Без дижения и занятий физкультурой здоровым быть невозможноSintaksis

---

Sintaksis
Без дижения и занятий физкультурой
здоровым быть невозможноSintaksis
(qadimgi yunoncha: 
σύν-ταξις
- syntaxis
— tuzilma, tartib, birikma):
1) nutq birliklarini shakllantirishning
muayyan tillar uchun xos boʻlgan
vositalari majmui;
2) grammatikaning soʻzlarni soʻz
birikmalari va gaplarga, sodda gaplarni
esa qoʻshma gaplarga birikish usullarini

---

oʻrganuvchi, soʻz birikmalari va gaplarning
tuzilishi, maʼnosi, oʻzaro taʼsirlashuvi
hamda vazifalarini tadqiq etuvchi boʻlimi.
"Sintaksis" termini soʻz birikmalari va
gaplarni hamda ularning tilda qoʻllanishini
qamrab oluvchi grammatik qurilish
maʼnosini ifodalash uchun ham
ishlatiladi. Tilning grammatik qurilishida
Sintaksis juda katta ahamiyatga ega,
chunki uning tarkibiga bevosita
kishilarning muomala muloqot jarayonini
amalga oshirishga yordam beruvchi
sodda gap va qoʻshma gap kabi til
birliklari kiradi. Sodda gap muayyan
voqeahodisani, qoʻshma ran
voqeahodisalar orasidagi
aloqamunosabatni, ran boʻlagi esa

---

voqeahodisa unsurlaring vazifalarini
ifodalaydi.
Sintaksis morfologiya bilan chambarchas
bogʻliqdir. Sintaksisda, xuddi
morfologiyada boʻlgani singari, soʻz
asosiy birlik hisoblanadi, lekin u shakl
yasalishi jihatidan emas, balki soʻz
shakllarining soʻz birikmasi va gaplarni
tuzishdagi ishtiroki jihatidan oʻrganiladi.
Soʻz birikmalari va gaplar tilning asosiy
sintaktik birliklari va ularning har biri oʻz
ichki xususiyatlariga egadir.
Gap, gap boʻlagi, soʻz birikmasi
Sintaksisning asosiy birliklaridir. Bularga
keyingi paytlarda abzats, period, matn

---

kabi birliklar ham kiritilmoqda. Soʻz
birikmasi tobe aloqa (bogʻlanish)
vositalari — moslashuv, boshqaruv yoki
bitishuv yordamida ikki yoki undan ortiq
mustaqil soʻzdan qosil boʻladi va faqat
ran tarkibidagina amal qiladi. Gap
Sintaksisning markaziy birligidir. U
struktursemantik qolip va nutq birligi
boʻlmish fikr sifatida oʻrganiladi. Gap
fikrni — tashqi olam bilan aloqa tufayli
yuzaga keladigan histuygʻularni ifodalash
vositasidir. Gap bir mustaqil soʻzdan
("qorongʻilashmoqda", "jimjitlik"),
aksariyat hollarda esa bir necha soʻzdan
hosil boʻladi. Asosan, sintetik tillar,
shuningdek, analitik tillarning
xususiyatlariga ega boʻlgan oʻzbek tilida

---

gapdagi soʻzlarning bogʻlanish vositalari
sifatida yordamchi soʻzlar — koʻmakchilar
va bogʻlovchilarni, suz tartibini, ohangni
va boshqalarni koʻrsatish mumkin. Sof
analitik tillarda gapdagi suzlarning
bogʻlanish vositalari, asosan, yordamchi
soʻzlar boʻlsa, agglyutinativ va amorf
tillarda mazkur vazifani soʻz tartibi
bajaradi.
Hozirgi Sintaksisda mavhum grammatik
struktura sifatida gap tushunchasi
hamda mazkur strukturaning nutqda aniq
voqealanishi vositalari sifatida ifoda
tushunchasi farqlanadi; shunga muvofik,
ravishda gap nazariyasi va ifoda
nazariyasi ham chegaralanadi. Gap Si

---

doirasiga uni shakllantirishning usul va
vositalari, ifoda Si doirasiga esa gapning
aktual boʻlinishi vositalari hamda uning
maʼno strukturasi muammolari kiritiladi.
Sintaksisda, shuningdek, gap boʻlaklari
ham oʻrganiladi. Ular bosh (ega, kesim)
va ikkinchi darajali boʻlaklar (toʻldiruvchi,
aniqlovchi, hol)dan iborat. Keyingi
paytlarda kesim gapning asosi ekanligi,
undalma, kirish soʻz va kiritmalarga
gapning uchinchi darajali boʻlaklari
maqomini berish masalalari ham
koʻtarilmoqda.
"Sintaksis" termini, garchi ayni hozirgi
maʼnoda boʻlmasada, dastlab mil. av. 3-

---

asrda Yunonistonda stoiklar tomonidan
qoʻllangan. Sintaksisning ilk prinsiplarini
yunon grammatisti Apolloniy Diskol
morfologik negizda, xususan, soʻz
turkumlari Si tarzida asoslagan. Sintaksis
tarixi yevropa va rus tilshunosliklarida
boʻlganidek turkiy tillarda (oʻzbek tilida)
ham oʻziga xos rivojlanish bosqichlarini
oʻtgan. Qomusiy alloma Mahmud
Koshgʻariyning 11-asrda "Javoxir unnahvi
fi lugotitturk" ("Turkiy tillar sintaksisi
kridalari") asarini yaratganligi buning
yaqqol isbotidir. 20-asrda oʻzbek tili
sintaksisiga, qisman, sintaktik qurilishiga
rus tilshunosligidagi nazariy tadqiqotlar
maʼlum darajada taʼsir oʻtkazgan. Oʻtgan
asrda oʻzbek tili sintaksisi sohasida

---

Fitrat, Ayub Gʻulomov, F. Abdullayev; Gʻ.
Abdurahmonov, M. Asqarova, A.
Nurmonov, N. Mahmudov va boshqa
jiddiy tadqiqotlar olib bordilar.
Ad:. Oʻzbek tili grammatikasi, 2j., T., 1975;
Mahmudov N., Nurmonov A., Oʻzbek
tilining nazariy fammatikasi. Sintaksis, T.,
1995.
Abduvahob Madvaliyev, Ibodulla
Mirzayev.
Andoza:Otashrich

---

Ko‘proq o‘rganish Ushbu maqolada
Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-
2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.
Ushbu maqola chaladir. Siz uni boyitib,
(https://uz.wikipedia.org/w/index.php?ti
tle=Sintaksis&action=edit) Vikipediyaga
yordam berishingiz mumkin.
Bu andozani aniqrogʻiga almashtirish kerak.
"https://uz.wikipedia.org/w/index
.php?
title=Sintaksis&oldid=3652027" 
dan olindi

---

Bu sahifa oxirgi marta 15-Aprel 2023, 09:01 da
tahrir qilingan.
•
Matndan 
CC BY-SA 3.0
litsenziyasi boʻyicha
foydalanish mumkin (agar aksi koʻrsatilmagan
boʻlsa).