Bilish nazariyasi: asosiy muammolari va yunalishlari

XX asr boshida har xil maktablar: Gusserlning fenomenologik intuisiya (reduksiya), Bergsonning intuitivizm, Freydning ong osti intuisiyasi va boshqa yo’nalishlar yuzaga keldi. Bu maktablar intuisiyani bilishning instinkt, ong osti hodisasi, diniy e’tiqod va hokazolarni o’zida uyg’unlashtirgan irrasional harakati sifatida tushunadi. Bu yo’nalishlarning o’ziga xos xususiyati shundaki, ular dunyoni ilmiy bilishda aqlning, tushunchalar vositasida tafakkurning rolini kamsitadi. Tafakkur o’rniga predmetni keraksiz rasionalistik mulohazalarsiz «asl holicha» qamrab olish imkonini beruvchi intuisiya qo’yiladi.

Bugungi kunda irrasionalizm g’oyalarini ekzistensializm, neopozitivizm va hozirgi zamon falsafasining ayrim boshqa yo’nalishlari rivojlantirmoqda. Masalan, ekzistensialist Xaydegger fikriga ko’ra, «ekzistensiya»ni mantiqiy tushunish mumkin emas. Yaspersda e’tiqod, intuitiv tarzda qaraladigan mistik «vahiy» birinchi o’ringa qo’yiladi. Marsel «abstraksiyalar ruhi»ga qarshi ayovsiz kurashni targ’ib qiladi. Inglizlar Ross, Mur, Richard moddiy narsalarni bilishning sezgi va aql darajalarini chetlab o’tib, qandaydir mistik intuisiya yordamida, bevosita bilish mumkinligini isbotlashga harakat qiladi.

Shunday qilib, o’tmishda faylasuflar intuisiya deganda insonning haqiqiy borliqni bilish qobiliyatini tushungan, ularning ayrimlari (Spinoza) intuisiyaga aqlning oliy ko’rinishi sifatida yondashgan bo’lsalar, hozirgi intuitivistlar aqlning, tafakkurning rolini kamsitadilar yoki inkor etadilar, alogizm va mistik irrasionalizmni targ’ib qiladilar.

Mantiq sifatida tushuniladigan dialektika intuisiyaning shakllanishi va uning natijalariga tanqidiy yondashilishiga imkoniyat yaratadi. Garchi intuisiya deduktiv nazariyaning muhim bo’g’inlarini ko’rsatib bersa-da, u bizni ularni isbotlash zaruriyatidan xalos etmaydi. Bevosita, kutilmagan va anglab yetilmagan bilim sifatida intuisiya quruq joyda emas, balki vazifalarni yechish, yechimni «intuitiv» topishni belgilaydigan muayyan asoslar mavjud bo’lgan holda yuzaga keladi. Biroq intuisiya natijalarini bilimning tegishli shart-sharoitlar mavjud bo’lgan sohalarida tekshirish lozim. Masalan, matematika va fizikada olingan natijalarni faqat tajriba o’tkazish yo’li bilan tekshirish mumkin.

Inson ruhiyati hissiy, oqilona va eydetik bilimning yangi shakllarini yaratish uzluksiz jarayoni sifatida amal qiladi. Ingliz olimi G.Uolles ma’naviy ijod jarayonlarining tayyorgarlik, yetilish, anglash va tekshirish quyidagi bosqichlarini qayd etgan. Ijodning muhim bosqichi – yangilikni intuitiv anglash, tushunib yetish. Intuisiya – kutilmaganda bevosita olingan bilim.

1¹ Толстой Л.Н. Воспоминания. – М.: Прогресс, 1991. – С.3.

1¹ История философии: Энциклопедия. – Минск: Книжный дом, 2002. – С.310.

1¹ История философии: Энциклопедия. – Минск: Книжный дом, 2002. – С.310.

1^ Қаранг: Фараби. Китаб ал-Хуруф. – Душанбе: Илм, 1972. – 23-б.

2^ Фараби. Китаб ал-Хуруф. – Душанбе: Илм, 1972. – 24-б.

1¹ Қаранг.С.М.Ҳотамий. Ислом тафаккури тарихидан.-Т.: Минҳож, 2003.- Б.74