Biologiya kafedrasi “dak ga tavsiya etaman” Tabiiy fanlar va geografiya fakulteti dekani dots. A. Nazarov
Download 498.93 Kb. Pdf ko'rish
|
biologiya darslarida oquvchilarning individual faoliyatini tashkil etishning pedagogik asoslari (1)
- Bu sahifa navigatsiya:
- 1.2. BIOLOGIYANI O’QITISHDA O’QUVCHILARNING ILMIY DUNYOQARASHINI SHAKLLANTIRISH
|
Biologiyadan o‘quv darslarni tashkil etish va olib borishda foydalaniladigan samarali o‘quv-metodik vositalar.
individual mustaqil faoliyatiga mo‘ljallangan o‘quv metodik ta‘minotning yaratilishi darslarda o‘quv faoliyatini dasturlash va boshqarish imkonini beradi
adabiyotlar ro‘yhati, ..............sahifadan iborat. Adabiyotlar sharxi Fan-texnika rivojlanishining jadallashuvi jamiyatning ijtimoiy, iqtisodiy, tizimi oldiga muayyan maqsad va vazifalarni qo‘yadi. O‘zbekiston Respublikasining «Ta‘lim to‘g‘risida»gi Qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da o‘z aksini topgan bu talablar maqsadi har tomonlama kamol topgan, bozor iqtisodiyoti sharoitiga moslashgan, jamiyat, davlat va oila oldidagi o‘z javobgarligini his etadigan kishilarni tarbiyalashdan iborat. Bu talablarni amalga oshirish uchun o‘qitishning samarali shakllari va vositalarini ishlab chiqib, ta‘lim jarayoniga tadbiq etish, ta‘limning o‘quvchi shaxsiga qaratilgan demokratik yo‘nalishlarini rivojlantirish, didaktik va axborot vositalarining yuqori samara beradigan yangi avlodini yaratish va ta‘lim jaraniga joriy etish zarur.O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi hamda «Ta‘lim to‘grisida»gi Qonunda ta‘lim va tarbiyaning insonparvar, demokratik xarakterda ekanligi ta‘lim jarayonining uzluksizligi, izchilligi, dunyoviyligi, bilim olishning hamma uchun ochiqligi yozilgan . Davlatimiz tomonidan biologiya ta‘limi sohasidagi oldinga qo‘yilgan vazifalarni muvoffaqiyatli hal qilinishi uchun eng avvallo uzluksiz ta‘lim tizimida zoologiyadan ta‘lim va tarbiyani tashkil etishning nazariy asoslari bo‘lgan didaktik tamoyillarni aniqlab olish zarur. 11
Pedagogik adabiyotlarda o‘qitish tamoyillari sifatida ta‘lim tizimining tuzilishi, mohiyati, qonuniyatlari, didaktik faoliyatni tashkil etishda va boshqarishda namoyon bo‘ladigan bilimlar ta‘minoti tushuniladi. Ta‘lim tizimining demokratik tamoyillarini rivojlantirish, o‘quvchilarning mustaqil ishlarini faol tashkil etish va rag‘batlantirishga imkon beradi. Pedagogik adabiyotlarda o‘qitish tamoyillari sifatida ta‘lim tizimining tuzilishi, mohiyati, qonuniyatlari, didaktik faoliyatni tashkil etishda va boshqarishda namoyon bo‘ladigan bilimlar ta‘minoti
tushuniladi. O.Mavlonov va boshqalarning ishlarida laboratoriya mashgulotlarida asosiy metod o‘quvchilarning individual
mustaqil ishini tashkil
etish ekanligi tahkidlanadi. Mualliflar laboratoriya mashgulotlarida asosiy vaqtni o‘quvchilarning individual mustaqil ishlarini bajarishga sarflanishi lozimligi; mashg‘ulotlarni tarqatma materiallar yordamida olib
borish imkoniyatlari; tabiiy holda hayvonlarni o‘rganishning amaliy ahamiyati haqida ma‘lumotlar berishadi. Amaliy
jihatdan laboratoriya mashg‘ulotlari hayvonlar organizmini chuqur o‘rganishning asosiy yo‘li bo‘lsada, umumiy o‘rta ta‘lim maktablari o‘quv dasturida ta‘limning bu shakliga katta e‘tibor berilmaydi. Ko‘p hollarda o‘quvchilarning vazifasi tirik yoki fiksirlangan ob‘ektlardan vizual o‘rganish va rasmini chizib olishdan; o‘qituvchining vazifasi esa laboratoriya ishini bajarishda o‘quvchilarga maslahat berish va ular faoliyatini nazorat qilishdan iborat ekanligi tahkidlab o‘tiladi. Laboratoriya mashg‘ulotlarining bir xil usulda olib borilishi zerikarli bo‘lib, o‘quvchilarning ijodiy imkoniyatlarini cheklaydi. Bu holat ularning fanga bo‘lgan qiziqishlarini so‘nishiga olib keladi.«M.Allamuratov va boshqa mualliflarning o‘rta maxsus kasb-hunar ta‘limi muassasalarida laboratoriya mashg‘ulotlarini o‘tkazishga oid «Biologiya» nomli uslubiy qo‘llanmasida o‘quvchilarning faol bilim olish jarayoniga jalb qilish maqsadida laboratoriya mashg‘ulotlarini interfaol usulda tashkil etish yo‘llari ko‘rsatib berilgan. Mazkur qo‘llanmada umumiy o‘rta ta‘lim, akademik litsey va o‘rta maxsus kasb-hunar kollejlarida tabiiy fanlar o‘quv dasturi asosida tuzilgan laboratoriya ishlari keltirilgan bo‘lib, «ELXOLDING» MCHJ 12
tomonidan ishlab chiqarilayotgan biologiya fanidan laboratoriya jihozlarining bevosita o‘quv jarayonida qo‘llashga oid ma‘lumotlar beriladi. Laboratoriya mashgulotlarida biologik obhektlarni o‘rganish, kuzatish, tabiiy obhektlardan keng foydalanish usulini tatbiq etish ko‘zda tutiladi.[M.Allamuratov.2001] O‘quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish va boshqarish masalalari respublika metodist olimlarining maktab botanika, zoologiya, umumiy biologiya darslarida mahalliy materiallardan foydalanish muammosini yechishga qaratildi. O.Mavlonov, N.M.Verzilin, V.F.Shalaev Ye.M.Belg‘skaya, A.E.Suxarev, A.T.G‘ofurov,X.SHokirovlar darsdan va sinfdan tashkari ishlarning formalari va ularga oid ishlarning turlari xaqida o‘zlarining qimmatli fikrlarini bayon qilganlar.[O.Mavlonov,2009-y.N.M.Verzilin,1991-y.V.F.Shalaev,1999- y.Ye.M.Belg‘skaya,A.E.Suxarev,1995-y.A.T.G‘ofurov,X.Shokirov,1990-y.]. Shu
bilan bir vaqtda botanik, zoologik bilimlarni maktab tajriba yer uchastkasida va tirik burchakgida darsdan va sinfdan tashkari mashg‘ulotlarda olib borilayotgan amaliy ishlar bilan bog‘lash masalalari tadqiq qilingan. M.Jabborov, T.Isxakov, X.SHokirovlar tomondan biologiyani o‘qitishdagi turli mavzular bo‘yicha ilmiy tadqiqot ishlarni olib borishga imkon yaratdi. Metodist olimlardan I.A.Norbekov, M.Maxkamov, A.T.G‘ofurov zoologiya fanidan o‘tkaziladigan darsdan va sinfdan tashqari mashg‘ulotlar ekskursiyalarning xillari, ularni o‘tkazish metodikasi, unda o‘quvchilar tomonidan olib boriladigan kuzatishlar, tajribalarni hal qildilar. Maktab biologiya kursini o‗qitishga bo‘lgan didaktik talablar, biologiyadan darsdan va sinfdan tashqari darslarida o‘quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish masalalari X.SHokirovning ―Zoologiyadan sinfdan tashqari ishlar‘‘qo‘llanmasida ifodasini topdi. M.Ortiqov esa o‘zining maktablarda o‘tkazgan tajribalari , biologiya darslarida ekran vositalari o‘quv filmlari, diafilmlardan foydalanish o‘quvchilarda biologik o‘kuv materialini o‘zlashtirishga bo‘lgan qiziqishini orttirishiga, ularning bilimini mustaxkam bo‘lishida aloxida axamiyatga ega ekanligini isbotlab berdi. J.Tolipova darslarni xilma xillashtirish, noan‘anaviy arslar, seminar, konferentsiya, muammoli munozarali o‘tkazish o‘quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirishda, 13
mustaqilligini rivojlantirishda, puxta bilim egallashlarida katta rol o‘ynashini ko‘rsatib berdi Mahalliy materiallarga asoslangan holda sinfdan tashqari mashg‘luotlarni qanday shaklda mazmunda o‘tkazish kerakligi A.T.G‘ofurov, S.K.Xabirovalarning «Biologiyadan sinfdan
tashqari mashg‘ulotlar» qo‘llanmasida yoritilgan. Qo‘llanmada ayrim o‘quvchilar, o‘quvchilar guruxi hamda ommaviy ravishda tashkil etiladigan sinfdan tashqari mashg‘ulotlarning xillari, ularning mazmuni va o‘zaro bog`liqligi maktablarda o‘tkazilgan pedagogik tajribalar asosida ochib berilgan. Mustaqillik yillarida respublika metodistlarining diqqat e‘tibori o‘quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish masalasiga qaratildi. Bu o‘rinda biologiyadan noan`anaviy darslar o‘tkazishga qaratildi va J.Tolipova, A.T.G`ofurovlar «Biologiya o`qitish metodikasi va texnologiyalari» qo`llanmasi yaratildi.
Respublikamiz metodistlari biologiyaning faqat umumiy o‘qitish metodikasi bilan emas, balki xususiy metodikasi bilan ham shug`ullana boshladi.T.G‘ofurov,M.Maxkamov «Botanikadan ekskursiyalar o‘tkazish metodikasi» , R.A.Nizamov va boshqalarning qancha o‘quv metodik qo`llanmalarni ko`rsatish mumkin.Umumiy o‘rta ta‘lim maktablari darsliklarini yangi avlodiga qo‘yilgan talablar, D.Hodiyev, R.G‘afarova, M.Rixsiyevlar tomonidan ishlab chiqilgan, umumiy o‘rta ta‘lim maktablari uchun biologiya darsliklariga qo‘yilgan talablar borasida X.Shokirov, M.Jabborov, M.Nishonboyevalar tomonidan o‘rganilgan biologiyani o‘qitish metodikasining takomillashtirish, mazmunini yangilash, biologiya ta‘limi jarayoniga yangi pedagogik texnologiyalarni joriy etikh borakida A.T.G‘ofurov, A.Zikiryayev, O.Mavlonov, F.O.Tolipova, K.Fayzullayev kabi olimlar tadqiqot ishlarida yoritildi. 1.1 UMUMTA’LIM MAKTABLARIDA BIOLOGIYANI O’QITISHNING MAZMUNI VA METODLARI
Mamlakatimiz Prezident Islom Karimov rahbarligida ta‘lim va tarbiya sohasida katta bunyodkorlik ishlari amalga oshirildi. Mamlakatimizda yurеboshimiz tashabbuslari bilan. Kadirlar tayorlash milliy dasturi qabul qilinib, qator hukumat qarorlari asosida amalgam oshirilayotgan sohalari
14
islohalar natijasida, dunyoda ,,O‘zbek modeli‖ deb e‘tirof etilgan, tarbiya hamda ta‘limni uzviy va izchil qo‘shib olib borishga qaratilgan mutlaqo yangi tizim yaratildi.,,2004—2009 yillarda maktab ta‘limini rivojlantirish Davlat Umummilliy dasturi‖, ,,Talim tizimini mazmunan modernizasiyalash va ta‘lim-tarbiya samaradarligi yangi sifat darajasiga ko‘tarish dasturi‖ zamirida ham ta‘lim samaradorligini maqsadi etganligi fikrimizni tasdiqlaydi. Biologiya mashg‘ulotlarida o‘quvchilarning faolligini ta‘minlash, ularning individual ishlashlari uchun noqulay sharoit yaratish ta‘lim jarayoni samaradorligini ta‘minlovchi asosiy omillardan biridir. Respublikamizda amalga oshirilayotgan umumta‘lim maktablarini isloh qilish muammosi umumtahlim maktab o‘qituvchisi faoliyatini o‘quvchining bilim olishi, uning qobiliyatini yanada rivojlanishi va shaxs sifatida kamol topishi uchun zarur bo‘lgan sharoit yaratib berishga yo‘naltirishni talab etadi. Buning uchun o‘qituvchi har doim kimni o‘qitish, nimani o‘qitish va qanday qilib o‘qitish kerak? degan savollarga javob izlashi kerak bo‘ladi . Bu savollarning to‘g‘ri yechimi topish uchun o‘qituvchi pedagogikaning asosiy qonun va qoidalarini, o‘quv predmetining mazmuni, maqsadi va vazifalarini yaxshi tushunib olishi, o‘qitish metodlari va texnologiyalarini chuqur o‘zlashtirgan bo‘lishi kerak. Hozirgi ijtimoiy va ma‘rifiy islohatlar davrida ta‘lim muassasalarida olib boriladigan ta‘lim-tarbiyaning asosiy maqsadi zamonaviy dastur asosida ta‘lim samarasini oshirish va yuqori malakali kadrlar tayyorlashdan iborat. Shundan kelib chiqib, ta‘lim muassasalarining vazifalari quyidagilardan iborat bo‘lishi kerak: - o‘qituvchilarda o‘quv jarayoni samaradorligini ta‘minlovchi pedagogik malakalarni shakllantirish;
-o‘kituvchilarda ijtimoiy va iqtisodiy islohotlarni tushunib yetadigan yangi professonal fikrlashni shakllantirish; - pedagogik bilimlarni o‘qituvchi faoliyatining metodologik asosi sifatida o‘zlashtirilishiga erishish; - o‘qitish texnologiyalarini o‘qituvchilar professonal faoliyatining eng yaqin vositasi sifatida o‘zlashtirilishiga erishish.
15
Ta‘lim muassasalarida o‘qitishning shakl va metodlari o‘quv
jarayonini yagona didaktik ta‘minotini tashkil etadi. O‘qitish shakllari va metodlari mazmunan o‘zaro bog‘langan quyidagi ikki faoliyat bilan bog‘liq:
- o‘qituvchining o‘quv jarayonini boshqarish v a tashkil etish bilan bog‘liq faoliyati;
- o‘quvchilarning ta‘lim jarayonida bilim olish bilan bog‘liq faoliyati. Umumta‘lim muassasalarida amalga oshiriladigan o‘quv jarayoni shakllari dars darsdan tashqari mashg‘ulotlar sinfdan tashqari mashg‘ulotlar amaliy va
laboratoriya mashg‘ulotlari, ekskursiyalar, uyga
vazifa va
ukuvchilarning mustaqil ishlaridan iborat. Quyida o‘quv jarayonining asosiy shakllardan darsdagi maruzaning mazmuni tahlil qilib beriladi.
Ma‘ruza biror mavzuni yoki ilmiy muammoni to‘gri, muayyan mantiqiy izchillikda va aniq izoxlab berishdan iborat. Ma‘ruza o‘qituvchi shaxsining barcha boyliklari: ongi, hissiyoti, irodasi, tuyg‘usi, e‘tiqodi orqali o‘quvchilar ichki dunyosi bilan muloqotda bo‘lishning eng samarali va jonli shaklidir . Ma‘ruza darslari ta‘limning yo‘naltirish, axborot berish, metodologik va tarbiyalash funksiyalarni amalga oshirishga yordam beradi. Ma‘ruza darslarining ta‘limni yo‘naltirish funksiyasi o‘quvchi diqqatini o‘quv materiallarining asosiy mazmuniga, uni o‘rganishni kelgusi kasbiy faoliyat uchun ahamiyatiga, bilimni o‘zlashtirish metodlariga jalb qilishga qaratishdan iborat. Ma‘ruzaning axborot funksiyasi o‘qituvchi tomonidan asosiy ilmiy tushunchalar, qoidalar va xulosalar mazmun mahiyatini ochib berish orqali amalga oshiriladi. Ta‘limning metodik funktsiyasi tadqiqot metodlarini qiyoslashga, ilmiy izlanishlarning tamoyillarini va ularga yondashuvlarni ochib berishga imkon beradi. O‘qitishning tarbiyaviy funktsiyasiga esa ma‘ruza jarayonida o‘quv materiallariga o‘quvchilarning hissiy munosabatini uyg‘otish, ularning qiziqishini oshirish, mantiqiy fikrlashi va isbot qilish qobiliyatini rivojlantirish orqali amalga oshiriladi.Ma‘ruza darslarida asosan quyidagi vazifalar amalga oshiriladi:
o‘quvchilarga muayyan maqsadda ilmiy bilim
berishda Olima
N.Azizxo‘jaevaning ta‘kidlashicha ma‘ruza darslari didaktik maqsadiga ko‘ra 16
tanishuv [kirish], tematik va umumlashtiruvchi [yakuniy] xillarga ajratiladi . Tanishuv ma‘ruzasida o‘quv predmetining o‘quv fanlari orasida tutgan o‘rni, o‘quv materiallarini amaliyotda qo‘llash yo‘llari, predmetni o‘rganish metodlari yoritiladi. Bunday darslarda o‘qituvchi asosiy masalani umumiy tarzda u yoki bu tomondan yoritib beradi. Qo‘yilgan muammo keyingi darslarda to‘la - to‘kis yoritib beriladi [N.Azizxo‘jaeva, 2009].
Tematik ma‘ruzalar o‘quv predmetidagi biror mavzuga bag‘ishlangan bo‘lib, ularda mavzu bo‘yicha ilmiy tushunchalar va dalillar yoritiladi; taxlil qilinadi va xulosalanadi. Yakuniy mahruzalarda ilgari o‘rganilgan o‘quv materiallari umumlashtiriladi va xulosalanadi. Umumlashtiruvchi ma‘ruza mazmuni avvalgi mahruzalardan farq qiladi. Bunday ma‘ruzalar o‘quvchilar o‘zlashtirgan bilimlarni yuksak darajada abstraktsiyalashga, ular olgan bilimni chuqurlashtirishga va metodik jihatdan yaxshi tasavvur qilishga yordam beradi.
Umum ta‘lim muassasalaridagi ta‘lim jarayoniga dars bilan bir qatorda amaliy - laboratoriya mashg‘ulotlari har bir o‘quvchi yoki guruh uchun mo‘ljallangan mustaqil ishlar ham kiradi.Amaliy mashg‘ulotlar keng ma‘noda laboratoriya mashg‘ulotlarini o‘z ichiga oladi. Amaliy mashg‘ulotlarda o‘quv jarayoni
qatnashchilari birgalikda, ko‘pincha mustaqil faoliyat ko‘rsatishadi. Bunday mashg‘ulotlar vazifasiga ko‘ra ham ma‘ruza darslaridan farq qiladi. Chunki ma‘ruza darslarida asosiy ilmiy
bilimlar bayon
qilinadi. Amaliy
mashg‘ulotlarda esa
avval o‘rganilgan bilimlar kengaytiriladi, chuqurlashtiriladi va aniqlashtiriladi. Amaliy mashg‘ulotlardan o‘quvchilar bilimini sinash uchun ham foydalaniladi.
qilingan nazariy tushunchalarni mustahkamlash, olingan bilimlarni amaliyotga tadbiq etishni o‘rganish, o‘quv predmeti bo‘yicha o‘rganilgan bilimlarni yanada kengaytirish va chuqurlashtirish, o‘quvchilarni ilmiy tadqiqot olib borish qobiliyatini rivojlantirishdan iborat.
Laboratoriya mashg‘ulotlari o‘quv predmetidagi ayrim mavzularni chuqur o‘rganish, o‘quv predmeti yoki mavzuning eng muhim bo‘lgan qismini 17
metodologik jihatda ishlab chiqishga bag‘ishlangan bo‘ladi.Biologiyadan laboratoriya mashg‘ulotlarida o‘quvchi bilan o‘qituvchi o‘rtasidagi ikki tomonlama aloqa o‘rnatiladi. O‘quvchilar nisbatan kichik guruhlarga bo‘linib, o‘zaro jonli mashg‘ulot olib borishadi, fikr almashinishadi, o‘z qarashlarini bayon qilishadi. Bunday darslarda o‘qituvchi qo‘yilgan muammoning muhokamasini tashkil etadi va boshqarib boradi; o‘quvchilar fikrini muayyan muammoga jalb etadi O‘qituvchi bu vazifalarni kirish
so‘zi orqali aniq va qisqa bayon qiladi. O‘qituvchidan o‘quvchilarni mustaqil fikrlashga yo‘naltirish, muhokamaga tavsiya etilgan masalaning mohiyati va shaklini aniq bilish, talab qilinadi.
O‘qituvchi laboratoriya mashg‘ulotiga yakun yasaganida darsni zamonaviy fan yutuqlari nuqtai - nazaridan hal etilganligiga, ayrim o‘quvchilarning faolligi va tayyorgarlik darajasiga, fikrlash va o‘z fikrini bayon qilish madaniyatiga baho beradi. Laboratoriya mashg‘ulotlarida o‘quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish maqsadida ular uyda o‘tkazilgan mashg‘ulot yuzasidan yozma xisobot yozishga jalb etiladi. Laboratoriya mashg‘ulotlari o‘quvchilarning mustaqil ish
bajarishi va
tajriba o‘tkazishi bilan boshqa darslardan farq qiladi. Ularda o‘quvchilar olgan nazariy bilimlarni amaliyotda qo‘llashni va ko‘rgazmali vositalar yordamida ishlashni chuqurroq o‘rganishadi. Ularda tadqiqot o‘tkazish ko‘nikmalari shakllanadi. Laboratoriya mashg‘ulotlari orqali o‘quvchilar o‘quv predmetining umumiy metodikasini egallashadi, ilmiy tushunchalarga ijodiy yondashuvni o‘rganishadi.
Laboratoriya mashg‘ulotlarining didaktik tamoyillariga quyidagilar kiradi: - mashg‘ulotlarni rejalashtira olish va o‘tkaza olish; - mashg‘ulotlarning maqsadini aniq belgilab olish; - o‘quvchilarda bilimlarni chuqurlashtirishga va amaliyot bilan bog‘lashga qiziqish uyg‘otish;
- o‘quvchilarning mustaqil ishlashi va ish natijasini xulosalashiga imkon yaratish; - o‘quvchilarning mustaqil ishlash, olingan natijalarni xulosalash 18
ko‘nikmalarini shakllantirish; - o‘quvchilarni mehnatsevarlikka o‘rgatish. Ta‘lim jarayonining tubdan qayta qurish va uning samarasini oshirishda o‘quvchilarning mustaqil ishlari muhim ahamiyatga ega. O‘qitishning namoyish qilish, video, illyustratsiya metodlaridan nazariy va laboratoriya mashg‘ulotlarida bir xil darajada foydalanish mumkin.
SHAKLLANTIRISH Kadrlar tayyorlash milliy dasturida qayd etilganidek, ta‘lim sоhasidagi davlat siyosati insоnni intellektual va ma‘naviy-axlоqiy jixatdan tarbiyalash bilan uzviy bоg‘liq bo‘lgan uzluksiz ta‘lim tizimi оrqali barkamоl shaxs - fuqarоni shakllantirishni nazarda tutadi.Ushbu vazifalarni hal etish uzluksiz ta‘lim tizimining barcha, shu jumladan asоsiy bo‘g‘inlaridan biri bo‘lgan umumta‘limda o‘qitiladigan barcha o‘quv fanlari qatоri biologiyani ham zimmasiga yuklanadi. Biologiyani o‘qitishda avvalо, o‘quvchilarning ilmiy dunyoqarashini shakllantirish va rivоjlantirish uchun biоlоgiyaning asоsiy g‘оya, nazariya, qоnuniyatlari va tushunchalari, amaliyot, halq xo‘jaligining turli tarmоqlarida tutgan o‘rni? biоlоgik bilimlarni o‘zlashtirishning ahamiyati bilan tanishtirish nazarda tutiladi va shu оrqali ularda ilmiy dunyoqarashni shakllantirish va rivоjlantirish, insоnning tabiat va jamiyatga оngli munоsabatini tarkib tоptirish, shuningdsk kelgusidagi kasbiy faоliyati bilan uzviy bоg‘langan xоlda ta‘lim- tarbiyaviy tizim vujudga keltiriladi.Mazkur tizim o‘zida o‘quvchilar tоmоnidan o‘quv fanlari mazmunidagi bilim, ko‘nikma va malakalarni mustahkam o‘zlashtirishlari barоbarida, ilmiy dunyoqarash va tafakkurni shakllantirish va rivоjlantirish masalalarini mujassamlashtiradi. Biologiya o‘quv kursini o‘rganish tabiatdagi biоlоgik оb‘ektlarning tuzilishi, rivоjlanishi va hayot faоliyati qonuniyatlarini tushunishga оlib keladi. Bu bilimlar o‘quvlarning ilmiy dunyoqarashi va e‘tiqоdlari tizimini tashkil etadi. O‘quvchilarning ilmiy dunyoqarashi biоlоgik qоnuniyatlarni «tabiat-insоn- jamiyat» munоsabatlarining tarixiy rivоjlanish nuqtai nazaridan tushunishga 19
asоslanadi.«Ilmiy dunyoqarash» tushunchasiga biоlоgiya o‘qitish metоdikasining turli manbalarida turlicha yondоshilgan. Jumladan, B.E.Raykоv ilmiy dunyoqarash tushunchasini «dunyo haqidagi bilimlar majmuasi» V.V. Vsesvyatskiy «tabiatga nisbatan to‘g‘ri qarashlar majmuasi», N.M.Verzilin va V.M.Kоrsunskaya «insоnning atrоf muxitga munоsabati, jamоa va jamiyatdagi xulq-atvоrini aniqlaydigan ilmiy tasavvurlar va tushunchalar tizimi» deb ta‘rif berganlar.Ushbu fikrlarga didaktikaning tarixiy va mantiqiy rivоjlanishning metоdоlоgik qonuniga muvоfiq yondоshildi, ya‘ni mazkur оlimlar tadqiqоt o‘tkazgan vaqtdagi fan va ijtimоiy rivоjlanish darajasiga mоyil bo‘lib, o‘sha davr uchun eng muhim e‘tiqоd sanalgan. Hоzirgi axbоrоtlar glоballashgan va respublikamiz mustaqillikka erishgan davrda yuqоrida kayd etilgan fikrlar mazmunan eskirganligini qayd etish zarur. Pedagоgik ensiklоpediyada «ilmiy dunyoqarash falsafiy, ilmiy, siyosiy, iqtisоdiy, xuquqiy, ahlоqiy , estetik ideallar va e‘tiqоdlar yig‘indisi, insоnning mоddiy bоrliq haqidagi qarashlari majmuasi xisоblanib, shular asоsida insоn tabiat va ijtimоiy muhitga o‘z munоsabatini namоyon etadi» deb ta‘rif berilgan. Uzluksiz ta‘lim tizimida biоlоgiyani o‘qitishning uzviyligi va izchilligini ta‘minlash maqsadida tayyorlangan va tajriba-sinоvdan o‘tkazilgan me‘yoriy xujjatlarni tahlil qilish mazkur o‘quv fanini o‘qitishda quyidagi o‘zarо bоg‘lanuvchi uch yo‘nalishga bo‘linganligini ko‘rsatdi: Оrganizm - biоlоgik sistema; Ekоlоgik sistsmalar; Оrganik оlam evоlyutsiyasi; O‘quvchilarning barcha biоlоgik o‘quv fanlaridan o‘zlashtirgan bilim, ko‘nikma va malakalarini umumlashtirish bilan bir qatоrda, bilimlarni tizimga sоlish, ilmiy dunyo qarashni shakllantirish va rivоjlantirish kabi muhim vazifalarni hal etishi maqsadga muvоfiq.Biologiyani o‘qitishda o‘quvchilarning ilmiy dunyoqarashini rivоjlantirishga asоs bo‘ladigan tushunchalarni quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: 1.Anоrganik tabiat va tirik оrganizmlarning kimyoviy tarkibidagi o‘hshashliklar, yuz beradigan hоdisalarning umumiyligi va uzviyligi;
20
2.Tirik оrganizmlarda sоdir bo‘ladigan hayotiy jarayonlarning bоshqarilishi va ulardagi o‘zgarishlarni aniqlashda, muammоli o‘quv tоpshiriqlarini hal etishda biоlоgik qоnunlar bilan bir qatоrda, falsafa, fizika- kimyo qоnunlaridan fоydalanish оrqali fanlararо bоg‘lanishni amalga оshirish; 3.Mоddiy bоrliqdagi hоdisa va vоqealarni o‘rganishning zarurati, ekоlоgik fоjialarning sabablari va ularni bartaraf etishda esvоlyutsiоn ta‘limоt kursi mazmunidagi qоnunlardan; 4.Tabiiy tanlanish va sun‘iy tanlash jarayonlarini o‘rganish va ulardan samarali va оqilоna fоydalanish yo‘llari; 5.Tabiiy hodisalarning o‘zarо bоg‘liqligi va rivоjlanishida sabab-оqibat bоg‘lanishlarni falsafiy nuqtai nazardan o‘rganish. Umumta‘lim maktablarida o‘qitiladigan biologiya o‘quv kurslari mazmun jihatdan faktlarga bоy bo‘lishi bilan bir qatоrda, har bir mavzuda o‘quvchilarning ilmiy dunyoqarashini rivоjlantirish imkоnini beradi. Biologiyani o‘qitishda o‘quvchilar tоmоnidan o‘zlashtirilgan barcha bilimlar «Оrganizm-biоlоgik sistema», «Ekоlоgik sistemalar», «Оrganik оlam evоlyutsiyasi» yo‘nalishlari bo‘yicha umumlashtiriladi va ilmiy xulоsalar chiqariladi. Biologiyani
o‘qitishda o‘quvchilarning ilmiy dunyoqarashini shakllantirish va rivоjlantirish uchun quyidagi shart-sharоitlarni vujudga keltirish zarur: 1.O‘qituvchilar tоmоnidan o‘quvchilarning ilmiy dunyoqarashini shakllantirish va rivоjlantirishda ahamiyatga mоlik biоlоgik g‘оya, nazariya va tushunchalarni chuqur ilmiy-falsafiy nuqtai nazardan tushunishi, ta‘lim-tarbiya jarayonida pedagоgik va axbоrоt tehnоlоgiyalaridan fоydalanish yo‘llarini belgilash; 2. Biologiyani o‘qitishda o‘quvchilarning ilmiy dunyoqarashiga asоs bo‘ladigan tushunchalarning mazmuni va mоhiyatini anglashlari, tabiiy hоdisalarning sabablarini aniqlash va dalillash, o‘quv muammоlarini hal etishda bоshqa o‘quv fanlaridan o‘zlashtirgan bilimlariga asоslanishi, ya‘ni nafaqat tabiiy-matematik, balki falsafa, ijtimоiy-gumanitar o‘quv fanlari bilan fanlararо bоg‘lanishlarni amalga оshirish. 21
3.Biоlоgik qоnuniyat, xulоsa va umumlashmalarni evоlyutsiоn ta‘limоtning tadqiqоt metоdlari yordamida оlingan natijalar, faktlar yordamida asоslash va dalillash. 4.O‘quvchilarning umumiy qonuniyatlarini o‘rganishning muhimligi, asоsiy g‘оya va tushunchalarning rivоjlanishini anglash va tushunishga yo‘naltirish "asоsida o‘quvchilarning bilish faоliyatini faоllashtirish, bu jarayonda o‘quvchilarning ijоdiy va mustaqil ishlari, muammоli vaziyatlarni vujudga keltirish, nazariy va mantiqiy mazmunga ega o‘quv tоpshiriqlarini tayyorlash lоzim. 5.Turli hayotiy vaziyatlarda o‘quvchilarning nuqtai nazari, e‘tiqоdining mustaqilligi, hatti-harakati va xulq-atvоrining to‘g‘riligini dalillоvchi hususiyatlarga ega bo‘lgan umumiy biоlоgik tushunchalarni o‘quv, amaliy va kelgusidagi kasbiy faоliyatiga qo‘llash ehtiyojini rivоjlantirish zarur. Biologiya o‘quv fanining mazmuni dialektik-materialistik nuqtai nazardan yoritilishi, o‘quvchilar tоmоnidan оrganik оlam va unda sоdir bo‘ladigan o‘zgarishlarni tushunibgina qоlmasdan, balki tirik оrganizmlarda bоradigan hayotiy jarayonlarning mоhiyati, mazkur jarayonlarga ta‘sir ko‘rsatadigan оmillar, tirik оrganizmlarning yashash muhitiga mоslashishi va hilma-hilligining sabablarini anglaydilar.O‘qitishning bu shaklda tashkil etilishi o‘quvchilarning faktlar, hоdisalarning o‘zarо bоg‘liqligi ustida mulоhaza yuritishiga yordam beradi. Mulоhaza yuritish talabalarning o‘quv materialini оngli va puxta o‘zlashtirishiga imkоn yaratib, ularning ilmiy dunyoqarashi, mustaqil va ijоdiy fikrlash ko‘nikmalarini tarkib tоptirish va rivоjlantirishga zamin tayyorlaydi. Hulоsa qilib aytganda, biologiyani o‘qitishda, o‘quvchilarning barkamоlligini ta‘minlash, tabiat va ijtimоiy muhitga nisbatan оngli munоsabatini namоyon etishi, falsafiy, ilmiy, siyosiy, iqtisоdiy, xuquqiy, axlоqiy, estetik ideallar va e‘tiqоdlar yig‘indisi, shuningdek, mоddiy bоrliq haqidagi qarashlariga muayyan o‘zgartirishlar kiritish, ta‘lim-tarbiya jarayonini tashkil etish va o‘quvchilarning bilish faоliyatini faоllashtirish, ilmiy dunyoqarashini shakllantirish va rivоjlantirish maqsadida pedagоgik va axbоrоt texnоlоgiyalardan o‘z o‘rnida va samarali fоydalanish zarur.
|
