Biznesni tadqiq etish

  
 
 
 
 
(2.3.10) 
bu erda, t – vaqt o’lchovi; 
t
e

 - t vaqtdagi ITT ko’rsatkichi. 
Bu  nochizikli  dinamik  ishlab  chiqarish  funktsiyasini  har  ikkala  tomonini 
logarifmlab quyidagini hosil qilamiz: 
ln F(t)=ln F ( k(t), L (t))+ 

t    
 
(2.3.11) 
Uning echimi esa quyidagicha bo’ladi: 
Y(t) = 





)
(
)
(
)
(
)
(
t
L
t
t
K
t
  
 
 
 
(2.3.12) 
(2.3.12)-  tenglamani  soddalashtirib,  chiziqli  tenglamaga  keldik.  Bu  tenglama 
bir  tomondan,  kichik  biznesning  dinamik  ishlab  chiqarish  funktsiyasini  ifodalasa, 
boshqa  tomondan  KB  ning  YaIM  dagi  hissasi  o’sishida  har  bir  omil  ulushini 
ko’rsatib beradi.
23
 
Demak,  biz  (2.3.1)-  tenglamaning  maksimum  bo’lganida,  KB  samarali 
rivojlanishini  bilgan  holda,  uning  harajatlarini  minimallashishi  optimal  holat 
ekanligini  bilamiz.  Shundan  kelib  chiqqan  holda  (2.3.2)-tenglamadagi  ayiruvchi 
minimum bo’lishi kerak, ya’ni 

i

j

k
кб
ijk
Q
кб
ijk
С
min

 
   
(2.3.13) 
Yuqoridagi shart uchun cheklovlar quyidagicha bo’ladi: 
0
,
0
,
0
,
0




ijk
ijk
ijk
ijk
A
K
L
Q
  
 
   (2.3.14) 

i

j

k
1
1
1







t
t
t
t
ijk
t
ijk
K
K
K
K
Q

 
 
 
(2.3.15) 

i

j

k
1
1
1







t
t
t
t
ijk
t
ijk
L
L
L
L
Q

 
 
 
(2.3.16) 

i

j

k
1


t
t
ijk
t
ijk
R
A
Q
 
 
(2.3.17) 
bu  erda,  t  –vaqt  indeksi, 
ijk
Q
-  i-xududning  j-tarmog’idagi  KB  da  ishlab 
chiqarilgan  k-mahsulot    miqdori, 

ijk
C
  i-xududning  j-tarmog’idagi  KB  k-
mahsulotining  bahosi, 

ijk
L
  i-xududning  j-tarmog’idagi  KB  k-mahsulotini  ishlab 
chiqarish  uchun    ketadigan  ishchi  kuchi  harajatlari, 

ijk
K
  i-xududning  j-
tarmog’idagi  KB  k-mahsulotini  ishlab  chiqarish  uchun  ketadigan  asosiy  kapital 
                                                           
23
 Замков О.О.,Черемных Ю.А.,Толстопятенко А.В. Математические методы в экономике. М.: ДиС. 2015 г. 

---

59 
hajmi, 

ijk
A
 i-xududning j-tarmog’idagi KB k-mahsulotini ishlab chiqarish uchun  
ketadigan  boshqa  harajatlar  (transport,  ijara,  energiya  va  boshkalar), 


1
t
K
t-1 
davrda  KB  da  mavjud  bo’lgan  kapital  miqdori, 
1


t
K
-t-1  davrda  yangidan  tashkil 
etilgan  KB  korxonalari  hisobiga  kapitalning  ko’payishi, 


1
t
K

t-1  davrda 
tugatilgan  KB  sub’ektlari  hisobiga  KB  kapitalining    chiqib  ketishi  hamda  o’tgan 
davrdagi  eskirishi, 


1
t
L
t-1  davrda  KB  da  bandlarning  umumiy  soni, 
1


t
L
-  t-1 
davrda  yangidan  tashkil  etilgan  va  mavjud  KB  sub’ektlari    ishlab  chiqarish 
quvvatlarining oshishi evaziga yangidan tashkil  etilgan ish o’rinlari va yollangan 
ishchilar, 


1
t
L

t-1 davrda yopilgan korxonalar evaziga KB da bandlikning  
 qisqarishi, 


1
t
R
t-1 davrda shu maqsadlar uchun mo’ljallangan xarajatlar. 
(2.3.13)-  tenglamaning  (2.3.14,  2.3.15,  2.3.16,  2.3.17)  -  shartlarni 
qanoatlantirishi KB xarajatlarining optimal rejasini belgilab beradi hamda (2.3.2) - 
tenglik bajarilib, KB faoliyati natijasida maksimal foyda olinadi, uning YaIM dagi 
ulushi  orta  borib  rivojlangan  davlatlar  darajasiga  etadi.  Bu  esa  mamlakatimizda 
aholini o’rta qatlamining ko’payishiga, ularning daromadlari oshishiga olib keladi. 
Natijada, iste’mol va jamg’armalar, investitsiyalarning yuqori darajasiga erishilib, 
Solou modelidan yuqori iqtisodiy o’sish ta’minlanadi. 
KBXT  bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  muhim  o’rin  tutib,  uning  hara-katining 
har  tomonlama  qulayligi,  erkinligi,  oson  va  tez  diversifika-tsiyalashuvi  noaniq  va 
tez  o’zgaruvchan  bozor  munosabatlari  «dengizi»da  cho’kmasdan  «Arximed 
po’kagi» kabi bemalol qalqib turishga zamin yaratadi. 
Respublikamizda bugungi kunda deyarli KBXT uchun me’yoriy-huquqiy baza 
yaratilgan,  u  davlat  va  nodavlat  tashkilotlari  tomonidan  doimiy  ravishda  qo’llab-
quvvatlanmoqda.  KBXT  ning  respublika  YaIM  dagi  ulushi  2007  yil  1  yanvar 
holatiga ko’ra 42,1 % ni tashkil etdi, jami bandlarning qariyb 69,3 % i bu sektorda 
band.  Raqamlardan  ko’rinadiki,  KBXT  o’z  mohiyati,  salohiyati  va  qudrati 
jihatidan  mikroiqtisodiy  emas,  balki  makroiqtisodiy,  hatto  megaiqtisodiy 
darajagacha  chiqdi  desak  mubolag’a  bo’lmaydi.  Chunki,  KBXT  ning  respublika 
tashqi  savdo  operatsiyalaridagi  ulushi  ham  yil  sayin  ortib  bormoqda.  Agar 
raqamlarga  qaraydigan  bo’lsak,  KBXT  o’zining  barqaror  taraqqiyot  yo’lida 

---

60 
muammosiz  rivojlanayotganga  o’xshaydi.  Biroq,  hali  echimini  kutayotgan 
muammolar talaygina. KBXT ni makroiqtisodiyot, xududlar bo’yicha bashoratlash 
muammo-lariga  kelsak,  buning  uchun  matematika  va  statistika  apparatining  turli 
bashoratlash 
usullaridan 
foydalanish 
mumkin. 
Oldingi 
bo’limlarda 
ta’kidlanganidek, ular sifatiy va miqdoriy usullarga ajraladi
24
. 
Sifatiy  usullar  biron  sohaga  oid  mutaxassislar  fikrini  bilish,  o’rganish  orqali 
rivojlanayotgan  ijtimoiy-iqtisodiy  hodisaga  tashxis  qo’ysa,  miqdoriy  usullar 
iqtisodiy-matematik usullarga tayanadi. 
Miqdoriy  turga  kiruvchi  ekonometrik  usulning  taqsimot  qonunlari  real 
ijtimoiy-iqtisodiy 
jarayonlarni 
nazariy 
va 
ehtimolli 
modellash-tirishda 
qo’llaniladi.
25
 
Taqsimot  qonunlari,  ular  tayanib  ish  ko’ruvchi  tasodifiy  miqdorlar  xarakteri 
bo’yicha diskret va uzluksiz tasodifiy miqdorlar taqsimot qonunlariga ajraladi. 
 Har bir ijtimoiy-iqtisodiy jarayonni bashoratlash davrlarlar bilan farqlanadi: 
qisqa muddatli (1 yilgacha, ammo odatda bir chorak); 
o’rta muddatli (1 yildan 3 yilgacha); 
uzoq muddatli (3 yil va undan ko’proq).
26
 
Taqsimot  qonunlari  normal  taqsi-motdan  kelib  chiqadi.  Diskret  tasodifiy 
miqdorlar  bilan  ish  ko’ruvchi  taqsimotlarga  binominal,  Puasson,  geometrik 
taqsimot qonunlari kiradi. 
Uzluksiz  tasodifiy  miqdorlardan  foydalanib  ish  ko’ruvchi  taqsimot  qonunlari 
o’z  ichiga  normal,  Fisher, 

-kvadrat,  lognormal,  Styudent,  eksponentsial 
taqsimotlarni  oladi.
27
  Bashoratlash  davri  qanchalik  uzoq  bo’lsa,  axborotning 
ishonchliligi shuncha past bo’ladi va aksincha.