Birikmalari
Download 126.11 Kb.
|
Oʻzbek tili frazeologizmlarining semantik-funksional xususiyatlari
|
MUNDARIJA Kirish. Ishning umumiy tavsifi . I bob. O‟zbek tilida sifarli so‟z birikmalari. Hokim a‟zosi sifat bilan ifodalangan so‟z birikmalari. Sifatli birikmalarning qurilish qoliplari. II bob. Sifatli birikmalarning uslubiy qo‟llanilishi. O‟zbek tilining vazifaviy uslublari va unda badiiy uslubning o‟rni. Sifatli birikmalar poetik nutq vositasi sifatida. Xulosa. KIRISH. ISHNING UMUMIY TAVSIFI Mavzuning tadqiq darajasi.O‟zbek tilshunosligida sintaktik sathning asosiy birikmalaridan biri – so‟z birikmasi (SB) turli ilmiy yondashuvlar aossida tadqiq etilgan. XX asrning o‟ttizinchi yillaridan boshlab hozirgi kungacha davom etib kelayotgan formal grammatik tadqiqotlarda SB larining bevosita kuzatishda berilgan qirrlari tavsiflangan. Jumladan, o‟zbek tilshunosligi fanining tamal toshlarini qo‟ygan buyuk tilshunoslar – F.Abdurahmonov, F. Abdullayev, A.Abdullayev, M.Asqarova, A.K. Borovkov, F.Ibrohimova, S.N. Ivanov, A.Koklyanova, X.Komilova, A.N.Kononov, I.Rasulov, Sh.Raxmatullayev, V.V. Reshetov, A.Safoyev, X.Xolibrov , M.Sharipov, A.G‟ulomov, A.Hojiyev va ularning izdoshlari yaratgan darslik, o‟quv qo‟llanma-yu ilmiy asarlarida SB nutq bosqichida talqin etilgan. SB larining tuzilishi soda va murakkab SB lariga bo‟linishi, tobelanishning moslashuv, boshqaruv, bitishuv usullariga ko‟ra turlari, bosh so‟zning ma‟lum so‟z turkumiga tegishliligiga ko‟ra turlari, SB larining gap qurilishining “xom ashyosi” (v.h.) to‟g‟risidagi ilmiy dalillar to‟planib mazkur sintaktik hodisani bilishning fahm (hissiy, sensual) bosqichida shakllangan sintaktik ta‟limotni keltirib chiqardi. Biroq shu bilan o‟zbek tilida SB larining ilmiy tadqiqi o‟z yakuniga yetgani yo‟q. zero o‟tgan asrning so‟nggida kurtak yozib, XXI asrning dastlabki yillaridayoq o‟zbek tilshunosligi kelajagining nazariy poydevoriga aylangan formal-funksional (substansial, system- struktur) tahlil yo‟nalishi Sb haqidagi empirik bilimlarga tayangan holda yangi ilmiy g‟oyalarni ilgari surdi. Bugungi kunda o‟zbek substansial tilshunosligi tiltizimi va uning birliklarini bilish jarayonining idrok bosqichida bir butun nazariy ta‟limotni shakllantirdi. Bu ta‟limot o‟zbek tili lisoniy-sintaktik sathining tadqiq manbayi – lisoniy-sintaktik qurilish qolipi (LSQ) bo‟lib, bevosita kuzatishda berilgan SB va gaplar LSQ hosilari sanalishi, shunga ko‟ra, SB LSQ lari hamda gap LSQ lariga bo‟linishi, umuman, SB til birligi sifatida lisoniy va nutqiy jihatlarning ichki ziddiyatidan iboratligi to‟g‟risidago nazariy xulosalarni almashtirdi. O‟zbek substansial sintaksisi nazariy asoslari ishlab chiqilgan bo‟lsa ham, SB larining formal-funksional tadqiqi bilan bog‟liq muammolar talaygina. Xisusan, hokim a‟zosi sifat leksemali SB larining lisoniy-sintaktik qurilishi hamda mazkur birikmalarning uslubiy qo‟llanilishi masalasi hozirga qadar alohida tadqiq etilmagan. Malakaviy-bitiruv ishi ushbu masalaning yechimani berishdagi ilk qadamdir. MAVZUNING DOLZARBLIGI. Bugun davlat tili rutbasidagi o‟zbek tili mamlakatimizda davlat siyosatining ustuvor yo‟nalishi o‟laroq amalgam oshirilayotgan ko‟lamli ma‟naviy-marifiy islohotlariga kamarbastalikning huzurini tatib erkin takomli va taraqqiyot yo‟lidan bormoqda [12; 54]. Chunonchi, ona tilimizning milliy grammatik talqini vauning natijalarini qamrab olgan lug‟atlar o‟quv adabiyotlari ta‟lim tizimining barcha bog‟inlari hamda bosqichlari orasidagi uzluksizlikni ta‟milashga xizmat qilmoqda. Ammo o‟zbek tilida sifatli birikmalarning formal-funksional tahlili masalasi bilan aloqador ilmiy xulosalar o‟quv adabiyotlarida o‟z aksini topmagan. Bu esa hokim a‟zosi sifat leksemali birikmalarning qurilish qoliplarini aniqlash va mazkur SB larining uslubiy qo‟llanish xususiyatlarini o‟rganish zaruriyatini belgilaydi. Zotan sifatlarning hokim vaziyattda biriktirish imkoniyatlarini ko‟rsatish va bunday birikmalarning lisoniy faoliyatda qo‟llanilishini tavsiflash ham substansial tilshunoslik, ham uslubshunoslik, ham kognitiv tilshunoslik nuqtayi nazaridan ahamiyatlidi. Shunday ekan, mazkur masalaning kun tartibiga qo‟yilishi malakaviy-bitiruv ishini shakllantirish uchun yetarlicha asos bo‟la oladi. ISHNING MAQSAD VA VAZIFALARI. O‟zbek tilida sifatli birikmalarning lisoniy- sintakti qurilishini va mazkur birikmalarning badiiy uslubda qo‟llanilishini talil qilish malakaviy-bitiruv ishi oldida qo‟yilgan maqsaddir. Belgilangan maqsadga muvofiq quyidagi vazifalarni amalga oshirish ko‟zda tutilgan: hokim a‟zosi sifat leksemali birikmalarni ajratish; sifatli birikmalarning qurilish qoliplarini aniqlash: badiiy uslubning adbiy uslublardan farqli, o‟ziga xos xususiyatlarini tavsiflash; sifatli birikmalar poetik nutqni shakllantiruvchi vosita ekanligini isbotlash; sifatli birikmalarning uslubiy qo‟llanilishiga xos xususiyatlarni umumlashtirish. ISHNING TADQIQ MANBAYI. Malakaviy-bitiruv ishining tadqiq manbayi sifatida nutqda cheklanmagan miqdorda ro‟yobga chiquvchi sifatli birikmalar tanlab olindi. Hokim a‟zosi sifatlardan iborat SB larining badiiy uslubda qo‟llanilishini kuzatish maqsadida A.Oripovning she‟riyatiga murojaat qilindi. Shoirning “Yillar armoni”, “Ishonch ko‟priklari”, “Menga xush xabar ayt” to‟plamlaridagi poetik asarlar matnida qo‟llangan sifatli birikmalar tahlilga tortildi. O‟zbek tili formal sitaksisi, struktural sintaksisi va stilistikasiga tegishli ilmiy tadqiqotlar ishning nazariy asosini tashkil etadi. ISHNING METODOLOGIK ASOSI VA TADQIQ USULLARI. Malakaviy-bitiruv ishida substansial tilshunosligidagi til birligining mohiyatini lison-nutq qarama- qarshiligidagi izchil farqlaydigan dialektik tabiatli umumiy-xususiylik, mohiyat-hodisa, imkoniyat-voqelik ixtiloflari tadqiq usullari va metodologig asos vazifasini o‟tadi. Sifatli birikmalarning lisoniy-sintaktik qutilishini belgilashda structural metodga tayanildi. Mazkur SB larining lisoniy sintaktik qurilishini belgilovchi sintaktik qplolar paradigmasi aniqlanadi va shu qoliplar pardigmasi SB LSQ larining o‟zaro paradigmatik munosabatini o‟rganish hamda SB LSQ lari paradigmalarini chegaralash muammosini hal qilishga yordam beradi. Shu bilan birga, sifatli birikmalarning uslubiy qo‟llanish imkoniyatlarini aniqlash, adabiy til va uslubiy me‟yotlarning o‟zaro aloqadorligi hamda uslubiy me‟yordan chekinish va me‟yoriy muvofiqlik orasidagi ziddiyat masalalarining yechimlarini topishda uslubshunoslik sohasiga samarali hissa qo‟shadi. Aytish joizki, mazkur ishning natijalaridan oily ta‟limda ham formal-funksional sintaksis, ham stilistika sohalarini o‟rganosh, o‟qitish jarayonida foydalanish mumkin. ISHNING JAMOATCHILIK E‟TIBORIDAN O‟TISHI. Mazkur malakaviy bitiruv ishi mavzusi Buxoro davlat universiteti O‟zbek tilshunosligi kafedrasida muhokama qilinib, tasdiqlangan. ISHNING TUZILISHI VA HAJMI. Kurs ishi kirish, ishning umumiy tavsifi, ikki bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‟yxati kabi qismlardan iborat bo‟lib, 137 sahifada o’z aksini topgan. I BOB. O‟ZBEK TILIDA SIFATLI SO‟Z BIRIKMALARI Milliy istiqlol ona tilimizning ijtimoiy-siyosiy mavqeyi, ma‟naviy nufuzini oshirish bilan birga tilshunosligimizni “o‟zbek tili hodisalarini rus tili qoliplariga solib tushuntirish”, [40; 5] tutqunligidan ozod qildi. Unga mustaqil taraqiyot yo‟liga o‟tib, milliy ong, milliy tafakkur va mafkuraning muhim suyanchiqlaridan, yosh avlodga ijodiy tafakkur ko‟nikmalarini singdirishning asosiy vositalaridan biriga aylanishga imkon berdi. Qisqa davr ichida fanimizda bir necha yangi yo‟nalish-u maktablar shakllandi va ular jadallik bilan rivojlanmoqda. Shuning uchun keyingi yillarda lisoniy qurilishning umumiy qonuniyatlarini o‟zbek tili materiallari asosida yangicha tadqiq va tahlil qilishga qaratilgan izlanishlar silsilasi yuzaga keldi va uning salmog‟i kundan kunga oshib bormoqda [53; 1]. Chunonchi, H.Ne‟matov, R.Rasulovlarning “O‟zbek tili system leksikalogoyasi asoslari” (T., 1995) , O.Bozorovning “O‟zbek tilida darajalanish” (T., 1995), N.Mahmudov, A.Nurmonovlarning “O‟zbek tili nazariy grammatikasi” (T., 1995), B.Qilichevning “O‟zbek tilida partonimiya” (T., 1996), H.Ne‟matov, R.Sayfullayeva, M. Qurbonovalarning”O‟zbek tili struktural sintaksisi asoslari” (T., 1999), B.Mengliyevning “O‟zbek tilining struktir sintaksisi” (Qarshi, 2003), M.Qurbonovaning “Hozirgi zamon o‟zbek tili (soda gap sintaksisi uchun materiallar)” (T., 2002), R.Sayfullayeva, B.Mengliyev, G.Boqiyeva, M.Qurbonova, Z.Yunusova, M.Abuzalovalarning “Substansial morfologiya valentlik va gap qurilishi talqini ” (T., 2009) kabi o‟quv adabiyotlari va ilmiy tadqiqotlarida tilimizning turkona talqini o‟z aksini topgan. Bu sirada sanab o‟tilgan ilmiy va o‟quv-usuliy ishlarda ularning mualliflari o‟zbek tili grammatikasi, xususan, substansial (formal-funksional, struktural) sintaksisning nazariy asoslarini bayon etishgan. Malakaviy-bitiruv ishimizda tahlil markaziga qo‟yilgan masala SB sintaksisiga aloqador bo‟lganligi tufayli formal-funksional tadqiq yo‟nalishda ishlab chiqilgan o‟zbek tili sintaksisining nazariy asoslari tayanch vazifasini o‟taydi. Dastavval bu nazariy asoslar nimadan iboratligini aniqlab olish lozim. O‟zbek tilshunosligida formal- funksinal yo‟nalish tadqiq usullari, tayanch tushunchalarini aniqlab, bu sohadagi ilmiy ishlarni birma-bir tahlil qilib, bu tadqiq yo‟nalishining yaxlit ta‟limot darajasiga ko‟tarilganligini ilmiy asoslagan [54;] tilshunos – olima M.Qurbonova: “Hozirgi o‟zbek tilshunosligida tahlil usuli maqsadi, vazifasi, tayanch tushunchalariga ko‟ra o‟zaro farqlanuvchi uch xil sintaktik yo‟nalish mavjud”, - deb yozadi [47; 73]. Bu sintaktik yo‟nalishlarni quyidagicha tasniflaydi: formal sintaksis yoki an‟anaviy sintaksis; mazmuniy sintaksis; formal-funksional sintaksis. O‟tgan asrning 20-yillarida shakllana boshlagan 60-70-yillarga kelib mantiqiy nihoyasiga yetgan formal sintaksis A.Shaxmatov, A.Peshkovskiy, V.Vinogradovlarning ilmiy qarashlariga asoslanadi. XX asrning 40-yillarida sintaksisni shakily-tavsifiy tahlil usullari asosida o‟rganish ham ilmiy , ham ijtimoiy an‟ana sifatida o‟zbek tilshunosligida qabul qilinib, 60-yillarga qadar davom ettirildi. Ushbu ta‟limot fanda buyuk tilshunos A.G‟ulomovning beqiyos xizmati o‟laroq yetuk ta‟limotga aylandi va uning nomi bilan tilshunoslik tarixida alohida o‟rin tutadi. A.G‟ulomovning “Hozirgi zamon. I bo‟lim. Sodda gap” (T., 1948), “Sodda gap” (T., 1955), “Hozirgi o‟zbek adabiy tili. Sintaksis” (T., 1961, 1965, 1987) kabi darslik-u o‟quv qollanmalarida sintaktik birliklar, jumladan, SB lari ham shakily-tavsifiy (ya‟ni formal) nuqtayi nazardan tahlil qilindi. Fanimizda o‟tgan asrning 70-80-yillarda shakllana boshlagan keyingi ikki yo‟nalish sistemaviy tahlil usuliga tayanadi. Sistemaviy tahlil usuli deganda yevropada XX asrning boshlarida struktural (lison va nutq differensiatsiyasiga asoslanuvchi) tahlil metodi tushuniladi[47;74]. Mazmuniy sintaksis structural tilshunoslikning bir yo‟nalishi bo‟lib, unda gapning mantiqiy bo;laklari va mazmuniy unsurlari izchil farqlanadi. A.Nurmonov, N. Mahmudov, A.Axmedov , S.Solixo‟jayevalarning “O‟zbek tilining mazmuniy sintaksisi” (T., 1992) nomli o‟quv qo‟llanmasida gapning mazmuni murakkab va serqirra tuzilishiga egaligi asolab berildi. Demak, o‟zbek tilida sintaktik birliklarning semantik tahlil usullari va tayanch tushunchalarini shakllantirgan mazmuniy sintaksis mustaqil ta‟limot maqomiga erishgan. Sintaksis yo‟nalishlarini tavsiflashdan maqsad shuki, malakaviy-bitiruv ishida tadqiq manbayi sifatida tangan sifatli SB larining sintaktik qurilish qoliplari va ularning paradigmalarini uchinchi yo‟nalish – formal-funksional yo‟nalish, H.Ne‟matov ta‟biri bilan aytganda, substansial tadqiq usullari asosida aniqlash, tahlil qilish, davr talabiga muvofiqligini ta‟kidlashdir. Negaki, o‟zbek tilida SB larining formal-funksional tadqiqi muammosining tarkibiy qismi o‟laroq hokim a‟zosi sifat leksemalaridan iborat SB larining struktural tahlili o‟rganish obyektining tabiatiga mos lisoniy qurilishni tekshirishni taqazo etadi. Bu esa o‟z navbatida tahlilni formal-funksional sintaksisning tadqiq usullari asosida olib boorish zarurligini tasdiqlaydi. “Formal-funksional sintaksis ” atamasidan anglashiladiki, ma‟lum bir vazifaga xoslangan lingvistik shakllarni (yoki ma‟lum bir shaklda ifodalanishi mumkin bo‟lgan lisoniy mohiyat-imkoniyatlarni) tekshiradi. Shu sababdan bu tahlil usulida shakl va uning vazifasi, vazifa (ya‟ni mazmun) va uning shakli tushunchalari ajralmasdir [54; 47; 74]. Shu bilan birga, sintktik birliklarning ikki yoqlama ziddyatli xarakterga ega ekanligi, ularda lisoniy imkoniyatlar va nutqiynvoqelnishlarning farqlanishi dialektik mantiqiy umumiylik- xususiylik, mohiyat-hodisa, imkoniyat-voqelik, sabab-oqibat kategoriyalari (UMIS vaYaHVO munosabati asosidagi tadqiq usullari) yordamida aniqlanadi. Boshqacha aytganda, formal-funksional talqinda lisoniy sintaktik birlik substansiallik omili asosida o‟rganiladi. Lisoniy birlikning substansial (zotiy) tabiati uning mohiyati “majmui asmo va sifot” (ismlar va belgilar yig‟indisi) ekanli, ya‟ni bevosita kuzatishda berilmagan bo‟lib, faqat moddiy voqelanishlar uchun asos bo‟la oladigan imkoniyatlar majmuasidan iborat ekanligida namoyon bo‟ladi [32; 8]. Substansial yondashuvda lisoniy birlik o‟zida barcha belgi va xususiyatlarni, jihat va munosabatlarni tashuvchi, bularga ega butunlik sifatida gavdalanadi. Shu jihatdan har bir lisoniy birlik o‟zbelgi-xususiyatlarining yaxlitligidan iborat muayyan butunlikka, tarkibiy qismlarga, imkoniyatlarga ega bo‟lgan o‟ziga xos tizimdir [54; 12]. Aytish joizki, zamonaviy tilshunoslik talab va ehtiyojlariga muvofiq ishnyuritilsa, SB larining shakliy-tavsifiy (formal-logik), mazmuniy (semantik) tahlilidan ko‟ra substansial (formal-fuksional ) talqini ko‟proq nazariy qiymatga egaligi bilan ustunlik qiladi. Zero til tizimini substansial yondashuvda o‟rganish o‟zbek tilining barcha lisoniy sathlariga tegishli bilimlarni ilmiy dunyoqarashning eng yuqori bosqichi – aqliy umumlashmalar shakllanuvchi idrok bosqichida birlashtirdi. Demak, ilmiy bilish jarayonida empirizmdan ratsionalizmga o‟tildi, pirovard natijada, ratsionalizm lingvistik nazariyalarni dunyoga keltrirdi. Ilmiy bilishning falsafiy gnoseologik asoslari buni to‟la to‟kis kafotlay olishiga to‟la to‟kis alohida dalil keltirishga zarurat yo‟q. shundayekan, mavzu va tadqiq manbayini ilg‟or sintaktik nazarayaning tahlil usullar asosida o‟rganish zamon talabidir. Tabiiyki, mazkur bobda sifat leksemalarining SB larida hokim a‟zo mavqeyida voqelanishi hamda sifatli SB larining lisoniy sintaktik qurilishini yoritish ko‟zda tutilgan bu esa dastavval hokim a‟zo mavqeyida sifatlar voqelashdigan SB larni ko‟zdan kechirishni hamda sifatli birikmalar guruhini belgilashni taqazo etadi. HOKIM A‟ZOSI SIFAT BILAN IFODALANGAN SO‟Z BIRIKMALARI Ayonki, sifat predmetlarning belgi-xususiyatini bildirgan lug‟aviy birliklar turkumi va alohida olingan belgi ma‟noli leksemalarini nomlaydi. O‟zbek formal tilshunosligida olti mustaqil so‟z turkumidan biri sifat ekanligi o‟rta maktab darsligidanoq ma‟lum. Sifatning nutq bosqichidagi talqinidan farqli o‟laroq, substansial tilshunoslik so‟zlarni tasniflash masalasiga dialektik mantiqiy nuqtayi nazardan yondashdi. Substansial morfologiyada ilk bora so‟zlar serqirralik xususiyatlari asosida I.Madrahimov tomonidan ta‟riflandi[49]. Bu tasnifga ko‟ra, sifat ma‟noviy jihatdan “belgini nomlash orqali atovchi mustaqil leksemalar ” va morfologik prinsipga muvofiq “darajalanuvchi, o‟zgaruvchi so‟zlar “ turkumi sifatida belgilandi [49; 12-betdagi jadvalga qaralsin]. Sift predmetga xos belgi-xususiyatni bildirar ekan, uning lug‟aviy ma‟no imkoniyatlari mazkur turkumidagi so‟zlarning boshqa so‟zlar bilan birikuvida namoyon bo‟ladi‟ zero sifat leksemalari nutqda hech vaqt alohida yuzaga chiqmaydi. Ular asosan ot va fe‟l leksemalari bilan birikib, muayyan predmet, narsa-hodisa, harakat vaholatning belgi xususiyatini ifodalab keladi. Jumladan, katta ko‟cha, moviy osmon, shirin qovun, eski hovli, zamonaviy ko‟ylak, sermahsul ijod, nozik tuyg‟u, tez yurmoq, yaxshi yashamoq, soxta kulmoq, mufassal tasvirlamoq, ma‟yus qaramoq, sekin gapirmoq, benuqson yozmoq, jiddiy o‟ylamoq kabi SB larida sifatlar tobe a‟zo mavqeyida voqelangan. Mazkur birikmalarni ikki turga ajratish mumkin. Birinchi turdagi hosilalar, ya‟ni katta ko‟cha, moviy osmon, shirin qovun, eski hovli, go‟zal ayol, zamonaviy ko‟ylak, sermahsul ijod, nozik tuyg‟u birikmalarida sifatlar – “katta”, “moviy”, “shirin”, “eski”, “go‟zal”, “zamonaviy”, “sermahsul”, “nozik”, leksemalari predmet, narsa-hodisani nomlovchi leksemalar – “ko‟cha”, “osmon”, “qovun”, “hovli”, “ayol”, “ko‟ylak”, “ijod”, “tuyg‟u” ning u yoki bu belgi xususiyatini aniqlashtirganligi bois tobe vaziyatni egallaydi. Shuningdek, ikkinchi turdagi hosilalarda “yurmoq”, “yashamoq”, “kulmoq”, “tasvirlamoq”, “qaramoq”, “gapirmoq”, “yozmoq”, “o‟ylamoq” fe‟l leksemalari bilan bog‟langan “tez”, “yaxshi”, “soxta”, “mufassal”, “ma‟yus”, “sekin”, “benuqson”, “jiddiy” sifat leksemalari harakat va holatning muayyan belgi-xususiyatini bildirib,mazkur SB larida ham tobe mavqeyida reallashadi. Ko‟rinadiki, bu ikki turdagi hosilalar sifat leksemalarining tobe vaziyatini egallashi tufayli yuzaga keladi. Biroq hosilani bir-biridan farqlovchi jihat hokim vaziyatni egallagan leksemalarning ot va fe‟l turkumiga mansubligi bilan bog‟liq. Shuni alohoda ta‟kidlash lozimki, belgi-xususiyatni anglatish vazifasi (ma‟nosi) sifatning ot hamda fe‟l bilan sintaktik aloqaga kirishuvida yaqqollashadi. Demak, sifatning lug‟aviy ma‟nosi va semantik imkoniyatlari boshqa leksemalar bilan sintakmatik munosabatida ko‟zga tashlanadi. Ayni paytda, sifatga xos birikish imkponiyatlarini faqat bir tomonlama - uning ot va fe‟lga tobelanishi misolida talqin etish mazkur leksemalarning sintaktik imkoniyatlarini cheklash bilan barobardir. Zotan, o‟zbek tilida “Odam temirdan qattiq, guldan nozik” gapida kuzatiganidek turli nutqiy shartsharoit bilan bog‟liq voqelanishlarda sifatning hokim a‟zo mavqeyida reallashishini ko‟rish mumkin. Bu hol, tabiiyki, sifatning sintaktik imkoniyatlarini ikkinchi tomondan, ya‟ni sintagmatik munosabatlarda hokimlik pozitsiyasini egallashi nuqtayi nazaridan o‟rganish zaruratini bildiradi. Modomiki, sifat nutqiy voqelikda goh tobe, goh hokim a‟zo mavqelarida reallasha olar ekan, unda bunday voqelanishlar qanday sababiyat oqibati o‟laroq yuzaga chiqadi? Sb larida sifatning tobe vaziyatda ham, hokim vaziyatda ham kela olishi qaysi lisoniy qonuniyatga muvofiq amalgam oshadi? Mantiqiy javob izlab, “umuman, so‟zlar boshqa so‟lar bilan qanday bog‟lanadi, bu bog‟lanishning mohiyatida nima yashiringan ?” degan navbatdagi savollarga ro‟baro‟ kelamiz. Barcha savollarning javobi lisoniy valentlik nazariyasi zaminidan izlanishi lozimligi haqidagi mulohaza ilmiy dalillarni oydinlashtirish sari yo‟l boshlaydi. Chunonchi, valentlik nazariyasiga ko‟ra til birligi (keng ma‟noda ) boshqa til birligini biriktirish va unga birikish qobiliyatiga ega til birligining (tor ma‟noda leksemaning ham ) birikish va biriktira olish qobiliyatlari bir butun holda birikuvchanlik imkoniyatida mujassamlashadi. So‟zlovchining nutqiy ehtiyoji tufayli bu imkoniyat qulay nutqiy vaziyatda voqelashadi. Birikuvchanlik (ayni paytda biriktiruvchanlik) imkoniyatlari barcha til birliklarida bo‟lganidek leksemalarda ham mavjud. Demak, leksemalarga xos birikuvchanlik imkoniyatlari valenylik tushunchasida yaxlitlashadi. Valentlik tushunchasi funksional yoki dinamik sintaksis nazariyasi bilan bog‟liq holda yuzaga keldi. Funksional (dinamik) sintaksis kategorial (statik) sintaksisga qarama- qarshi qo‟yiladi. Bu g‟oya fransuz tilshunosi L.Tener tomonidan 1934-yilda aytilgan [34;71]. “L. Tener o‟zining bu g‟oyalarini rivojlantirib, 1953-yilda “structural sintyaksiz ocherki” (“Очерк структурального синтаксиса”) asarini yaratdi, bu asarda valentlik tushunchasi har tomonlama asoslab berildi”, - deb yozadi professor E.Qo‟chqortotev [34;71]. Turkiyshunos olim valentlikni sof sintaktik tushuncha emas balki semantik- grammatik tushuncha deb hisoblaydi. So‟z valentligi uning gapda qanday bo‟lak bo‟lib kelishi bilan emas, so‟zning leksik-semantik xususiyatlari bilan belgilanishini ta‟kidlaydi. “Valentlikni o‟rganish birinchi navbatda, so‟z turkumlari xususiyatlarini o‟rganish demakdir” degan xulosaga keladi. Bizningcha I.Qo‟chqortoyevning aynan shu xulosasi sifatning turli-tuman birikmalarda voqelanish sababiyatini ochish nuqtayi nazaridan ahamiyatlidir. Chunki sifatning goh tobe vaziyatda, goh hokim vaziyatda kelishi, ya‟ni SB lar tarkibida voqelashuvi valentlik xususiyatlariga bo‟g‟liq. Sifat leksemalarining valentlik xususyatlarini tahlil qilar ekanmiz, bu leksemalarning xususiy ma‟noviy va umumiy (sifat so‟z turkumiga xos) ma‟noviy imkoniyatlarini aniqlashga ega bo‟lamiz. Shuning uchun sifatning boshqa leksemalar bilan sintagmatik munosabati valentlik nazariyasi ko‟magida tahlil qilinishi lozim. Jumladan, “so‟zning semantik valentligi so‟zga tegishli potensial semantik imkoniyat bo‟lib, uning leksik ma‟nosidan kelib chiqib, so‟zning boshqa til birliklaridan farqlanishi, alohidaligi, konkretligini ko‟rsatuvchi asosiy kriteriy sanaladi” [22;13]. Shu bois sifatning predmet, narsa-hodisa, harakat, holatning u yoki bu belgisini bildirishining ot va fe‟l bilan sintakmatik munosabat hosil qilishida kuzatish mumkin. Qiyoslang: Shirin qovun va sekin gapirmoq “shirin qovun ” SB sida “shirin” leksemasi o‟z lug‟aviy ma‟no strukturasida mavjud istemol qilinuvchi predmet, ya‟ni oziq-ovqat meva turiga xos maza-ta‟m belgisini ifodalash semasini qovun leksemaining lug‟aviy ma‟no tarkibidagi poliz mevasi (sabzovot turi) ni ifodalovchi semaga muvofiqlashtirganligi uchun voqelashadi. Aynan shu semasi asosida “shirin ” so‟zi “kulcha”, “non”, “taom”, “olma”, “anor”, “holva” kabi oziq-ovqat nomlari sirasidagi ot leksemalari bilan birika oladi. Tabiiyki, mazkur oziq-ovqat nomlari ham “qovun ” leksemasi kabi iste‟mol qilinuvchi taom yoki meva turini anglatish va muayyan maza-ta‟mga ega bo‟la olish semalarining talabiga ko‟ra “shirin” leksemasini biriktira oladi. “Shirin ” leksemasi o‟rnida “nordon”, “achchiq”, “taxir”, “chuchmal”, “chuchuk”, “sho‟r”, “bbemaza ” kabi sifatlardan mosini tanlab biriktirish imkoniyatiga egaligini ta‟kidlash kerak. Zero R>Rasulov buni valentlikning so‟z ma‟nolariga saylash va saylanish imkonini berishi bilan asoslaydi. “U saylash imkoniga egaligi bilan mustaqil bo‟ladi, so‟zlar orasidagi sintaktik aloqani ta‟minlaydi” ,- deb hisoblaydi olim [22; 13]. Shunday birikish va biriktirish jarayoni “sekin gapirmoq” birikmasining shakllanishida ham kuzatiladi “Sekin” leksemasi ma‟no tarkibidagi harakat yoki holatning yuzaga chiqish tezligini va uning me‟yoriy darajadan past (kam) ekanligini ifodalovchi sema “gapirmoq” fe‟li tomonidan saylanadi, aksincha, u yoko bu harakat (holatga) ga xos tezlik vauning me‟yoriy darajasidan kamligini ifodalovchi sema ham harakat ma‟noli lug‟aviy birliklar turkumidan nutq fe‟llari LMG iga mansub “gapirmoq” so‟zidagi og‟zaki nutq harakatini ifodalash semasini saylab oladi. Oqibatda, tobe vaziyatdagi sifat (sekin) va hokim vaziyatdagi fe‟l (gapirmoq) orasida sintaktik aolqa hosil bo‟lganligi “sekin gapirmoq” SB si vujudaga kelganligidan dalolat beradi. Bugungi kunda tilshunoslikda quyidagi uch turi aniqlangan : semantic valentlik (I.Qoochqortyev, R.Rasulov); morfologik shakl valentligi (B.Mengliyev); sintaktik valentlik (R.Rasulov) [qarang: 34, 22, 50]. Bizningcha, valentlikning mazkur uch turi bir butun holda ichki imkoniyatlar sifatida so‟zda mujassamlashgan bo‟ladi. Valentlik nutq faoliyatida, so‟zlarning o‟zaro bog‟lanishida yuzaga kelmaydi. R.Rasulov ta‟kidlaganidek, “nutqgacha, ya‟ni tilda – til birligi sifatida so‟zda mavjud boladi, “yashaydi”, potensial imkoniyatlar tarzida saqlanadi” [22; 13]. Nutqda esa mazkur lisoniy imkoniyatlar harakatga keladi, namoyon boladiki, turli nutq birliklarida o‟zining aniq ifodasini topadi. Aytish joizki, valentlik bir tomondan jonli nutqni – so‟zlar orasidagi sintaktik aloqani, so‟zlarning birikuvini ta‟minlaydi, ikkinchi tomondan, valentlik so‟lar orasidagi sintaktik a‟loqada, so‟zlarning birikuvida reallashadi, ta‟sir qiluvchi “kuch” ga aylanadi [22;13]. Demak, valentlik lisoniy imkoniyatlar, ya‟ni so‟ning ma‟noviy, morfologik ( Grammatik shakliga xos) sintaktik birikish imkoniyatlari majmuyi o‟laroq barcha sozlar kabi sifatlarga ham nutqda turli sintakmatik munosabat hosil qilish uchun yetarlicha imkon bera oladi. Sifat ot va fe‟llar bilan sintaktik aloqaga kirishar ekan, predmet va harakatning belgi xususiyatini aniqlashga xizmat qiladi. Bu vazifa sifatning tobe vaziyatda voqelanishini belgilab beradi ammo sifatning valentligi va u orqali belgilangan birikuvchanlik imkoniyatlari mazkur leksimalarning faqat tobe a‟zo mavqeyida voqelanishi bilan chaegaralanmaydi. Sifat leksimalari “guldan nozik”, “temirdan qattiq”, “nondek aziz”, “moshdan yirik”, “osmon kabi bepoyon”, “husnda yagona”, “so‟zga chechan”, “pulga o‟ch” kabi nutqiy hosilalarda hokim a‟zo mavqeyida gavdalanadi. Ko‟rinadiki sifat nafaqat birikish, saylanish, balki biriktirish saylab olish imkoniyatiga ega bo‟lib bu imkoniyat sifatida potensial holda mavjud ma‟noviy morfologik va sintaktik valentliklarning ta‟sirida yuzaga chiqadi. Sifat leksimalarini predmet yoki harakatning muayyan belgisini aniqlash vazifasi tufayli tobelantirgan ot yoki fe‟lning ma‟nosini konkretlashtiradi. Qiyoslang: qovun – shirin qovun – bemaza – qovun (sifat+ot) gapirmoq – sekin gapirmoq – tez gapirmoq (sifat+fe‟l) Biroq sifat leksimalari anglatuvchi belgi ma‟nosi ham o‟z novbatida, sifat leksimalari tobelantiruvchi ot, sifatdosh, harakat nomi, taqlid, undov, son, olmosh, leksemalari tomonidan kankretlashtiriladi. Natijada turli ma‟noviy munosabatlarni ifodalovchi sifatli birikmalar hosil bo‟ladi. Mazkur birikmalarda sifat hokim mavqeyida voqelashib, o‟z lug‟aviy ma‟nosi, Grammatik shakli va sintaktik pozitsiyasini tobelanuvchi so‟z yordamida aniqlashtiradi, qiyoslang: Guldan nozik (ot+sifat) Osmon kabi bepoyon (ot+sifat) Oluvchidan ko‟p (sifatdosh+sifat) Eshitmoqdan avzal (harakat nomi+sifat) Gum-gumdan uzoq (taqlid+sifat) Raxmatga zor (undov+sifat) Yuzdan kichik (son+sifat) O‟ziday chaqqon (olmosh+sifat) Sifatning ma‟noviy, marfologik va sintaktik valentlikdagi unga tobelantirish, saylash huquqini bergani boyiz ot, sifatdosh, harakat nomi, taqlid, undov, son, olmosh leksemalari kelishik ko‟makchi va o‟xshatish shakli (ko‟rsatkichi) yordamida sifat leksemalariga tobelanadi. Tobelanuvchi so‟zlar hokim a‟zo mavqeyidagi sifatlar ifodalayotgan belgi ma‟nosini boshqa predmet, narsa, hodisa, harakat va holat bilan qiyoslaydi. Demak, hokim vaziyatda reallashgan sifatlar tobe vaziyatni egallagan ot, sifatdosh, harakat nomi, taqlid, undov, son, olmoshlarni boshqari, qiyoslash, chog‟ishtirish ma‟noviy munosabatlarini shakllantiradi. Bunday hokim a‟zo lug‟aviy asosidan anglashilgan belgi ma‟nosi qiyoslanayotgan SB lari nutq bosqichida atroflicha o‟rganilgan. Chunonchi, SB lari komponentlarining Grammatik tabiatiga ko‟ra tasnifida [16; 166] , ya‟ni: otli birikmalar; fe‟lli birikmalar; ravishli birikmalar; modal so‟zli birikmalar sirasida alohoda; sifatli birikmalar tarzida ajratilgan. Biroq A.G‟ulomov va M.Asqarova SB si tarkibidagi hokim komponentning qaysi so‟z turkumiga kirishiga qarab, uch xil birikmani, jumladan, otli birikma, fe‟lli va ravishli birikmalar farqlangada [37; 27] hokim vaziyatda sifat vooqelashgan birikmalarning “ot+ravish” birikuviga kiritishgan .mualliflar “ravishli birirkma ” deb baholagan “ovozdan tez” va “o‟qdan tez” SB larida “tez” sifati ravish turkumiga tegishli so‟z sifatida talqin etilganligi bois, aslida, sifatli birikmalar “ravishli birikma” deb xulosalangan. Buning sababi ravish turkumining leksik grammatik jihatdan noaniq, ziddiyatli tadqiqida bo‟lib, hozirgi kunda so‟z turkumlarining substansial tahlili tufayli o‟zbek tilini maktabda o‟qiyotgan o‟quvchilardan tortib, ona tilimizni xorijiy til sifatida o‟zlashtirayotganlarga qadar – barchaga “tez”, “oz”, “ko‟p”, “kam” so‟zlari darajalanuvchanligi demak, sifat ekanligi, aksincha ravishlar darajalana olmasligi, umuman, morfologik jihatdan o‟zgarmas so‟zlar [6] ma‟lumdir. Shunday ekan, “mazkur mualliflar ravishli birikmalar turini tasniflayotganda SB lari orasida otli va fe‟lli birikmalar kabi salmoqli o‟rin tutgan sifatli birikmalarni nazarda tutishgan” , desak xato bo‟lmas. Bu mulohazani bildirishdan maqsad shuki, ovozdan tez, o‟qdan tez singarisifatli so‟z birikmalini har bir bobda bo‟limlararo izchillikda tahlil qilib ularning o‟zbek tili lisoniy sintaksisi va nutqiy uslubiy qo‟llanishda tutgan salmoqli o‟rnini ko‟rsatishdir. Darhaqiqat, M.Mirzayev, S.Usmonov, I.Rasulovlarning tasnifida tavsiflanganidek “bu tip SB larining hokim bo‟lagi sifat bilan ifodalanib, komponentlari boshqaruv yo‟li bilan birikadi” [16; 167]. Demak, formol sintaksisda sifatli birikmalar atamasi ostida hokim bo‟lagi (HB) sifat leksemalari bilan ifodalangan SB lari tushinilgan. Hozirgi kunda ham formal-funksional sintaksisda SB lari o‟z tarkibidagi hokim a‟zoning qaysi so‟z turkumiga kirishiga qarab ikki, ya‟ni : ismli birikmalar (hokim a‟zosi ot, sifat, son, olmosh, turkumlariga tegishli so‟zlar bilan ifodalangan SB lari ); fe‟lli birikmalar (hoikim a‟zo fe]l bilan ifodalangan SB lari ) ko‟rinishida bo‟lishi e‟tirof etilgan [25; 43-44]. Anglashiladiki, formal-funksional sintaksisda sifatli birikmalar ismli birikmalar tarkibiga kiritilgan. Sifatli birikmalar otli birikmalar kabi ismli birikmalar umumiyligiga birlashtirilgan. Shunday ekan, ismli birikmalarning xususiy ko‟rinishi o‟laroq sifatli birikmalar, o‟z navbatida, qanday lisoniy sintaktik qurilish xususiyatlari, demakki, qurilish qoliplari bilan boshqa SB laridan farq qiladi? Hokim a‟zosi sifatlardan iborat SB lari o‟z ichida qanday ma‟noviy guruhlarni qamrab olgan ? Bu kabi savollarga javoblarni izlash mantiqan keyingi bo‟limni yoritishni belgilaydi. SIFATLI BIRIKMALARNING QURILISH QOLIPLARI. Nutqimizda “guldan nozik”, “no‟xatdan kichik”, “moshdan yirik”, “itdan past”, “otdan baland”, “nurdan tez”, ”oydan go‟zal “, “toshdan qattiq”, “jondan aziz”, “shahardan katta”, “sirga to‟la”, “go‟zallikka asir”, “pulga o‟ch”, “so‟zga chechan”, “oltinga boy”, “ko‟ngilga yaqin”, “yordamga muhtoj”, “husnda tengsiz”, “olamda mahhur”, “go‟zallikda yagona”, “qalbda yashirin”, “guldek nozik // gulday nozik”, “qordek oppoq // qorday oppoq”, “nondek aziz // noonday aziz”, “aslday shirin // asaldek shirin”, “oy kabi // singari // yanglig‟ // misoli yolg‟iz” , “samo kabi // singari // yanglig‟ // misoli bepoyon”, “qal‟a kabi // singari // yanglig‟ // misoli mustahkam”, “dengiz kabi // singari // misoli // yanglig‟ sokin” birikmalari uchraydi. Bu SB larning barchasida hokim a‟zo, ya‟ni tobe bo‟lak (TB) dan keyingi pozitsiyani egallagan ma‟nosi aniqlanayotgan, to‟ldirilayotgan va izohlanayotgan so‟z sifat turkumiga tegishli bu jihatdan mazkur SB lari hokim bo‟lagi (HB) ning sifat leksemari bilan ifodalanishiga ko‟ra sifatli birikmalar hisoblanishi (yuqorida tahlil etilgani uchun ) isbot talab etmaydi. Ammo sanab o‟tilgan sifatli birikmalarning farqli xususiyatlari ularni bir-biridan ajratish hamda guruhlashni taqazo etadi. Negaki, “guldan nozik”, “no‟xatdan kichik”, “moshdan yirik”, “itdan past”, “otdan baland”, “nurdan tez”, “oydan go‟zal “, “toshdan qattiq”, “jondan aziz”, “shahardan katta” kabi SB larida TB mavqeyida yuzaga chiqqan ot leksemalari HB mavqeyidagi sifat leksemalariga chiqish kelishigi [-dan] vositasida bog;langan demak, mazkur birikmalarda HB mavqeyidagi sifat TB mavqeyidagi otni chiqish kelishigi yordamida boshqaradi. Nutq sintaksisida bu tobelanishning boshqaruv usuliga xos bo‟li o‟zbek tili formal grammatikasiga oid ilmiy va o‟quv-usuliy adabiyotlarda keng hamda mufassal sharhlangan sifat boshqaruvining bir ko‟rinishi hisoblanadi [16;, 37, 29, 4]. Taniqli olim F.Abdullayev “So‟zlar o‟zaro qanday bog‟lanadi?” risolasida sifaq boshqaruvi haqida shunday yozadi: “Siastlar jo‟nalish, chiqish, o‟rin-payt kelishiklardagi so‟zlarni 9ot, olmosh yoki otlashgan so‟zlarni ) boshqarib keladi… o‟zbek tilida sifat boshqaruvida yuzaga kelgan birikmalarning ko‟pchiligi tobe muchasi ( ya‟ni a‟zosi, bo‟lagi – izoh bizniki) jo‟nalish kelishigi formasida bo‟lgan konstruksiyalar tashkil qiladi [4; 34]. F.Abdullayevning ta‟kidlashicha, belgini qiyoslab ko‟rsatish xususiyatiga ega bo‟lgan barcha sifatlar chiqish kelishigidagi so‟zni boshqara oladi [4; 38]. Tabiiyki, barcha sifat leksemalari chiqish kelishigidagi ot leksemalarini boshqarayotganda o‟z ma‟no tarkibidan ajralib chiqqan leksemaning muayyan obyektiga nisbatan qiyoslanishi yoki chog‟iishtirilishini bildiradi. Shu bois TB mavqeyidagi so‟ (aksariyat hollarda otlar ) ning chiqish kelihigida shakllanishini talab etadi. Bu eas chiqish kelishigining lisoniy- morfologik tabiatidan kelib chiqadi. Sifatning chiqish kelishigidagi otlar bilan birikuvidan hosil bo‟ladigan SBlarining lisoniy-sintaktik qurilishi va ma‟noviy xususiyatlarini bu xil SB larining guruhlarini aniqlagach, tahlil qilish maqsadga muvofiqdir. Shuning uchun hozircha yuqorida tavsiflangan birikmalarni [ot+[-dan] ~ sifat] qurilmali SB lari tarzida umumlashtira olamiz va guruhlarni ajratishni davom ettiramiz. Demak, sifatli birikmalar tarkibidagi birinchi guruhni “[ot+[-dan] ~ sifat] qurilmali SB lari deb nomlash mumkin. Ayni paytda, bilmga tashna, sirga to‟la, go‟zallikka asir, pulga o‟ch, so‟zga chechan, yordamga muhtoj kabi nutqiy hosilalarda HB mavqeyidagi sifatlar TB mavqeyidagi otlarni jo‟nalish kelishigi yordamida tobelantirishiga qiqqat qilaylik. Bunda ham HB mavqeyidagi sifatning otlarni boshqaruvi hodisasi ko‟zga tashlanadi. Endi sifat otni jo‟nalish kelishigi ko‟magida boshqaradi. Jo‟nalish kelishigi ko‟rsatkichi bilan shakllangan otlarni boshqarish sifat boshqaruviga xos yana bir xususiyat bo‟;lib, o‟zbek tilida bunday birikmalar juda ko‟p qo‟llanish imkoniyatiga ega. Biroq F.Abdullayevning “Semantika talabiga ko‟ra o‟rin va chiqish kelishiklarini boshqarib keluvchi sifatlar jo‟nalish kelishigi formasiga nisbatan ancha kam uchraydi” [4; 34] degan xulosasiga qo‟shila olmaymiz. Negaki, jo‟nalish kelishigidagi otlarni ham, chiqish yoki o‟rin payt kelishigidagi otlarni ham sifatlar so‟zlovchining shunday SB lariga bo‟lgan ehtiyoji tufayli boshqaradi. Bu esa mazkur SB larining ko‟p yoki kam qollanilishi nutqiy ehtiyoj va nutqiy vaziyatga bog‟liqligini ko‟rsatadi. Sanab o‟tilgan omillar qatorida nutqiy voqelikning cheksizligi ham inobatga olinishini unutmaslik lozim. Shunday qilib, jo;nalish kelishigi shaklidagi otlar va sifatlardan tuzilgan birikmalarni [ot +[-ga] ~ sifat] qurilmali SB lari tarzida umumlashtirish mumkin. Demak, sifatli birikmalar tarkibidagi ikkinchi guruh [ot+[-ga] ~ sifat] qurilmali SB lar deb nomlanadi. Hokim a‟zo mavqeyida reallashgan sifatlarni “husnda tengsiz”, “olamda mashhur”, “go‟zallikda yagona”, “qalbda yashrin”, “elda aziz”, “zavodda ilg‟or” kabi hosilalarda kuzatish mumkin. Bunday nutqiy hosillarda sifatlar o‟rin-payt kelishigidagi otlarni boshqarib keladi. Sifatning o‟rin-payt kelishigidagi otlarni boshqarishi sifat boshqaruviga xos yana bir xususiyat bo‟lib, bu birikmalar [ot+[-da] ~ sifat ] qurilmasiga ega. O‟rin payt kelishigidagi otlarni tobelantiruvchi sifatli birikmalarni umumlashtirib, [ot+[-da] ~ sifat ] qurilmali SB lar deb nomlash mumkin. Bu o‟z navbatida, sifatli birikmalarning uchinchi guruhi sifatida ajratiladi. HB sifat bilan ifodalangan SB lari sirasida “nondek // nonday // non kabi // non singari aziz”, “samodek // samoday // kabi // singari // misoli // yanglig‟ bepoyon”, “qal‟adek // qal‟aday // kabi // singari // misoli // yanglig‟ mustahkam” (v.h.) birikmalari mavjud. Mazkur birikmalrda TB mavqeyida voqelanuvchi otlar [-dek // -day] o‟xshatish shaklida, kabi // singari // misoli // yanglig‟ ko‟makchilari vositasida HB mavqeyidagi sifatlarg tobelanadi. Sanab o‟tilgan vositalar – [-dek // -day] shakli va ko‟makchilarda o‟xshatish, qiyoslash kabi grammatik ma‟no mujassam. Shuning uchun mazkur morfologik vositalar bir-biri bilan almashinib, ayni paytda, parallel qo‟llana oladi. Buning to‟liq tahlili va tavsifi bitiruv ishining keyingi bobida beriladi. O‟z navbatida, mazkur SB larining hosil bo‟lish usulini boshqaruv usuliga tenglashtirib bo‟lmaydi. Zero boshqaruv usulida TB mavqeyidagi so‟z kelishik yoki ko‟makchi vositasida HB mavqeyidagi so‟zga tobelanadi [37, 29, 4, 25]. Boshqacha aytganda, boshqaruvda, xususan, sifat boshqaruvida ham boshqariluvchi so‟z (ot) kelishik yoki shu kelishikka ma‟nodosh ko‟makchi shaklida bo‟lishi kerak. Shunga ko‟ra kelishikli boshqaruv, ko‟makchili boshqaruvga ajratish an‟anasi mavjud. So‟nggi yillarda bu an‟ana “ravishdoshli boshqaruv”, “sifatdoshli boshqaruv” ko‟rinishlari bilan to‟ldirilib, davom ettirilayotganligini ta‟kidlash lozim [25; 38]. Biroq [-dek // -day] kelishik kategoriyasi tarkibidan o‟rin olmagan va unga ma‟nodoshlik kasb etgan kabi // singari // yanglig‟ // misoli ko‟makchilari ham kelishik paradigmasi a‟zolarini almashtira olmaydi. Tabiiyki, bu morfologik vositalar yordamida shakllangan tobelanish usuli boshqaruvning mohiyatiga mos kelmaydi. Ayni chog‟da, tavsiflanayotgan tobelanish usulini bitishuv yoxud moslashuv usuli deb baholash mushkul. Ma‟lum boladiki, “SB lari nutq bosqichida har tomonlama o‟rganilgan” degan xulosa nisbiy bo‟lib, hali SB larining fahmiy (empirik) bilish bosqichidagi tavsifi va tahlili nihoyasiga yetmagan. Ayni paytda, hokim a‟zo mavqeyidagi sifatlarga [-dek // -day] shakli, kabi // singari // misoli // yanglig‟ ko‟makchilari vositasida birikkan otlar sifatli birikmalarning o‟ziga xos turini belgilaydi. Bu turdagi SB larni [ot+[-day // -dek // ko‟makchi ~ sifat] qurilishli SB lari tarzida umumlashtira olamiz. Binobarin bu sifatli birikmalarning 4-turi hisoblanadi. Shunday qilib hokim a‟zosi sifat leksemaridan tuzilgan SB lari to‟rtta guruh asosida birlashadi. Sifatli birikmalarning turlari quyidagi to‟rt guruhida o‟z aksini topadi: guruh: [ot+[-dan] ~ sifat] qurilmali SB lari. guruh: [ot+[-ga] ~ sifat] qurilmali SB lari. 3-guruh: [ot+[-da] ~ sifat ]qurilmali SB lari. 4-guruh: [ot+[-day // dek] // ko‟makchi ~ sifat] qurimali SB lari Nutqiy sintaktik birliklar sifatida bevosita kuzatishda berilgan, sezgi a‟zolarimizga ta‟sir qiladigan o‟qish, yozish, aytish, eshitish mumkin bo‟lgan muayyan SB lar tushuniladi. Biz tadqiq manbayi sifatida tanlagan sifatli birikmalar ham ana shunday xususiyatlarga ega bo‟lgan nutqiy sintaktik birliklardir. Biroq substansial tadqiq natijasida lisoniy-sintaktik birliklar, ya‟ni muayyan SB va gaplarni hosil qiluvchi qoliplar ajratildi. Lisoniy bosqichda sintaksisning tadqiq manbayi SB va gaplarni yuzaga keltiruvchi lisoniy sintaktik qolip LSQ lar ekanligi ma‟lum bo‟ldi [17,19, 4, 51, 25, 54]. Sintaksisning tadqiq manbayi SB va gap ekanligi tilshunoslikda bir necha asrdan buyon tan olinadi. Substansial sintakis ham shu asosiy g‟oyag atayanadi. Lekin substansial sintaksisda lison-nutq qarama-qarshiligiga izchil amal qilinganligi sababli moddiy shaklda voqelangan SB lari va gaplar nutqiy sath birliklari sanaladi. O‟z-o‟zidan anglashiladiki, substansial sintaksis lison sathida faqat SB va gaplarning qurilish chizmalarini,qoliplarini qoldiradi. Demak, nutqda voqelanish imkonoyatiga ega bo‟lgan SB va gaplarning LSQ lari substansial sintsksisning tadqiq manbayidir [19; 19]. Bizning ongimizda, ya‟ni lison sathida so‟zlash, nutqni shakllantirish uchun xilma- xil maqsadlarga xizmat qiluvchi, leksemalarini SB sifatida bog‟lash, leksema yoki SB larga gap shaklini berish qoliplari bor [19;6]. “LSQ lar bilan SB va gaplar orasida umumiylik-xususiylik dialektikasi mavjud. LSQ lar bizning ongimizdagi yuksak darajadagi umumiylik bo‟lib, ular ongimizda imkoniyat sifatda yashaydi”, - deya ta‟kidlaydi tilshunos M.Qurbonova [32; 12]. Shu bilan birga LSQ lar lisoniy birlik mavqeyioda bo‟lganligi uchun bevosita kuzatishda berilmaydi. Ularni empirik (hissiy) bilish bosqichida o‟rganib, ya‟ni ko‟rib, ushlab yoki eshitib bo‟lmaydi. LSQ lar fonema, morfema, leksema kabi ratsional (aqliy) bilish bosqichida idrokiy usl bilan tasavvur qilinadi. Shunday ekan, nutqiy voqelikda xilma xil ma‟naviy xususiyatlarni yuzaga chiqaruvchi sifatli birikmalar qanday LSQ asosida hosil bo‟ladi? Chunonchi, guldan nozik, no‟xatdan kichik, itdan past, temirdan qattiq kabi SB larining qurilish qolipini aniqlamoqchi bo‟lsak, shu turdagi barcha SB larni tasavvurimizda to‟plab, ulardagi umumiy jihatlarni ajratamiz. Buni bosqichma-bosqich chizma yordamida amalgam oshiramiz. I BOSQICH Gul [o‟simlik nomi] No‟xat [donli mahsulot nomi] [aniq ot ] + [-dan] It [hayvon nomi] [ot] + [-dan] Temir [ma‟dan] Chizmadan ko‟rinib turibdiki, I bosqichda TB mavqeyida voqelashgan “ guldan”, “no‟xatdan”, “itdan”, “temirdan” so‟zlari leksik morfologik jihatdan umumiy belgiga, ya‟ni aniq otga mansuligiga ko‟ra birlashadi. Aniq ot ot so‟z turkumiga kiruvchi lug‟aviy- ma‟noviy guruh bo‟lgaligi uchu ularni [ot ]+[-dan] shaklida umumlashtira olmiz. II BOSQICH Nozik [xususiyat] Kichik [hajm-o‟lchov] Past [shakl-ko‟rinish] [SIFAT] Qattiq [xususiyat] II bosqichda HB mavqeyidagi “nozik”, “kichik”, “past”, “qattiq” so‟zlari sifat so‟z turkumiga mansublik belgisiga ko‟ra birlashadi. HB [sifat] ko‟rinishini oladi. Natijada, [ot]+[-dan] ~ sifat] munosabatini ifodalovchi shakl hosil bo‟ladi. SB larning umumlisoniy qolipi [TB~HB] = SB ko‟rinishida bo‟lishini, ammo muayyan tilda SB larni hosil qiluvchi sintaktik qurilish qolipi aniq sintaktik shakl va mazmun birligidan tashkil topganligini inobatga olishimiz kerak. Shuga ko‟ra, yuqorida tavsiflangan chiqish kelishigidagi ot va sifat birikuvini [TB~HB] = SB qolipiga muvofiq quyidagi ko‟rinishda ifodalay olamiz: [ot ch.k~sifat] = SB LSQ shakl va mazmun tomonlariga ega. LSQ ning shyakliy tomoni haqida fikr yuritar ekanmiz, bu o‟rinda ikki xil umumiy (lisoniy) shaklni va xususiy (nutqiy) shaklni farqlash lozim [19:14]. Manbalarida LSQ tub mohiyati bilan riyoziy tenglamaga o‟sshashligi haqida ma‟lumot berilgan [19:25:32]. LSQ tenglama kabi ikki qismdan iborat, tenglik belgisidan chap tomon va bu belgidan o‟ng tomon. Shu kihatdan yondashganda chiqish kelishigidagi otlarning sifatlar bilan birikuvi [O ch.k~Sf] shaklida o‟z aksini topadi va qolipning chap tomonida joylashadi. Tenglik belgisidan o‟ng tomonda esa mazkur birikuvning natijasi bo‟lgan nutqiy hosila – SB ramzi ifodalanadi. Demak, [O ch.k~Sf] = SB qolipida [O ch.k~Sf] xususiy shakli faqat chiqish kelishigidagi ot va sifat orasidagi sintaktik munosabatni umumlashtirsa, Sb ramzi mazkurmunosabat asosida kelib chiqadigan sintaktik ma‟noni mujassamlashtiradi. Muhimi, bu sintaktik ma‟no [O ch.k] ~ Sf] birikuvidan hosil bo‟lgan SB larni boshqa sifatli birikmalar turlaridan farqlaydi. Chunki mazkur birikuvdan qiyoslashlar, chog‟ishtirish ma‟noli SB lari vujudga keladi. Shunga ko‟ra qolip yanada aniqroq ko‟rinishni oladi: [O ch.k] ~ Sf] = [qiyoslash] SB. Bu qolip chiqish kelishigidagim otlar va sifatlarning o‟zaro birikuvidan hosil bo‟lgan qiyoslash va chog‟ishtirish ma‟noli Sb larning qurilish qolipidir [O ch.k] ~ Sf] = [qiyoslash] SB qolipi guldan nozik, no‟xatdan kichik, temirdan qattiq tipidagi ko‟plab nutqiy hosilalarning hosil bo‟lishini leksik – morfologik jihatdan umumlashtiradi. Biroq bu qolip sifatli birikmalarning barcha turlari uchun umumiy LSQi bo‟la olmaydi. Chunki qolipda [O ch.k], yoki TB mavqeyida faqat chiqish kelishikli otlar voqelanishini va ular qiyoslash predmetini anglatadi. Bu esa o‟z novbatida mazkur qolip nutqiy hosilalar va LSQ oralig‟ida joylashgan oraliq shakllardan biri ekanligini ko‟rsatadi. Negaki, nutqimizda qiyoslash obyktini ifodalab, TB mavqeyida reallashuvchi son, sifat, sifatdosh, harakat nomi, undov, taqlid, olmoshlarning sifatlar bilan bikuvidan vujudga keladigan SB larining sintaktik qurilishini leksik-morfologik jihatdan umumlashtiruvchi oraliq shakllar anchagina. Bu oraliq shakllarni nutqiy hosilalari asosida keltirib chiqarish qiyin emas. Lekin bitiruv ishimizda hokim a‟zo sifatdan va tobe a‟zosi otdan iborat SB larini tahlil qilishni maqsad qilganligimiz bois TB mavqeyida son, sifat, sifatdosh, harakat nomi, taqlid, undov, olmoshlar voqelashuvchi sifatli birikmalarning lisoniy-sintaktik qurilishi masalasini e‟tibordan chetda qoldirishga majbuurmiz. Zero masala o‟z mohoyat e‟tibori bilan alohida tadqiq etilishiga loyiq va bizningcha, boshqa ilmiy tadqiqotlar olib borish uchun yetarlicha imkon bera oladi . demak, [O ch.k ~ Sf ] = SB qolipi lison-nutq qarama-qarshiligida eng quyi bosqich – muayyan nutqiy hosila (guldan nozik, no‟xatdan kichik v.h) va mazkur sintaktik qurilishni umumlashtiruvchi LSQ ( [Ism m.v ~ Ism] = Sb) oralig‟ida faqat chiqish kelishigidagi otlar hamda sifatlarning birikish tarzini, ayni paytda, bu birikuvning mahsulini ixchamgina ifodalovchi oraliq shakl sifatida joylashadi. Negaki, mazkur qolip qiyoslash / chog‟ishtirish / o‟xshatish ma‟noli SB larini cheksiz miqdorda voqelantira oladigan va lisoniy-sintaktik sathning eng yuqori bosqichida turgan [Ism m. v ~ Ism] = Sb LSQ sidan quyi bosqichda, aksincha, o‟z hosolalariga nisbatan yuqori bosqichda o‟rin oladi. Shuni alohida ta‟kidlash lozimki, [Ism m.v ~ Ism] = SB LSQ si o‟zbek tili structural sintaksisida o‟z yechimini kutayotgan SB larining formal-funksional tadqiqi muammosi bilan bevosita aloqador bo‟lganligi bois hozirgi kungacha yetarlicha ilmiy asoslanmagan shuning uchun bitiruv ishida sifatli birikmalar lisoniy-sintaktik ierarxiyasida [Ism m.v ~ Ism ] = SB LSQ iga egaligini va [O ch.k ~ Sf ] = SB qolipi uning xususiy shakli ekanligini ta‟kidlash bilan cheklanamiz. Maqsadimiz – sifatli birikmalarning [O ch.k ~ Sf] = [qiyoslash] SB qolipi sirasida o‟rin oladigan oraliq shakllarni aniqlash. Shunday ekan, yuqorida sifatli SB larining biz ajratgan guruhlari asosida quyidagi oraliq shakllarni keltiri chiqarish mumkin: [Ot+[-dan] ~ sifat] qurilmali SB larining qolipi: [O ch.k ~ Sf] = [qiyoslash] SB . [Ot+[-ga] ~ sifat] qurilmali SB larining qolipi: [O j.k ~ Sf]= [qiyoslash] SB. [Ot+[-da] ~ sifat] qurilmali SB lar qolipi: [O o‟.-p.k ~ Sf] = [qiyoslash] SB. [Ot+[-dek // -day // ko‟makchi] ~ sifat] qurilmali SB lari qolipi: [O o‟xsh. ~ Sf] = [o‟xshatish] SB. Ko‟rinib turibdiki, TB ot leksemalaridan iborat sifatli birikmarning to‟rt guruhi asosida kelib chiqadigan to‟rt oraliq shakli mavjud. Bular: [O ch.k ~ Sf] = [qiyoshlash] SB qolipi. [O j.k ~ Sf] = [qiyoshlash] SB qolipi. [O o‟.-p.k ~ Sf] = [qiyoshlash] SB qolipi. [O o‟xsh ~ Sf] = [o‟xshatish] SB qolipi. O‟z navbatida, berilgan qoliplar ma‟lum bir o‟xshash va farqli belgilariga egaligini ta‟kidlash lozim. Bu qoliplardagi o‟xshashlik tobe a‟zoning ot turkumiga mansubligi, asosan kelishik ko‟rsatkichi bilan shakllanganligi ([O ch.k], [O j.k], [Oo‟.-p.k]) hamda qiyoslash, o‟xshatish ma‟noli SB larini hosil qilishda ko‟zga tashlanadi. Bu o‟xshashlik, birinchi, ikkinchi, uchinchi qoliplarni umumlashtirishga imkon beradi [O ch.k ~ Sf] [O j.k ~ Sf] [O o‟-.p.k ~ Sf] [O k.k ~ Sf] = SB Chizmadan ma‟lumki, [O k.k ~ Sf] = SB qolipidagi [O k.k] qismi qoliplarning TB ko‟rinishlarini o‟z ichiga qamrab oladi. Shuning uchun yuqoridagi birinchi, ikkinchi va uchinchi qoliplarni bitta umumiy ko‟rinish orqali ifodalash mumkin. Natijada, ikki a‟zoli paradigma hosil bo‟ladi: 1.[O k.k ~ Sf] = [qiyoshlash] SB . 2.[O o‟xsh ~ Sf] = [o‟xshatish] SB. Berilgan paradigmaning 1-a‟zosi, yani [ O k.k Sf ] = [qiyoslash] SB qolipi TB kelishik ( chiqish, jo‟nalish, o‟rin-payt ) ko‟rsatkichi bilan shakllangan otlardan iboratligi va qiyoslash ma‟noli SB larni voqelantirish kabi belgilariga ko‟ra keyingisidan farq qiladi. Shunga ko‟ra 1-a‟zo 2-a‟zo bilan ziddiyatga kirishadi. Paradigmaning 2-a‟zosi mavqeyida turgan [O o‟xsh. ~ Sf ] = [o‟xshatish] SB qolipi esa TBning o‟xshatish grammatik ma‟nosini ifodalovchi morfologik vositalar, ya‟ni [-dek // -day], kabi // singari (v.h) ko‟makchilar bilan shakllangan otlardan tuzilganligi va o‟xshatish (chog‟ishtirish) ma‟noli SB larini yuzaga chiqarishi kabi farqlovchi belgilari asosida birinchi a‟zo bilan ziddiyatni hosil qiladi. Mazkur sintaktik paradigma a‟zolari sintaktik birikuvning lug‟aviy, morfologik va ma‟noviy xususiyatlari asosida ziddiyatga kirishsa ham, qiyoslash, o‟xshatish ma‟nosini bildiruvchi sifatli birikmalarni voqelantirishiga ko‟ra birlashadi. Natijada, [ O k.k ~ Sf ] = [qiyoslash] SB va [ O o‟xsh. ~ Sf ] = [o‟xshatish] SB orasida lisoniy paradigmatik munosabat mavjudligi tasdiqlanadi. Demak, o‟zbek tili sintaktik sathida sifatli birikmalarning lisoniy qurilishiga xos TB ot leksemalari bilan ifodalanuvchi bir turini, shuningdek, sifatli birikmalarning xilma-xil variantlarini birini umumlashtiruvchi [ O k.k ~ Sf ] = [qiyoslash] va [ O o‟xsh. ~ Sf ] = [o‟xshatish] SB qoliplari alohida o‟rniga ega. Bu qurilish qoliplari sifatli SB larning umumiy lisoniy-sintaktik qurilishini faqat bir jihatdan, ya‟ni tobe vaziyatdagi ot leksemalarining muayyan morfologik vositalar orqali hokim vaziyatdagi sifat leksemalariga birikish tarzini qamrab oladigan variantlar, aniqrog‟i, qolip variantlari hisoblanadi. Sifatli SB larining qurilish qoliplari paradigmalarini ajratish, paradigmalar orasidagi munosabatni tahlil qilish mazkur ishning maqsadi va vazifalari sirasiga kirmaydi. Shuning uchun bu masalalarning tahlili alohida tadqiqotni talab etishini ta‟kidlagan holda, bitiruv ishida belgilangan rejaga asosan sifatli birikmalarning uslubiy qo‟llanilishi masalasi kun tartibiga qo‟yilgan navbatdagi bobni yoritishga kirishamiz. Download 126.11 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|