aqida afsonalar borligini aniqlang, bwlsa suzlab berishlari iltimos qilinadi va ular ezib, olinadi. B) agar edgorlik usha mah’alliy xalqlarning avlod- ajdodlariga tegishli bwlsa, ul h’olda biror madaniy katlami qolganmi, uning chuqurligi eni va bwyi, qidirish jaraenida topilgan topilmalar en daftarga ezib boriladi. V) topilgan malumotlarning davri aniqlanadi. G) topilmalar yangimi, eki oldingi topilmalarni twldirish uchun xizmat qilishini aniqlash/ bu edgorlik 23 arxeologiyaga oid kartaning qaysi nuqtada joylashgan/ Agar yangi bwlsa, viloyat muzeyi yaki tarixiy obidalarni saqlash va muh’ofaza qilish qumitapsiga xabar qilish vazifalari h’am yuklatiladi. Arxeologiyaga oid edgorliklar h’aqidagi adabilardan, muzey ekspozitsiyalaridan urganilgn malumotlarni boshqa manbalar Bilan yanitoponimik ezma manbalar, arxiv h’ujjatlari bilan solishtirish yangi arxeologiyaga oid edgorliklarni qidirib topishga imkon berish. Urganish manbai qilib olingan rayonning, avul, qishloq, shah’archalarning toponimikası urganilib ularning manolarini yangilatuvchi lu»at tuzulsa, keyin u nomlar arxeologiyaga oid kartalarga tushirilsa usha joy tarixini urganish juda qulay bwladi. Bu lug’at «Wzbekiston xalqlari tarixi» dagi madaniyatga tegishli mavzulardagi qishloq, shah’arlarga qushimcha qilib, uz ulkasidagi joy nomlari keltirilsa, maqsadga muvofiq bwladi. Arxeologiyaga oid yangi edgorliklarni qidirib topishda qadimgi ah’oli yashagan shah’ar va qishloqlar h’aqidagi yirik asarlar h’am qimmatli manba bwla oladi. Erning ustidami, eki ostidami birgina arxeologiyaga oid topilmalarning topilishi usha er eki unga yaqin bwlgan biror joyda edgorlik borligini bildiradi. Ywq bwlib ketgan h’ayvonlar turlarining saqlanib qolgan suyaklarning topilishi shu h’ayvonlar gavdaning tuzilishini urganish uchun naqadar ah’amiyatli bwlsa, meh’nat vositalarining qoldiqlari h’am ywq wlib ketgan ijtimoiy –iqtisodiy malumotlarni urganish shu qadar ah’amiyatlidir. Wqituvchi rah’barligida utkazilgan turli qildagi ilmiy safar va ekskursiya h’amda saexatlar natijasida topilgan arxeologiyaga oid topilmalar maktabga qwyilgach umumlashtiriladi, ulkashunoslik tugaragida urganiladi, uning materiallaridan maktabda kurgazmalar takshil qilinadi va maktab wlkashunoslik muzeyi fondiga ekspozitsiya sifatida wtkaziladi. Wquv jaraenida esa unumli daliliy malumotlar sifatida foydalaniladi.
Download 0.53 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|