Bolajaq qa`nigelerdi tayarlawda milliy-ma`na`wiy qa’diriyatlar sistemasin qa`liplestiriw faktorlari

Bolajaq qa`nigelerdi tayarlawda milliy-ma`na`wiy qa’diriyatlar sistemasin qa`liplestiriw faktorlari.
NMPI. Pedagogika kafedrasi dotsenti M. Pazilova,
magistrant M. Tangirbergenova.

Milliy ma`na`wiy qa`diriyatlar ha`m da`stu`rlerdin` millet ma`nawiy ati ha`m ruwxinda turaqlasiwinda ko`rkem a`debiyat ha`m tariyxiy bilimlerdin` roli u`lken. Bu`gingi ku`nde ko`rkem adebiyatta qizig`iwshiliqtin` a`hmiyeti haqqindag`i bir qatar shig`ip so`ylewler g`alaba qurallarda ko`zge taslanbaqta. Internet ha`m televidenie ha`zirgi mektep ha`m kollej pitiriwshileri ha`m joqari oqiw orni talabalari arasinda ko`rkem shig`armalar oqiwg`a bolg`an qizig`iwshiliqti ku`sheytiriw ornina belgili da`rejede pa`seytirip atirg`anlig`i, jaslardin` o`zbetinshe kitap oqiw menen shug`illaniwi turmis ta’rzine aylaniwi za`ru`rligi haqqindag`i pikirler ortag`a taslanbaqta. Gu`zetiwler na`tiyjelerine ko`z taslap, bir qatar jaslar mektep ha`m kollej sabaqliqlarinda berilgen ko`rkem shig`armalardan u`zindilerdi oqip aliw menen sheklenip atirg`anlig`i, ayrim jaslar bolsa sabaqliqlarda berilgen "O’tken ku`nler", "Mexrobdan shayan", "Alisher Navoiy", "Ulug’bek xazinasi", “Qaraqalpaq qizi”(“Qaysar qiz”) siyaqli shig`armalar boyinsha jaratilg`an ko`rkem fil`mlerdi ko`riw menen sheklenip atirg`anlig`in aytip o`tiwge boladi.

Bunday jag`daylar mektep ha`m kollej ta'limi sistemasinda klastan tis sho`lkemlestiriliwshi ko`rkem estetik ta'limdi kusheytiriw, oqiwshilarda ko`rkem a`debiyatqa qizig`iwshiliqti maqsetli qa`liplestiriw rawajlandiriwg`a sezilerli mu`tajlik barlig`in an`latadi, aniqrag`i bul maseleni ku`n ta`rtibine qoyadi. Milliy ma`na`wiy qa`diriyatlardin` ku`sh-qudireti ata-babalarimiz ta`repinen jaratilg`an a`jayip ma`na`wiy mirasti perzentlerimiz qanshelli o`zlestirgenligine tikkeley baylanisli. Demek, milliy-ma`na`wiy qa`driyatlardin` barqararlig`i ata-babalarimiz ma`na`wiy miyrasqa toliq iyelik penen tikkeley baylanislilig`in itibarg`a alatug`in bolsaq, ma`selenin` qanshelli aktuallig`i ja`nede aydinlasadi.
Milliy-ma`na`wiy qa`driyatlardi jaslar sana sezimine sezilerli sin`diriw ushin to`mendegilerdi sistemali tu`rde na`tiyjeli faktori dep oylaymiz:
- xalqimizdin` a`sirlik da`stu`rleri unamli ma`niske iyeligin aldi menen shan`araq ortalig`inda payda etiw, bunin` ushin bolsa ata-analar, ata-a`jelerdin` perzentler menen bolatug`in ku`ndelik mu`na`sibet waqitlarin ko`beytiriwge itibar qaratiw;
- Joqari oqiw orni shinig`iwlari waqtinda bilim ha`m ta`rbiya sa`ykesligine erisiw, pedagoglar ha`m ja`ma`a`tshilik ta`repinen jaslardin` internet sistemasindag`i mu`na`sibetleri mazmunin qatan’ qadag’alawg’a aliw, olardi buzg’inshi idealardi na’siyatlawshi shet el saytlar tasirinen qorg’aw.
-Joqari oqiw orni talabalari ha’m basqa jas wa’killer qatnasinda a’debiyat, sanaat, pa’n ha’m ma’deniyat tarawlarinda o’tkerilip atirg’an ag’artiwshiliq keshelerdi ku’sheyttiriw:
-Milliylik ha’m milliy-ma’na’wiy qa’diriyatlar birligi temasinda alimlar, jaziwshilar ha’m shayirlar menen do’retiwshilik ushirasiwlarin barqulla ha’m rejeli ta’rtipte o’tkeriw ha’mde bul ushirasiwlardi g’alaba formadan ko’re topar tu’rinde sho’lkemlestiriw:
-Ta’lim mekemelerinde ulli ata-babalar miyrasin teren’ u’yreniw ushin oqiwshi ha’m talabalar ta’repinen o’zlestiriwleri za’ru’r bolg’an estetikaliq, ilimiy ha’m ag’artiwshiliq ta’rbiyaliq a’debiyatlar minimumin qa’liplestiriw maqsetke muwapiq esaplanadi.
Evropa jaslarinin’ du’nyag’a ko’z-qarasi olardin’ ata-analari ko’rmegen, bilmegen du’nya ortalig’inda qa’liplespekte. Olardin’ ko’pshiligi o’z ata-babalari jaratqan ma’na’wiy ortaliq, ma’deniy miyras, da’stu’rler shen’berinde emes, al jaslardin’ o’zleri ta’repinen jaratilip atirg’an ma’deniyat ha’m sanaattin’ jen’il ha’m sayiz u’lgileri tiykarinda ta’rbiyalanbaqta. Ha’zirgi zaman Evropa jaslarinin’ sotsiyal estetik, siyasiy ha’m ekonomikaliq o’lshemleri bu’gingi ku’n mu’ta’jliklerin qanaatlandiriw, turmistan imkaniyat da’rejesinde ko’birek la’zzet aliwg’a qaratilg’an. Bunday jantasiwlar o’z gezeginde ata-babalarimiz miyrasi, da’stu’rlerge sadiqliq, watang’a muhabbat, ma’na’wiyat ha’m ag’artiwshiliqqa umtiliw ha’reketin shetke shig’arip qoymaqta.
Ma’na’wiyattin’ turmisliq baxit bag’ishlawshi ku’shi jurt basshimiz aytip o’tkenindey, miyrasxorliq printsipi arqali ma’na’wiyattin’ turmisliq baxit bag’ishlawshi ku’shi menen qurallandirilg’an bu’gingi a’wlad hesh kimnen kem bolmag’an milletke aylang’anlig’i, rawajlang’an ma’mleketler qatarina kirip, ulli keleshekke ju’z tutatug’in millet sipatinda quramali sinaqlardan g’alaba menen o’tip kelmekte.
Tabiyiy, bir sistemadan ekinshi sistemag’a o’tiw protsessinde adamlar sanasinda, ja’miyet ideologiyasinda tu’pten o’zgerisler ushrasadi. Biraq, ayirimlardin’ gu’mansirap, erkin bazar sharayatinda ma’na’wiy a’dep-ikramliliq qa’diriyatlarinin’ bahasi tu’sip ketedi, ma’deniyat ekinshi da’rejeli na’rsege aylanip qaladi degen qorqinishlardin’ orinsiz ekenligi O’zbekistandag’i bu’gingi o’zgerisler misalinda ja’ne bir ma’rte aniq ko’zge taslanbaqta.
O’zbekistanda g’a’rezsizliktin’ en’ da’slepki jillarinan baslap, ma’mleket ha’m ja’miyet ma’plerinin’ bu’gingi materiyalliq ha’m ma’na’wiy faktorlar birligin ta’miynlew, jasi u’lkenler ha’m jaslar du’nyag’a ko’z qarasi ortasinda bekkem baylanisti payda etiw, tar ma’niste miyrasxorliqqa erisiw jolinda u’lken jumislar a’melge asirildi. Na’tiyjede xalqimiz bu’gingi ku’n tinishligi, amanshilig’ina kewli tinish, erten’gi ku’nge isenim ruwxi menen o’mirin bezewge jaratiwshiliq, quriwshiliq rejelerin a’melge asiriw quwanishinan aziqlangan turmis ma’ka’ni ha’m zamaninda jasaw baxtina miyasar boldi. Ma’na’wiy qa’diriyatlar ha’m milliy o’zligin an’lawdin’ tikleniwi qandayda bir ja’miyet imkaniyatlarin, adamlar sanasinda ma’na’wiy ha’m a’dep-ikramliliq qa’diriyatlardi rawajlandirmay ha’mde bekkemlemey turip o’z keleshegin ko’z aldina keltire almaydi. Xaliqtin’ ma’deniy qadiriyatlari, ma’na’wiy miyrasi min’ jillar dawaminda Shigis xaliqlari ushin qu’diretli ma’na’wiyat deregi bolip xizmet etken. Uzaq waqit dawam etken qatti ideologiyaliq quwdalawg’a qaramay, O’zbekstan xalqi a’wladtan-a’wladqa o’tip kelgen o’z tariyxiy ha’m ma’deniy qadiriyatlarin ha’mde o’zine tiyisli u’rp-a’detlerin saqlawg’a eristi. G’a’rezsizligimizdin’ da’slepki ku’nlerinen-aq ata-babalarimiz ta’repinen ko’p a’sirler dawaminda jaratip kelingen ju’da u’lken biybaxa ma’na’wiy ha’m ma’deniy miyrasti tiklew ma’mleket siyasati da’rejesine ko’terilgen ju’da a’hmiyetli waziypa bolip qaldi. Xalqimiz siyasiy g’a’rezsizlik ha’m erkinligin qolg’a kirgizgennen keyin, o’z tag’dirinin’ shin iyesi o’z tariyxinin’ do’retiwshisi, o’zine say milliy ma’deniyatinin’ iyesine aylandi. Tariyx yadi, xaliqtin’ janajan u’lkenin’, ma’mleketimiz aymag’inin’ shin ma’nistegi tariyxin milliy maqtanishimizdi tiklew ha’m o’siriw protsesinde ayriqsha a’hmiyetli orin tutadi. Tariyx millettin’ haqiyqiy ta’rbiyashisina aylanip barmaqta. Ulli ata-babalarimizdin’ isleri, erju’rekligi tariyxiy yadimizda janlandirip, jan’a puxaraliq sanani qa’liplestirmekte. A’dep-ikramliliq ta’rbiya u’lgi deregine aylanbaqta. Orayliq Aziya tariyxinda siyasiy aqilli, sanaliliq penen ma’na’wiy batirliqti, paniy dun`ya ko’z- qarasi menen qomusiy bilimdanliqti o’zine ja’mlegen ulli arbaplar ko’p bolg’an. I’mam Buxariy, I’mam Termiziy, Xoja Baxawatdin Naxshband, Xoja Axmed Yassawiy, Al-Xorezmiy, Beruniy, Ibn Sino, Amir Temur, Ulug’bek, Zaxriddin Muxammed Babur ha’m basqa ko’plegen ulli ata-babalarimiz milliy madeniyatimizdi rawajlandiriwg’a u’lken u’les qosqan ha’m xalqimizdin’ milliy maqtanishi bolip qaldi. Olardin’ atlari ja’ha’n da’rejesinde rawajlaniwg’a qosqan biybaha u’lesleri ha’zirgi ku’nde pu’tkil du’nyag’a belgili. Tariyxiy ta’jriybe, u’rp-a’detler din miyras bolip otiwi bulardin’ barligi jan’adan-jan’a awladlardi tarbiyalaytug’in qa’diriyatlarg’a aylanip qaliwi lazim. Bizin’ ma’deniyatimiz pu’tkil insaniyatti o’zine qaratip, tan’ qaldirip kiyatirgan oray bolip qalg’anlig’i tosinnan emes. Samarqand, Buxara, Xiywa tek g’ana alimlar ha’m sanaat iqlasbentleri ushin g’ana emes, al tariyx ha’m tariyxiy qa’diriyatlar menen qizig’iwshi barliq insanlar ushin ziyarat orayina aylang’an. Xalkimizdin etnik, ma’deniy ha’m diniy sabir takati manawiy oyaniwdin’ ja’ne bir tawsilmaytug’in deregi. Min jillar dawaminda Oraylik Aziya ha’r qiyli dinler ma’deniyatlar ha’m turmis ta’rizleri tutasqan tinish tatiw jasag’an oray bolip kelgen. Etnik sabir taqat, bawriken’lik turmis qiyinshiliqlarinan aman qaliw ha’m rauajlaniw ushin za’ru’r ta’biyiy ustalarga aylandi. Ha’tteki bul aymaqlardi basip alganlar da qimbat baha u’rp-a’det da’stu’rlerdi, sol aymaqta bar bolg’an ma’mleketlik da’stu’rlerdi abaylap qabil etken. Bunnan tisqari jas awlad wa’killerine qa’diriyatlarg’a aylanip u’lgergen ayirim paziyletlerdi sin’diriwge ha’reket etken.
Juwmaqlap aytsaq en’ a’yyemgi da’wirden xaliq ja’ma’a’ti mu’tajlikleri menen qa’liplesip bargan, sotsiyal za’ru’riyat tiykarinda rawajlang’an, belgili waqitlarda ruxsat etilmegen, u’lken qarama-qarsiliqlar, tosiqlardi jen’ip o’tip basqa xaliqlar ta’jiriybesi menen bayip kelgen qa’diriyatlar uzaq ha’m bay tariyxqa iye.
Ha’r bir xaliqtin’ o’zine say milliy qa’diriyatlari ma’na’wiy mu’tajlikleri ha’m ma’deniy miyraslari bar bolip, olardi jaslar ta’jriybesindegi orni girewli. Sebebi, pu’tkil bir millet milliy qa’diriyatlardin’ tiykarshisi, olar tiykarinda jaslardi ta’rbiyalawshi ustaz esaplaydi.