Biznesni tadqiq etish

 
 
 
 
 
1.1.1-rasm. Marketingning asosiy kategoriyalari
36
 
                                                           
36
 QosimovaM.S., YusupovM.A., ErgashxodjayevaSH.D. Marketing.Darslik. – T.: TDIU, 2010. 265 b 
Бизнесда маркетингнинг асосий 
категориялари 
Бозор 
Эҳтиёж 
Товар 
Айирбошлаш 
қондиралганлик 

---

127 
Talab – mavjud, potentsial hamda xohish talabga bo’linadi. Tovar – ehtiyoj 
yoki  muhtojlikni  qondira  oladigan  hamda  bozorga  e’tiborni  tortish,  sotib  olish, 
ishlatish  yoki  iste’mol  qilish  maqsadida  taklif  etilgan  barcha  narsalardir. 
Marketingning  mohiyati  iste’molchilar  talabiga  mos  tovarni  ishlab  chiqarish  va 
xizmat  ko’rsatish  hamda  unga  talab,  ishlab  chiqarish  imkoniyatlarini 
mo’ljallashdan  iborat.  Bunda  faol  marketingdan  samarali  foydalanish  muhim 
ahamiyat kasb etadi. 
Mamlakatimiz  ishbilarmonlari  orasida  marketing  tizimlaridan  qaysi  birini 
qo’llash,  respublikamizning  qaysi  sharoitlarini,  xususiyatlarini  qanday  tartibda 
e’tiborga olish lozim, degan savollar tug’ilishi tabiiydir. Bu savollarga to’liq javob 
topish murakkab va u birqancha omillarga bog’liq, ya’ni korxonalarning iqtisodiy-
moliyaviy  holati,  shakllanayotgan  bozorkonyukturasi,  ishlab  chiqarilayotgan 
mahsulot  turi,  raqobat  va  korxonaning  bozor  talablarining  o’zgarishiga  mos 
ravishda  mahsulotni  takomillashtirish  va  boshqalar.  Kichik  biznes  faoliyatida 
ishlab  chiqarish  va  savdo  faoliyatini  tashkil  qilishning  o’ziga  xos  xususiyati  bu 
turdagi  tadbirkorlik  sohasiga  marketing  tamoyllarini  tatbiq  etish  jarayoniga  o’z 
ta’sirini ko’rsatadi. Kichik biznes faoliyatida marketing tizimini qo’llashning eng 
muhim  tomoni,  korxonaning  iste’molchilar  bilan  to’g’ridan-  to’g’ri  muloqotda 
bulish  zaruriyati  va  imkoniyatidir.  Shuning  uchun  ham  kichik  biznes  va  xususiy 
tadbirkorlik  faoliyatida  marketing  funktsiyasi  bozorni  tashkil  etishdan  boshlab, 
sotuv  oldi  va  sotuvdan  keyingi  xizmatlarni  tashkil  etishgacha  o’ziga  xos 
xususiyatga  ega  bo’ladi.  Kichik  biznes  faoliyati  ishlab  chiqarish  xarakteriga  ega 
bo’lgan  korxona  bo’lganligi  uchun  marketing  faoliyatning  barcha  elementlarini 
o’zlashtiradi va ular orasida quydagilar asosiy o’rinda turadi; 
-  bozor  vaziyatlarini  va  tendentsiyalarini  o’rganish,  prognozlash  va  eng 
samarali  bozor  segmentlarini  aniqlash;  -  ilmiy-tekshirish  va  tajriba  konstruktorlik 
kashfiyotlari  va  mahsulot  turini  doimiy  mukammallashtirish,  iste’molchilar 
buyurtmasi  asosida  ishlab  chiqarishni  tashkil  etish;  -  xaridorlar  bilan  to’g’ridan-
to’g’ri  doimiy  aloqa  o’rnatish  va  ularning  to’lov  qobilyatini  nazorat  kilish;  -
mahsulotni sotish usullarini va tarqatish kanallarini takomillashtirish; - reklama va 

---

128 
sotuvni  rag’batlantirish,  etkazib  berilayotgan  mahsulotlar  uchun  sotuvdan  keyin 
xizmat ko’rsatishni tashkil qilish va hokozo. 
Kichik biznes faoliyatida marketingni tatbiq etish darajasidan kelib chiqqan 
holda marketing kontseptsiyasining uchta turini ko’rsatish mumkin; - birinchidan, 
kichik  biznes  faoliyatida  nafaqat  marketing  xizmatini  tashkil  etish,  balki 
boshqarish  uslubini  o’zgartirish  va  faoliyatni  to’laligicha  bozorni  boshqarish 
kontseptsiyasi  hisoblangan  marketinga  yo’naltirish;  -  ikkinchidan,  biznes  va 
xususiy  tadbirkorlikda  marketing  faoliyatining  ayrim  o’zaro  bog’liq  uslub  va 
manbalar  komplekisni  ishlatish,  ya’ni  mahsulotni  yaratish  va  ishlab  chiqarishni 
bozor kon’yukturasi va talabni o’rganish asosida amalga oshirish, sotuvdan keyingi 
xizmatni  tashkil  etish  va  hokozo;  -  uchinchidan,  biznes  va  xususiy  tadbirkorlikda 
marketingni  ayrim  elementlarini  amalga  oshirish,  masalan,  reklama,  sotuvni 
rag’batlantirish  talabidan  kelib  chiqqan  holda  narxni  belgilash.  Hozirgi  bozor 
munosabatlari sharoitida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyatida yuqorida 
ko’rsatib  o’tilgan  marketing  kontseptsiyalarining  ikkinchi  turidan  samarali 
foydalanilsa  maqsadga  muvofiq  hisoblanadi,  chunki  kichik  biznes  va  xususiy 
tadbirkorlik  miqyosining  kichikligi  tufayli  kam  xarajatli  samarali  marketing 
tadbirlarini o’tkazish zarur deb hisoblaymiz. 
O’zbekiston 
Respublikasi 
sharoitida 
marketing 
bilan 
mustaqil 
shug’ullanuvchi,  ya’ni  bozor  izlanishlarini  olib  boruvchi  va  xaridorlar  bilan  faol 
aloqada bo’luvchi iste’mol mollari ishlab chiqaruvchi korxonalar ozchilikni tashkil 
etadi.  Aksincha,  ommaviy  talab  mahsulotlarini  ishlab  chiqaruvchi  kichik 
korxonalar  asosiy  o’rin  egallaydi  va  ular  tashqaridan  ko’rsatiladigan  marketing 
xizmatlariga  muhtojdirlar.  Shuning  uchun,  bunday  korxonalarni  o’z  vaqtida 
mahsulotlar,  bozor,  iste’molchilar  talabi  va  narx  -  navo  to’g’risidagi  aniq 
ma’lumotlar bilan ta’minlash zarurdir. Shu sababli marketing samaradorligi tahlil 
qilinganda turli kanallar, mahsulotlar, hududlar va boshqa marketing ob’ektlarining 
keltirayotgan  nisbiy  daromadi  ko’rinadi.  Korxonadagi  yoki  uning  bo’linmasidagi 
marketing  samaradorligi  uning  yo’nalishining  5  ta  asosiy  tashkiliy  qismlariga 

---

129 
bog’liq, xaridorlarga e’tiborini qaratish, marketing integratsiyasi, ma’lumotlarining 
ishonchliligi, strategik yo’naltirganlik va tezkor samaradorlik (1.1.1- rasm).