Bir saatlıq sabaq kestesi Múǵállim: Sáne

Toyınǵan monokarbon kislotalar

Empirik	Tariyxıy	Xalıqaralıq
HCOOH	Qumırsqa kislota	Metan kislota
CH3COOH	Sirke kislota	Etan kislota
C2H5COOH	Propion kislota	Propan kislota
C3H5COOH	May kislota	Butan kislota
C3H7COOH	Izomay kislota	2-metilpropan kislota
C4H9COOH	Valerian kislota	Pentan kislota
C5H11COOH	Kapron kislota	Geksan kislota
C15H31COOH	Palmitin kislota	Geksadekan kislota
C16H33COOH	Margarin kislota	Geptadekan kislota
C17H35COOH	Stearin kislota	Oktadekan kislota

Karboksil gruppanıń bólegi karbonil gruppa hám gidroksil gruppalardan ibarat ekenligin joqarıda aytıp óttik. Bul gruppadaǵı -OH gruppa qásiyetleri endi spirttegi qásiyetlerin kórsete almaydı, >C=O gruppa hám aldegidlerdegi sıyaqlı qásiyetlerin kórsetpeydi. Karbonil gruppa kúshli polyarlanǵan (aldegidlerge qarań), elektronlar kislorod tárepke jılısqan, uglerod azıraq oń zaryadlanǵanlıǵı bizge belgili. Sonıń ushın, uglerod gidroksigruppa kislorodındaǵı elektronlardı ózi tárepke tartadı, bul bolsa O – H baylanısınıń elektron bulıtınıń kislorod tárepke jılısıwına alıp keledi. Bunıń nátiyjesinde kislorod hám vodorod arasındaǵı baylanıs kúshsizlenedi. Kislotalardıń spirtlerge qaraǵanda kúshli kislotalı qásiyetlerine iye ekenligin usı qubılıs penen túsindiriledi.

Fizikalıq qásiyetleri: Karbon kislotalarınıń arasında aldegidlerge uqsap gaz tárizlileri joq.Karbon kislotaları qatarınıń tómengi wákilleri palmitin kislotasına deyin ótkir iyisli suwda jaqsı eriytuǵın, suyıq zatlar bolıp esaplanadı. Joqarı wákilleri palmitin kislotasınan baslap, qattı, iyissiz, suwda erimeytuǵın zatlar bolıp esaplanadı. Karbon kislotalarınıń qaynaw temperaturaları tiyisli spirtlerdikinen joqarı. Gaz tárizli wákilleriniń joqlıǵı, suwda jaqsı eriwsheńligi, joqarı qaynaw temperaturası karbon kislotalarında vodorod baylanıstıń bolıwına baylanıslı, vodorod baylanıs olardıń dimer halatındaǵı birlesiwine sebep boladı.

Ximiyalıq qásiyetleri: kislotalıq qásiyetleri:

• 
  Karbon kislotalarınıń suwdaǵı eritpeleri ashshı dámge iye
  
• 
  Lakmus hám metiloranjdı qizil reńge boyaydı
  
• 
  Elektr toǵın ótkeredi
  
• 
  Metallar menen tásirlesedi, bunda vodorod ajıralıp shıǵadı
  

Karbon kislotalarınıń dissociaciyalanıwın ulıwma kóriniste tómendegishe súwretlewge boladı:

R – COOH = RCOO^- + H⁺

Metallardıń aktivlik qatarında vodorodtan shepte turǵan metallar karbon kislotalarınan vodorodtı qısıp shıǵaradı:

2CH₃COOH + Mg = ( CH₃COO)₂Mg + H₂ magniy asetatı

Karbon kislotalar tiykarlı oksidler hám tiykarlar menen reakciyaǵa kirisedi:

2CH₃COOH + CaO = ( CH₃COO)₂Ca + H₂O kalciy acetatı

CH₃COOH + NaOH = CH₃COONa + H₂O natriy acetatı

Karbon kislotalar kúshsizirek kislotalardı duzlarınan qısıp shıǵaradı ( mısalı, karbonat kislotanı):

2CH₃COOH + CaCO₃ = ( CH₃COO)₂Ca + H₂O + CO₂

Joqarıda sanap ótilgen barlıq jaǵdaylarda karbon kislota duzları payda boladı. Karbon kislotalarınıń eń xarakterli qásiyetlerinen biri spirtler menen eterifikaciya reakciyasına kirisip, quramalı efirler payda etedi:



Uglevodorod radikalınıń qatnasıwı menen júretuǵın reakciyaları. Karbon kislotalarda karboksil gruppa tásirinde oǵan qońsı bolǵan uglerod atomına baylanısqan vodorod atomlarınıń háreketsheńligi artadı hám olar brom yamasa xlor atomlarına almasıwlarına múmkin:

CH₃COOH + Cl₂ = CH₂ClCOOH + HCl a-xlorsirke kislota

CH₃CH₂COOH + Br₂ = CH₃CHBrCOOH + HBr a- brompropan kislota
Orınbasarlardıń indukciallıq effektleri tásiri astında xlorsirke kislota hám a-brompropan kislota dáslepki kislotalardan kúshlirek boladı.

Qollanılıwı: Qumırsqa kislotası organikalıq zatlar sintezinde kúshli qaytarıwshı; azıq-awqat sanaatında dezinfekciyalawshı hám konservalawshı qural retinde; toqımashılıq sanaatında gezlemelerdi boyawda; tábiyiy kaushukti qayta islewde koagullawshı qural retinde, sonday-aq medicinada qollanıladı.

Sirke kislotası boyawlar islep shıǵarıwda, plastmassalar, dáriler ( aspirin, fenatsetin), jasalma talshıq, janbaytuǵın kinoplenka h.t/b. Alıwda; onıń duzları bolsa gezlemelerdi boyawda, medicinada, awıl xojalıǵınıń ziyankeslerine qarsı gúreste; quramalı efirleri eritiwshi hám jaǵımlı iyisli zatlar retinde qollanıladı.

Palmitin hám stearin kislotaları sham islep shıǵarıwda, olardıń natriyli duzları xojalıq sabını, kaliyli duzları bolsa medicina ushın suyıq sabınlar islep shıǵarıwda qollanıladı.

Sabaq blok sisteması

№: Sabaqtıń basqıshları Ajıratılǵan waqtı

1 Shólkemlestiriw 2 minut

2 Úyge tapsırmanı soraw 10 minut

3 Taza temanı túsindiriw 15 minut

4 Temanı bekkemlew 10 minut

5 Bahalaw 2 minut

6 Úyge tapsırma beriw 1 minut

Shólkemlestiriw: Oqıwshılar menen sálemlesiw, náwbetshi arqalı qatnasdı alıw, klass tazalıǵına itibar beriw.

Ótilgen temanı takrarlaw: Ótilgen tema boyınsha oqıwshılardıń úyge tapsırmanı soraw hám taza tema haqqında túsinik bar ekenligin tekseriw.

Sabaq analizi

1. 
   27-Mart 2021-jil
   
2. 
   Ámeliyatshiniń F.I.O: Tursınbaeva Sulıwxan
   
3. 
   Oqıw pániniń atı: Ximiya
   
4. 
   Ótilgen tema atı: Karbon kislotalar.
   
5. 
   Sabaqtıń qısqasha mazmunı
   

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

6. 
   Sabaqtiń unamlı tárepleri:
   

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

7. 
   Sabaqtiń unamsız tárepleri:
   

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

8. 
   Sabaqqa kiriwshiniń pikiri:
   

________________________________________________________________

9. 
   Sabaqqa kiriwshiniń qolı:________________________________________
   
10. 
    Sabaq ótiwshiniń qolı: __________________________________________
    

Qaraqalpaq Mámleketlik Universitetiniń

Ximiya-texnologiya fakulteti ximiya baǵdarınıń

3^c kurs ámeliyatshı oqıtıwshısı : Tursınbaeva Sulıwxan

Ximiya páni boyınsha

Protokolı

Nókis qalası. 27–mart 2021-jıl

Qatnasıqları:

Metodist: Qudıyarova A

Pán oqıtıwshısı: Tursınbaeva Sulıwxan

Ámeliyatshılar:

Kún tártibinde

Búgin Tursınbaeva Sulıwxan _____________ oqıwshılarına ximiya páninen:

Karbon kislotalar.

Tıńlandı

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Qarar qabıl etildi:

Ámeliyatshı: Tursınbaeva Sulıwxannıń Karbon kislotalar temasında ótilgen ashıq sabaǵı

_______________________________ dárejesinde dep tabılsın.

Metodist:

Pán oqıtıwshısı:

Xatker:

Ózbekstan Respiblikası Joqarı hám Orta

Arnawlı Bilimlendiriw ministrligi

Ózbekstan Respiblikası orta arnawlı

Kásiplik bilimlendiriw basqarması

Qaraqalpaq Mámleketlik Universiteti

Ximiya-texnologıya fakulteti Ximiya

qániylegi 3^C-kurs studenti Tursınbaeva Sulıwxannıń ámeliyatshı oqıtıwshılıǵında

ótetuǵın ximiya páninen

Sabaq islenbesi

Metodist: Qudıyarova A

Kafedra baslıǵı:

Ámeliyatshı: Tursınbaeva Sulıwxan