Bola shaxsining rivojlanishida tarbiyaning roli

---

Ученый XXI века • 2022 • № 3 (84) 
46 
BOLA SHAXSINING RIVOJLANISHIDA TARBIYANING ROLI 
 
S.S. Ismatova
1
, H.M. Shokirova
2
 
Maqolada tarbiya va bola shaxsining rivojlanishida tarbiyaning roli haqida 
ma’lumot berilgan. 
Kalit so`zlar: tarbiya, ta’lim, maktabgacha ta’lim, mehnat, o’yin, mashg`ulot. 
Tarbiya - inson kamolotiga ta’sir etuvchi tashqi omillardan hisoblanadi. Tarbiya 
- aniq maqsadlarni ko`zlab sistemali ravishda, insonda ijobiy fazilatlarni tarkib 
toptirishi yo`lida tarbiyachi rahbarligida amalga oshirib boriladi. Ammo tarbiya 
ta’sirining kuchi va uni natijasi irsiyat va muhit kabi omillarning hamkorligi bilan 
belgilanadi. Bola shaxsining shakllanish jarayoni tarbiya va ta’lim sharoitida 
insoniyatning ijtimoiy-tarixi tajribasini o`zlashtirish orqali amalga oshiriladi. Bu xilma-
xil faoliyat turlarida ro`y beradi. Natijada bola o`zi yashayotgan jamiyat ijtimoiy 
munosabatlari sistemasiga kiradi. Bolaning ijtimoiy tajribani o`zlashtirish tajribasi 
uzoq davom etadigan murakkab jarayondir. Qiyinchilik shundan iboratki, bola, bir 
tomondan, mazmun, hajm va umumlashtirish darajasi jihatidan murakkab bo`lgan 
insoniy tajribani o`zlashtirishi kerak, ikkinchi tomondan, u mazkur tajribani 
o`zlashtirish usullarini hali egallamagan bo`ladi. Tarbiya va ta’lim jarayonida katta 
yoshli odam bolaga tushunarli bo`lgan mazmunni tanlaydi, uning o`zlashtirishiga 
rahbarlik qiladi, bola shaxsini rivojlantirishda tarbiyaning yetakchilik roli shu bilan 
belgilanadi. Bunda bolaning ruhiy-fiziologik imkoniyatlari, ularning jo`shqinligi hisobga 
olinadi. Shu munosabat bilan tarbiya jarayonining o`zi doimiy bo`lib qolmaydi. U 
o`zgarib boradi: uning mazmuni boyiydi va murakkablashadi, shakllari o`zgaradi, 
o`sayotgan odam shaxsiga ta’sir ko`rsatish usullari tobora xilma-xil bo`lib boradi. 
Tarbiyaning o`zgarishi bolaning «eng yaqin rivojlanish zonalari» (L. S. Vigotskiy) bilan 
bog`liq bo`lib, ular ancha murakkab mazmundagi bilimlar, ko`nikmalar, faoliyat turlari 
va hokazolarni o`zlashtirishga ruhiy-fiziologik imkoniyatlar paydo bo`lishi bilan ajralib 
turadi (masalan, emaklashdan keyin yurish; bijir-bijirdan keyin faol nutqni 
o`zlashtirish; ancha miqdordagi tasavvurlarga ega bo`lgandan keyin tushunchalar 
darajasidagi bilimlarni o`zlashtirish; buyum asosidagi o`yin, mehnat faoliyatining 
vujudga kelishi va hokazo). Tarbiya va ta’lim «eng yaqin rivojlanish zonasi»ga 
asoslanib, bugungi rivojlanish darajasidan oldinda boradi va bolaning rivojlanishini 
olg`a harakatlantiradi. Odam shaxsining rivojlanishi bir qancha bosqichlardan o`tadi. 
Har bir navbatdagi bosqich avvalgisi bilan mustahkam bog`liq bo`ladi, avval erishilgan 
bosqich yanada yuqoriroq, bosqichning tuzilishiga uzviy tarzda qo`shiladi. Ilk yosh 
bosqichida shakllanadigan rivojlanish odam uchun vaqtincha emas, doimiy ahamiyatga 
ega bo`ladi. Mazmun, metodlar, tashkil etish shakllari aloqadorligi birinchi bosqichdan 
oxirigacha tarbiyaning o`ziga xos xususiyati hisoblanadi. Bola shaxsini rivojlantirishda 
tarbiyaning hal qiluvchi roli ko`zi ojiz va kar bolalar uchun mo`ljallangan jamoat 
muassasalarida ayniqsa, aniq namoyon bo`ladi. Bunday bolalar uchun ishlab chiqilgan 
tarbiya sistemasi ularni turmushga va mehnat faoliyatiga tayyorlashni ta’minlaydi.
Bolaning dastlabki yoshlaridan boshlab faoliyatning eng oddiy turlari uning 
shaxsiy qobiliyatlarini, xususiyatlarini va atrofdagi narsalarga munosabatini 
shakllantirishning asosi hisoblanadi. Ilk yoshdagi bolaning kattalar bilan 
muomalasining eng oddiy turlari unda taassurotlarga bo`lgan ehtiyojini rivojlantiradi, 
tasavvurlarini shakllantiradi. Yangi harakat usullarini egallab borgan sayin bolalarning 
faolligi oshib boradi. Biroq faollik darajasi, uning rivojlanishi irsiy jihatdan shart qilib 
qo`yilgan zaminga, taqlid qilishga ham bog`liq bo`ladi. Hayotning dastlabki yillarida 
kattalar bilan muomala qilishni va buyumlar bilan ish olib borishni o`z ichiga oladigan 
yo`l-yo`riq tadqiqot faoliyati bolalar faoliyatining asosiy turlari bo`ladi. Tarbiyachilar 
bolalar bilan muomalada bo`lar ekanlar, ularni buyumlar dunyosiga olib kiradilar. 
1
Ismatova Sayyora Sobir qizi - Shofirkon tuman 39-son davlat maktabgacha ta’lim 
tashkiloti direktori (Buxoro, O`zbekiston). 
2
Shokirova Hikoyat Muhammmadovna - Shofirkon tuman 30-son davlat maktabgacha 
ta’lim tashkiloti direktori (Buxoro, O`zbekiston). 

---

Ученый XXI века • 2022 • № 3 (84)
47 
Shunday yo’l bilan bolalar o`ziga xos buyumlar bilan bog`liq faoliyatni egallaydilar. 
Bunda muomalaning o`zi bola uchun zarur ehtiyojga aylanadi. 
Buyumlar bilan bog`liq faoliyatni tashkil etish oilada ham, maktabgacha ta’lim 
muassasasida ham bir va ikki yoshli bolalarni tarbiyalash vazifalaridan biri hisoblanadi, 
chunki bu faoliyatda barcha bilish jarayonlari, maqsadlari va xulq-atvor
sabablari rivojlanadi. Bu faoliyatda bolalar tarbiyachilar rahbarligida 
buyumlarning xususiyatlari, ular bilan qilinadigan harakatlar to`g`risida dastlabki 
bilimlarni o`zlashtiradilar, bola ikki yarim yoshga to`lganda buyumlar bilan bog`liq 
faoliyat va muomala ancha yuqori rivojlanish darajasiga erishadi, o`yin va tasviriy 
faoliyatga o`tish uchun asos yaratiladi.
Katta maktabgacha yoshdagi bolalarda o`yin faoliyatining mazmuni xilma-xil 
bo`ladi va har tomonlama rivojlanish imkoniyatlari kengayadi. O`yin xayolni 
rivojlantirishga, atrofdagi voqelik, odamlar mehnati to`g`risidagi bilimlarni 
chuqurlashtirishga, 
shaxsning 
jamoatchilik 
xususiyatlarini 
shakllantirishga 
ko`maklashadi. Muntazam mehnat topshiriqlari o`z faoliyatini jamoat manfaatlariga 
bo`ysundirish, ijtimoiy foyda kelishiga amal qilish, mehnatning umumiy natijalaridan 
quvonish ko`nikmalarini tarbiyalaydi va rivojlantiradi. Mashg`ulotlardagi eng oddiy 
o`quv faoliyati atrofdagi tabiat, ijtimoiy turmush, odamlar haqidagi bilimlarni 
o`zlashtirishga, shuningdek aqliy va amaliy ko`nikmalarni shakliantirishga yordam 
beradi. Agar 3-4 yoshda ta’lim paytida bolalarning e’tibori tabiat, odamlar hayotidagi 
aniq faktlar va hodisalarga qaratilsa, 5-6 yoshli bolalarga ta’lim berish muhim aloqalar 
va munosabatlarni o`zlashtirishga va aloqalarni umumlashtirishga hamda eng oddiy 
tushunchalarni shakliantirishga qaratilgan bo`ladi, bu esa bolalarda tushunish 
tafakkurining rivojlanishiga olib keladi. O`zlashtirilgan bilimlar va rivojlangan aqliy 
qobiliyatlarni bolalar xilma-xil o`yinlarda va mehnatda qo`llaydilar. Bularning hammasi 
bola shaxsining rivojlanishi ga ta’sir etadi, unda faoliyatning yangi mazmuniga 
qiziqishni shakllantiradi. 
Tarbiyachi tarbiyalanuvchida kuchli faoliyat ehtiyojini uyg`otib, yangi xulq-atvor 
sifatlarini shakllantirishga yordam bergandagina kutilgan natijalarga erishadi. 
 
Foydalanilgan adabiyotlar 
 
1. Hasanboyeva O., Tadjieva М., Toshpulatova Sh. va boshq. Maktabgacha ta’lim 
pedagogikasi. Т.: Ilm-ziyo, 2012. 
2. Имомова Ш.М., Норова Ф.Ф. УЧЕБНЫЕ МЕТОДЫ ОРГАНИЗАЦИИ СПОРТИВНО-
ОЗДОРОВИТЕЛЬНЫХ МЕРОПРИЯТИЙ В ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ УЧРЕЖДЕНИЯХ// 
Вестник науки и образования, 2021. № 9 (112). Часть 2. С.38. 
© 
S.S. Ismatova, H.M. Shokirova
, 2022.