Bog’liq ekanligi hamda elektron kovak juftligining hosil bo‘lish jarayoni keltirilgan

Oriental Renaissance: Innovative, 
educational, natural and social sciences 
 
VOLUME 2 | ISSUE 11 
ISSN 2181-1784 
Scientific Journal Impact Factor
 
 SJIF 2022: 5.947 
Advanced Sciences Index Factor 
 ASI Factor = 1.7 
1050 
w
www.oriens.uz
November
2022
 
1.1 – rasmdan ko‘rinib turibdiki, kremniy xususiy kristallida uning atomining 
to‘rtta valent elektroni kremniyning qo‘shni atomining to‘rtta elektroni bilan 
bog‘lanib, mustahkam sakkiz elektronli qobiq (to‘g‘ri chiziq) hosil qiladi. 0 K 
temperaturada bunday yarim o‘tkazgichda erkin zaryad tashuvchilar mavjud 
bo‘lmaydi. Lekin temperatura ortishi bilan yoki yorug‘lik nuri tushirilganda kovalent 
bog‘lanishlarning bir qismi uziladi va valent elektronlar o‘tkazuvchanlik zonasiga 
o‘tish uchun yetarlicha energiya oladilar (1.1 b-rasm).
Natijada valent elektron erkin zaryad tashuvchiga aylanadi va kuchlanish ta’sir 
ettirilsa, u tok hosil qilishda ishtirok etadi. Elektron yo‘qotilishi natijasida atom 
musbat ionga aylanadi. 
Bir vaqtning o‘zida valent [4-20] zonada bo‘sh sath hosil bo‘ladi va valent 
elektronlar o‘z energiyalarini o‘zgartirishlariga, ya’ni valent zonasining biror ruxsat 
etilgan sathidan boshqasiga o‘tishiga imkon yaratiladi. Shunday qilib, u tok hosil 
bo‘lish jarayonida qatnashishi mumkin. Temperatura ortgan sari ko‘proq valent 
elektronlar o‘tkazuvchanlik zonasiga o‘tadilar va elektr o‘tkazuvchanlik ortib boradi. 
Valent zonadagi erkin energetik sath yoki erkin valent bog‘lanish kovakli deb 
ataladi va u elektron zaryadining absolyut qiymatiga teng bo‘lgan erkin musbat 
zaryad tashuvchi hisoblanadi. Kovakning harakatlanishi valent elektroni harakatiga 
qarama – qarshi bo‘ladi. 
Shunday qilib, atomlar orasidagi kovalent bog‘lanishning uzilishi bir vaqtning 
o‘zida erkin elektron va elektron ajralib chiqqan atom yaqinida kovak hosil bo‘lishiga 
olib keladi. Elektron – kovak juftligining hosil bo‘lish jarayoniga zaryad tashuvchilar 
generatsiyasi deb ataladi. Agar bu jarayon issiqlik ta’sirida amalga oshsa, u issiqlik 
generatsiyasi deb ataladi. O‘tkazuvchanlik zonasida elektronning hosil bo‘lishi va 
valent zonasida kovakning yuzaga kelishi 1.1b-rasmda mos ishoralar yordamida
aylanalar ko‘rinishida tasvirlangan. Strelka yordamida elektronning valent zonasidan 
o‘tkazuvchanlik zonasiga o‘tishi ko‘rsatilgan. 
Generatsiya natijasida yuzaga kelgan elektronlar va kovaklar yarim o‘tkazich 
kristallida yashash vaqti deb ataladigan biror vaqt mobaynida tartibsiz 
harakatlanadilar, so‘ngra erkin elektron to‘liq bo‘lmagan bog‘lanishni to‘ldiradi va 
bog‘lanish hosil bo‘ladi. Bu jarayon rekombinatsiya deb ataladi. 
O‘zgarmas temperaturada (boshqa tashqi ta’sirlar mavjud bo‘lmaganda) kristall 
muvozanat holatda bo‘ladi. Ya’ni, generatsiyalangan zaryad tashuvchilar juftligi soni 
rekombinatsiyalangan juftliklar soniga teng bo‘ladi. Birlik hajmdagi zaryad 
tashuvchilar soni, ya’ni ularning konsentratsiyasi, solishtirma elektr o‘tkazuchanlik
qiymatini beradi. Xususiy yarim o‘tkazgichlarda elektronlar konsentratsiyasi 

---