Biznes moliyasi

MM 70-2 gruh talabasi

Ibodullayev Botirjon Ibragimovichning

“Biznes moliyasi” fanidan yakuniy nazorat ishi

8-variant
1. Kapitalning iqtisodiy xususiyati (tushuncha va tasnifi).

2. Evroobligatsiyalarning mohiyati va xususiyatlari.

3. Investitsion hisob-kitoblarda inflyatsiya omilini hisobga olish.
1-Savol

Bozor iqtisodiyoti sharoitida resurslarning asosiy turlari hisoblangan moddiy, mehnat va moliyaviy resurslarsiz tadbirkorlik faoliyatini yuritish mumkin emas. Bu resurslar, oʻz navbatida, tekin emas. Ularni qidirib topish, jalb qilish, boshqarish va boshqa jihatlar ma’lum bir xarajatlarni talab qiladi. Oʻxshash xarajatlarni ratsional va samarali boshqarish koʻp jihatdan korxona moliyaviy faoliyati yakuniy natijalarini oldindan belgilab beradi. Foydalanilgan resurslarning qiymatini oshirish orqali loyihalarni amalga oshirish natijasida daromad olingan holatlarda korxonada qoʻshimcha qiymat yaratiladi va samarali ishlayotgan hisoblanadi. Moliyaviy resurslar ham bundan mustasno emas. Bozor iqtisodiyoti sharoitida korporativ moliyada turli xil moliyalashtirish manbalaridan keng doirada foydalanish imkoniyati mavjud. Bunda korporativ moliyaviy boshqaruvning asosiy vazifasi korxona bozor qiymatini maksimallashtirish va mulkdorlar moliyaviy barqarorligi yanada oʻsishini ta’minlovchi faoliyatni moliyalashtirish manbalarining optimal variantini topish hisoblanadi. Shuning uchun korxona moliyaviy-xoʻjalik faoliyati uchun zarur moliyaviy resurslarni jalb qilish, ularning optimal tarkibini belgilash, foydalanish uchun toʻlovlar borasida qaror qabul qilish masalalari bugungi kun korporativ moliya nazariyasi va amaliyotining keng qamrovli masalalaridan biri sanaladi. Qayd etib oʻtish kerakki, korporativ tuzilmalarning moliyaviy strukturasini shakllantirishga doir turli xil nazariyalar, konsepsiya va yondashuvlar amal qilsada, bu borada yagona xulosaga hali-hamon kelinmagan. Lekin boshqa tomondan, kapital tarkibi nazariyasining asosiy qoidalarini bilish biznesni moliyalashtirish va qoʻshimcha qiymat yaratish prinsiplarini chuqur anglash kapital tarkibini optimallashtirish boʻyicha samarali boshqaruv qarorlarini qabul qilish imkonini beradi. Korxona oʻz faoliyati uchun turli manbalardan zaruriy kapitalni oladi. Bu jarayonda foydalaniladigan kapital manbalari jalb qilish shakli va bahosi boʻyicha oʻzaro farqlanadi. Shunga qaramasdan oʻxshash jihatlariga koʻra kapital manbalari umumiy holatda xususiy va qarz kapitaliga boʻlinadi. Bunday bogʻliqlikdan kapital tarkibi tushunchasi korxonani moliyalashtirishda xususiy kapital va qarz kapitali oʻrtasidagi oʻzaro nisbatni anglatadi.

Kapitalni jalb qilish uchun toʻlov keng qamrovga ega hisoblanadi. Biror bir korxonaga mablagʻ qoʻyishda mulkdorlar belgilangan daromadlarni dividend koʻrinishida olish yoki kapital oʻsib borishini hisob-kitob qiladilar. Oʻz navbatida, kreditorlar olinadigan foizli daromadlarni hisob-kitob qiladilar. Hattoki, mavjud mablagʻlardan foydalanish rad etilganda ham korxona tomonidan mablagʻlarni qayta joylashtirish qoʻshimcha xarajatlarning yuzaga kelishiga sabab boʻladi. Shunday qilib, bozor iqtisodiyoti sharoitida tekin kapital manbalari boʻlmaydi.

Bir nechta bor umumiy ta'riflar   eng keng tarqalgan va uning mohiyatini ochish uchun ishlatiladigan tushunchalar.

tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarishda foydalaniladi.

Kapital - bu qo'shimcha foyda olish vositasi bo'lgan qiymat. Ammo ishchilarning ish haqi miqdoridan foydalanish sharti bilan.

Kapital turlari

Kapital bu jismoniy shaxsning qimmatli qog'ozlar, pullar, ko'char va ko'chmas mulk shaklidagi shaxsiy jamg'armalaridir. Ular keyingi boyitish uchun ishlatiladi.

Kapital - bu xususiylashtirilgan mulk asosida ishlab chiqarish vositalariga ega bo'lgan odamlar shaxsidagi ijtimoiy kuch.

Moddiy va jismoniy (jismoniy) va inson turlarini farqlang. Kapitalning mohiyati shundan iboratki, bu har qanday iqtisodiy mahsulot o'sib borayotgan hajmini kamaytirish maqsadida yaratilgan. Moddiy va mulk kapitali - firma uzoq vaqt davomida o'z faoliyatida foydalanib kelgan mulk. Bu ofis va sanoat binolari, ulardagi mebellar, transport vositalari bo'lishi mumkin. U ikki turga bo'linadi: aylanma mablag'lar va asosiy jismoniy kapita

Kompaniya kapitalining tasnifi

Kompaniyaning asosiy kapitalini ko'rib chiqing. Asosiy kapital - bu korxona tomonidan foydalaniladigan kapitalning bir qismi, shunchaki asosiy vositalarga emas, balki barcha turdagi aktivlarga investitsiya qilinadi.

Uzoq muddatli aktivlar tarkibini ko'rsatamiz:

Nomoddiy aktivlar  kelajakda foyda olish huquqi. Ushbu aktivlarning o'ziga xos xususiyati (ular nafaqat ular uchun xarakterlidir) ularning jismoniy shaklga ega emasligi va kutilayotgan foydaga bog'liqligidadir. Nomoddiy aktivlarning asosiy toifalari:

kompaniyaning obro'si yaxshi niyat;

ijaraga olingan mulkka egalik qilish va uni takomillashtirish;

tabiiy boyliklarni rivojlantirish huquqlari va ularni rivojlantirish xarajatlari;

formulalar, texnologiyalar va namunalar (masalan, dasturiy ta'minot);

nou-xau - innovatsiya mavzusi bo'lgan, ammo patentlanmagan texnik hujjatlar, tavsiflar, to'plangan ishlab chiqarish tajribasi shaklida tuzilgan texnik, texnologik, boshqaruv, tijorat va boshqa qiymatlarning kombinatsiyasi;

savdo belgisi - ro'yxatdan o'tgan emblema, naqsh yoki belgi belgilangan tartib; tovarlarni ushbu ishlab chiqaruvchidan boshqa o'xshash tovarlardan farqlash uchun xizmat qiluvchi;

litsenziyalar

kompaniyaning mulkiy qiymatining boshqa shunga o'xshash turlari.

Bundan tashqari, nomoddiy aktivlarga tashkiliy xarajatlar (ta'sis hujjatlariga muvofiq ta'sischilarning ustav fondiga qo'shilgan hissasi sifatida tan olingan yuridik shaxsni shakllantirish bilan bog'liq xarajatlar) kirishi mumkin.

2-savol

Bugungi kun amaliyotida kompaniyalar milliy valyutadagi korporativ obligatsiyalari bilan bir qatorda yevroobligatsiya deb ataluvchi xorijiy valyutadagi qimmatli qogʻozlarning ham xalqaro fond birjalaridagi muomalasi ham kuzatilmoqda.

Yevroobligatsiyalar (ingl. eurobond) mamlakatdan tashqarida qattiq valyutada sotiladigan obligatsiyalardir. Ularga misol sifatida yevrodollar obligatsiyalari, yevroien obligatsiyalarini keltirish mumkin. Bunda obligatsiya soʻziga yevro soʻzining qoʻshib ishlatilishini AQSh kompaniyalarining Yevropa fond birjalarida sotish uchun maxsus obligatsiyalar chiqarganligi bilan izohlanadi. Lekin bugungi kunga kelib yevroobligatsiyalar har qanday mamlakatda chiqarilishi mumkin va aksariyat holatlarda yevro yoki AQSh dollarida muomalaga chiqarilmoqda. Yevroobligatsiyalar muomalaga chiqarish ma’lum bir tayyorgarlik ishlarini va xarajatlarni talab qiladi. Lekin boshqa tomondan nisbatan past foizlarda uzoq muddatli yuqori miqdordagi moliyaviy resurslar jalb qilish imkonini beradi.

Odatda, yevroobligatsiyalar kamida 3 yilga chiqariladi, eng keng tarqalgan muddat sifatida 5 yillik muddat keltiriladi. Dunyoga mashhur kompaniyalar (masalan, Gazprom) tomonidan muomalaga chiqariladigan yevroobligatsiyalar 15 yildan 30 yilgacha boʻlgan muddat boʻyicha amal qiladi.

Yuqorida qayd etib oʻtganimizdek, yevroobligatsiyalar bozoriga chiqish tayyorgarlik koʻrish va emissiya qilish, chet eldan moliyaviy konsultantlar va anderrayterlar jalb qilish, xalqaro investorlar uchun taqdimotlar oʻtkazish, huquqiy xizmat uchun toʻlovlar va boshqalar bilan bevosita bogʻliq boʻlgan yuqori miqdordagi xarajatlarni talab qiladi.

Yevroobligatsiyalarni muomalaga chiqarish bilan shugʻullanuvchi dunyoga mashhur tashkilotchilar sifatida Deutche Bank, ABN Amro, CSFB, UBS, DrKW, Citigroup, J.P.Morgan kabilarni keltirish mumkin.

Rivojlangan mamlakatlar hukumati tomonidan yevroobligatsiyalar bozorini tartibga solishning biror bir mezoni oʻrnatilmaganligiga qaramasdan emitentlar odatda Xalqaro obligatsiyalar birlamchi bozori ishtirokchilari assotsiatsiyasi Xalqaro qimmatli qogʻozlar bozori ishtirokchilari assotsiatsiyasi standartlari va talablari asosida boshqarib boriladi.

Mazkur qimmatli qogʻozlarning asosiy savdo markazi tarixan London hisoblanadi. Shundan kelib chiqqan holda yevroobligatsiyalar muomalasi Angliya moliya xizmatlari agentligi tomonidan ham tartibga solinadi va bu agentlik tegishli hujjatlarni tayyorlash boʻyicha talablar bajarilishining qat’iy nazoratini amalga oshiradi. Bunda xalqaro standartlar boʻyicha tuzilgan uch yillik ijobiy auditorlik hisoboti, S&P, Fitch, Moody’s va 94 boshqa yetakchi agentliklarning kredit reytingi majburiy talablar sifatida belgilangan. Shuningdek, kompaniya egalari haqidagi axborotlarning toʻliq ochiqligi, qarz oluvchining asosiy aksiyadorlari pasport nusxasigacha talab qilinadi. Yevroobligatsiyalarni muomalaga chiqarish jarayonida yuristlar xizmatlari boʻyicha xarajatlar miqdori 600 mingdan 1 million AQSh dollarigacha tashkil etishi kuzatiladi.

Anderrayterning oʻrtacha komissiya haqi esa odatda muomalaga chiqarilgan yevroobligatsiya umumiy summasining 0,5 – 0,7 foizini tashkil etadi. Yevroobligatsiyalar odatda, London yoki Lyuksemburg fond birjalarida sotiladi. Lekin ular savdosining kattagina qismi birjadan tashqari bozorlar hissasiga toʻgʻri keladi.

Moliyalashtirish manbasi sifatida yevroobligatsiyalarning asosiy afzalliklari sifatida quyidagilarni keltirish mumkin:

- jalb qilinadigan mablagʻ miqdorining yuqoriligi (muomalaga chiqarishning oʻrtacha qiymati – 300 million AQSh dollari);

- muomala muddatining uzoqligi (3 yildan – 30 yilgacha);

- foiz stavkalarining juda pastligi (yillik 5%);

- ta’minot va garov boʻyicha talablarning mavjud emasligi;

- xalqaro miqyosda kredit tarixi yuzaga kelishi. Qarz mablagʻlari jalb qilishning mazkur instrumenti kamchiliklari sifatida esa quyidagilarni keltirish mumkin:

- axborotlarni oshkor etish boʻyicha qarz oluvchiga nisbatan jiddiy talablarning mavjudligi;

- yevroobligatsiya muomalaga chiqarish jarayonining yuqori miqdorda xarajatlar talab qilishi;

- jahon miqyosidagi yetakchi reyting agentliklarining biridan kredit reytingi olish zarurati;

- qimmatli qogʻozlarni tayyorlash va joylashtirishning koʻp vaqt talab qilishi (4–6 oy);

- valyuta riskining yuzaga kelishi va boshqalar. Yuqori miqdordagi xarajatlar va koʻp vaqt talab qilishiga qaramasdan 500 million dollarlik yevroobligatsiyani 5 yil muddatga joylashtirish bugungi xalqaro amaliyotda oʻzini oqlamoqda. Bundan tashqari xalqaro bozorlarda IPO oʻtkazish uchun yaxshigina repititsiya vazifasini ham oʻtamoqda.
3-savol

Kompaniyalar turli manbalardan moliyaviy resurslarni jalb qilish orqali o‘z faoliyatini tashkil etib, keyinchalik mazkur resurslar kompaniya aktivlariga yo‘naltiriladi, ya’ni odatda “real” – binolar va asbob-uskunalarga investitsiya qilinadi. Ba’zi kompaniyalar moliyaviy resurslarini “moliyaviy” aktivlarga yo‘naltiradi, ya’ni boshqa kompaniyalar aksiyalarini sotib oladi yoki korxonalar va jismoniy shaxslarga ssuda taqdim etadi. Investitsiyalash chiquvchi pul oqimlarini (to‘lovlar) taqozo etib, bu keyinchalik keluvchi pul oqimlari (tushumi) ni ta’minlaydi. Tabiiyki, barcha pul oqimlari kirimi [inflows] va chiqimi [outflows] bir vaqtning o‘zida sodir bo‘lmaydi: ular orasidagi vaqt ba’zan qisqa, ba’zan esa uzoq bo‘lishi mumkin. Investitsiya loyihalarining o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, nisbatan ko‘proq dastlabki investitsiyaga yo‘naltirilgan pul oqimlari keyinchalik ko‘proq pul mablag‘lari tushishini ta’minlashga xizmat qiladi.

Kompaniyalar uchun qaysi investitsiya imkoniyatlarini amalga oshirish va qaysilaridan voz kyechish juda muhim hisoblanadi, chunki:

▪ ayrim loyihalar ko‘pincha muhim va qaytmas moliyaviy majburiyatlarni o‘z ichiga oladi;

▪ ular ushbu majburiyatlarni davomiy, ko‘pincha juda uzoq vaqt amalga oshirishni nazarda tutadi.

Investitsiyaviy qaror, albatta, eng muhim hisoblanadi. Yirik xatolar jiddiy oqibatlarga olib keladi va investitsiyaviy qaror qabul qilishni qiyinlashtiradi. Noto‘g‘ri qarorlar, odatda, katta moliyaviy yo‘qotishlarga olib keladi. Ixtiyoriy kompaniya inqirozga yuz tutishi uchun esa bir qancha xatoning o‘zi kifoya.

Bu bosqichda barcha pul oqimlarini aniq prognoz qilish uchun kreditlar va kreditlar bo‘yicha foiz stavkalari kompaniyalar va jismoniy shaxslar uchun bir xil deb qabul qilamiz.

Kompaniyalar tomonidan qabul qilinayotgan investitsiyaviy qarorlarning muhimligini hisobga olib, taxmin qilish mumkinki, menejerlar yuzaga kelayotgan investitsiyaviy imkoniyatlarni baholashning mantiqiy va amaliy protsedurasiga muhtoj sanaladi. Mazkur protsedura aksiyadorlar farovonligini maksimallashtirishga ko‘maklashishi lozim. Shu bilan birga, yakuniy qaror qabul qilishda boshqa maqsadlar ham nazarda tutilishi mumkin.

Biz ikkinchi bobda agar zayomlar va kreditlar, shuningdek, kompaniyalar va xususiy shaxslar uchun foiz stavkalari bir xil bo‘lsa, u holda muayyan vaqt davrida alohida olingan ixtiyoriy aksiyadorlik kompaniyasining xarid imkoniyatini oshiruvchi kompaniya tomonidan amalga oshirilayotgan investitsiyaviy loyiha boshqa har qanday vaqt davrida qolgan aksiyadorlarning xarid qobiliyatini ham

oshirishini ko`rdik. (2-bobning 2.2-misolida uchta aksiyador pullarni turli vaqt davrida sarf qilmoqchi bo‘lganligiga qaramay, X loyihani qabul qilishdan ularning barchasi foyda olganligini eslatib o‘tamiz.)

Shunday qilib, taxmin qilish mumkinki, bizning baholash protseduramiz hozir, bir yil keyin yoki vaqtning boshqa istalgan davrida erishilgan farovonlikka qaratilishi ahamiyatga ega emas. Agar mazkur loyihaning amalga oshirilishi joriy farovonlikni yaxshilasa, unda kelgusidagi farovonlik ham yaxshilanadi; joriy farovonlikni yuqori darajada yaxshilagan protsedura kelgusi farovonlikni ham yuqori darajada yaxshilaydi. O‘z navbatida, loyihani qabul qilish yoki uni rad etish va ularni jozibadorlik jihatiga qarab tartiblashtirish uchun barqarorlik ta’minlangan holatda farovonlikka bo‘lgan ta’sir vaqtning qaysi davriga nisbatan baholanishi ahamiyatga ega emas.

Biz qarorlarni aniq, “joriy” davrda qabul qilishimiz sababli loyihaning joriy farovonlikka bo‘lgan ta’sirini ko‘rib chiqish mantiqliroq ko‘rinadi. Aynan shunday yondashuv amaliyotda qo‘llaniladi.

Joriy xarajatlarimizning har bir funt sterlingi o‘zining qiymati bilan kelgusidagi tushumlarning har bir funt sterlingiga teng bo‘lmaydi. Bu uchta sabab bilan izohlanadi.

• Qo‘ldan boy berilgan foizlar (interest forgone). Agar 1 f. st. 1 yil muddatga aniq investitsiyaga kiritilgan bo‘lsa, unda kompaniya uni boshqa hech qayerga kirita olmaydi; natijada kapitalning muqobil zararlari yuzaga keladi;

• Inflyatsiya. Agar iqtisodiyotda inflyatsiya mavjud bo‘lsa, (inflyatsiya keyingi 50 yil davomida Buyuk Britaniyada va aksariyat boshqa mamlakatlarda yuzaga kelish holatlari kuzatilgan) unda pulning xarid kuchi pasayib ketishi sababli kelasi yili 1 f. st. ga xuddi joriy yildagi hajmda mahsulotni xarid qilib bo‘lmaydi;

• Risk. Bugun to‘langan bir funt sterlingning qiymati keyingi yilda olinishi mo‘ljallangan 1 f. st. qiymatidan ancha yuqori turadi. Biz daromad olishimizga qancha ishonmaylik baribir 100% unga erishishga ko‘zimiz yetmaydi. Ko‘p holatlarda kelgusi mablag‘larga nisbatan noaniqlik darajasi yuqori bo‘ladi.

Dastlabki uchta sabablarga ya’ni “qo‘ldan boy berilgan foizlar”ga batafsil to‘xtaymiz. Inflyatsiya va risk bilan bog‘liq masalalarni esa keyingi bobda ko‘rib chiqamiz. Bu yerda shu narsani qayd qilish kerakki, xatto inflyatsiya sodir bo‘lmaganda, ham va investitsiyalar risksiz deb hisoblanganda ham, bugungi funt sterling faqat yo‘qotilgan foizlar tufayligina ertangi funt sterlingga muqobil bo‘la olmaydi.