Biokimyo va molekulyar biologiya

 
14 – laboratoriya mashg`uloti 
 Lipidlarga xos rangli reaksiyalar 
 
Lipidlarga gidrofob bo’lgan yuqori malekulali moddalar kiradi. Bu moddalar 
suvda erimaydi, faqatgina organik erituvchilarda (xloroform, efir, atseton, benzol, 
benzin) eriydi. Lipidlar hamma tirik organizmlar hujayrasida uchraydigan komponent 
hisoblanadi. 
Kimyoviy tuzilishiga ko’ra lipidlar bir qancha guruhlarga bo’linadi: 
1. Neytral yog`lar yoki triglitseridlar 
2. Fosfoglitseridlar yoki fosfolipidlar 
3. Sfingolipidlar 
4. Glikolipidlar 
5. Sterin va steridlar 
6. Mumlar 
Organik erituvchilarda erishiga qarab va ulardagi qutubli funksional guruh 
molekulalarining bor yo’qligiga qarab 2 ga bo’linadi: 
1. Qutubli lipidlar 
2. Neytral lipidlar 
Qutubli lipidlarga fosfoglitseridlar, sfingolipidlar, glikolipidlar kiradi. Neytral 
lipidlarga erkin yog` kislotalari va ularning efirlari, atsilglitseridlar, steroidlar va 
mumlar kiradi. 
Lipidlar tirik organizmda juda muhim funksiyalarni bajaradi: 
Birinchidan ular asosiy energiya manbai hisoblanadi, chunki 1 g yog` 
parchalanganda 38,9 kkal energiya ajralib chiqadi. Bu esa 1 g uglevod va oqsil 
parchalanganda ajralib chiqqan energiyadan 2 marta ko’p hisoblanadi. 
Ikkinchidan lipidlar hamma hujayralarning membranasining struktura birligi 
hisoblanadi va membrananing yarim o’tkazgichligini ta’minlab turadi. Bunda hujayra 
ichiga kiradigan moddalar tanlab o’tkaziladi. Plazmatik membrana lipid va 
oqsillardan tashkil topgan bo’lib, ularning miqdoriy nisbati asosan 1:1 bo’ladi. 
Membrana tarkibidagi lipidlarning 40% dan 90% gacha bo’lgan qismi 
fosfolipidlardan tashkil topgan. Bakteriyalarning va mitoxondriyaning ichki 
membranasidan ko’p miqdorda kardiolipin topilgan. 
Uchinchidan lipidlar himoya funksiyasini bajaradi. Bunda ichki organlarning 
hammasi yog` qavati bilan o’ralganligini kuzatish mumkin. 
To’rtinchidan ko’pgina vitaminlar va gormonlar lipidlarga hos bo’lib, 
organizmda maxsus boshqarish funksiyalarini bajaradi. 

---

34 
Beshinchidan lipidlar termoregulyatsiya xossasiga ega bo’lib, organizmdagi 
issiqlikni boshqarib turadi. 
Oltinchidan yog`lar suv manbai bo’lib, ular parchalanganda suv ajralib turadi 
va bu cho’l zonasida yashovchi hayvonlar uchun suv manbai bo’lib xizmat qiladi. 
Sterinlar esa miyaning oq moddasining tarkibida bo’ladi va ko’pgina biologik 
aktiv moddalar vitaminlar, gormonlar va o’t kislotalarini hosil bo’lishida qatnashadi. 
Oddiy yog`lar triglitseridlar bo’lib, ular yog` kislotalari va glitserinning 
murakkab efiri hisoblanadi: 
CH
2
CH
CH
2
O
O
O
C
C
C
C
17
H
35
C
17
H
35
C
17
H
35
O
O
O
Yog`larning tarkibiga to’yingan va to’yinmagan yog` kislotalari kiradi. 
To’yingan yog` kislotalaridan stearin (C
17
H
35
COOH) va palmitin (C
15
H
31
COOH)lar 
yog`larning tarkibida eng ko’p bo’ladi. To’yinmagan yog` kislotalardan eng 
asosiylari olein (C
17
H
33
COOH), linol (C
17
H
31
COOH) va linolen (C
17
H
23
COOH) 
kislotalari hisoblanadi. To’yinmagan, yog` kislotalarining tarkibida qo’shbog` bo’lib, 
bu ularning reaksiyaga oson kirishishini ta’minlab beradi. Olein kislotasining 
molekulasida 1 ta, linol kislotasida 2 ta, linolen kislotasida esa 3 ta qo’shbog` bo’ladi. 
Linol va linolen kislotalari odam organizmida sintezlanmaydi va ovqat bilan kirishi 
zarur. Bu kislotalarning organizmdagi yetishmasligi natijasida moddalar almashinuvi 
buziladi. Shuning uchun yuqoridagi moddalar vitamin sifatida ta’sir etuvchi moddalar 
xossasiga (vitamin F) ega. 
Linol va linolen kislotalari o’simlik moylari (kungaboqar, zig`ir) tarkibida 
bo’ladi. Araxidon kislotasi esa baliq moyida, sariyog`da va bir qancha 
margarinlarning tarkibida bo’ladi. 
Lipidlarni aniqlash bo’yicha quyidagi metodlardan foydalanish maqsadga 
muvofiq bo’lib, bular lipidlarni biologik materiallardan ajratib olish, bir qator 
lipidlarni miqdoriy aniqlash, analitik fraksiyalash va ularni yupqa qatlamlarda 
xromatografiya qilishdan iboratdir.