Bobil qadimgi svilizatsiya o’chog’i reja: Asosiy qism

Ikki daryo oralig’ining (Mesopotamiya) qadimgi sivilizatsiyasi

Dunyodagi eng qadimgi sivilizatsiyalardan biri Dajla va Frot oralig’ida joylashgan Mesopotamiyada vujudga kelgan. Ushbu sivilizatsiyaning shakllanishi qulay geografik sharoitlarda kechdi.

Ikkidaryo oralig’i sivilizatsiyasi yutuqlarining asosiy o’zagini Xassun madaniyati (m.a. VI m.y.) tashkil etdi. Uning belgilari – ko’p xonali paxsa imoratlar, metall buyumlarning paydo bo’lishi, naqsh bilan bezatilgan sopol idishlar o’troq dehqonlar va chorvadorlar turmush tarzidan dalolat beradi.
Dajlaning yuqori oqimida shakllangan Xalaf madaniyati (m.a. V m.y) aylana shaklli paxsa imoratlari, yupqa devorli monoxrom va polixrom sopol idishlari, ayollar haykalchalari bilan ajralib turadi. Xalafliklarda hunarmandchilik dehqonchilikdan ajralib chiqqan, ayirboshlash asosidagi savdo paydo bo’lgan.
Elamning tog’li hududlari va Shimoliy Mesopotamiya qabilalarining ko’chib kelishi tufayli Mesopotamiya janubida m.a. V m.y.da Ubayd madaniyati shakllangan va keng tarqalgan. Ushbu madaniyatga monoxrom naqshli sopol idishlar, sopol o’roqlar va boshi afsonaviy mahluqlar tarzida yasalgan ayol haykalchalari xos bo’lib, aholining asosiy mashg’uloti qishloq xo’jaligidan iborat bo’lgan. Ubaydliklar katta va murakkab sun’iy sug’orish tizimlari barpo eta boshlashgan. Ishlab chiqarishning ixtisoslashuv jarayoni faol tarzda borgan. Turarjoylardan tashqari mahobatli va diniy inshootlar barpo etilgan. Hunarmandlar, savdogarlar, kohinlar ajralib chiqqan. Shunday qilib, Ubayd davrida Shumer madaniyatining asoslari shakllangan.
M.a. IV ming yilliklarda janubiy Mesopotamiyada shumer manzilgohlari paydo bo’lgan. Olimlarning fikricha, shumerlar janubiy Mesopotamiyaning ilk aholisi bo’lmagan, chunki ular Frоt vа Dаjlаning quyi оqimlаrini o’zlashtirgan davrda mavjud bo’lgan ko’plab toponimik nomlar shumer tiliga oid emas. Bora-bora shumerlar butun Mesopotamiyani (shimоldа –hоzirdа Bоg`dоd jоylаshgаn hududdаn, jаnubdа – Fоrs qo`ltig`igаchа) egallashgan.
Shumеrlаrning ilk vatani hаnuz аniqlаnmаgаn. Shumеrlаr an’anasiga ko’ra, ulаr Fоrs ko`rfаzidagi Dulmun оrоlidаn (hozirgi Bahrayn) kеlishgan. Shumеrlаrning tili bоshqа tillаr bilаn аlоqаdа bo`lmаgаn. Оlimlаrning shumеr tilining turkiy, kаvkаz, etrusk vа bоshqа tillаr bilаn qаrindоshligini аniqlаshgа bo`lgаn urinishlаri ijоbiy nаtijа bermadi.
Mesopotamiyaning shimoliy qismida m.a. III ming yillikning birinchi yarmidan semitlar istiqomat qilgan. Ular qadimgi Old Osiyo va Suriya dashtlarining chorvador qabilalari bo’lishgan. Mesopotamiyaga kelib o’rnashgan qabilalar guruhining tili sharqiy semit yoki akkad tili deb atalgan. Bir necha asrlar davomida semitlar shumerlar bilan yonma-yon yashashgan, so’ngra ular janubga siljib, III ming yillik oxirida butun janubiy Mesopotamiyani egallashgan. Shumer tili serharakat chorvador akkadlar tili tomonidan siqib chiqarilgan. Turli tillarda so’zlagan xalqlar o’rtasida etnik nizolar bo’lmagan. Qaysi tilda so’zlashmasin, butun Mesopotamiya aholisi o’zlarini qora boshlilar deb atashgan.
M.a. III ming yillik oxirida Mesopotamiyaga Suriya dashtlaridan g’arbiy semit chorvador qabilalari kirib kela boshlagan. Ularni bobilliklar amoriylar (аkkаdchа “Аmmuri”, “Suriya” yoki “g`аrb”) deb atashgan. M.a. III ming yillikdan boshlab shimoliy Mesopotamiyada kutiy yoki gutiy qabilalari istiqomat qilishgan. Qadimgi davrlardan bu yerda xurrit qabilalari ham yashagan. Shimoliy Mesopotamiyada xurritlar o’zlarining Mitanni davlatini barpo etishgan. G`аrbiy sеmit guruhigа mаnsub kаssit qаbilаlаri shimоliy-g`аrbiy Erоndа, elаmlаrdаn shimоldа yashagаn.
M.a. II ming yillikning ikkinchi yarmida Shimoliy Arabistondan Suriya dashtlariga, Shimoliy Suriya va Mesopotamiyaga oromiy qabilalarining kuchli to’lqini kirib keldi. M.а. Х аsrdа jаnubiy Mеsоpоtаmiyagа оrоmiylаrgа qаrindоsh хаldеy qаbilаlаri kеlib o`rnаshdi.

1.