Bolalar jismoniy tarbiya nazaryasi va texnologiyalari

Maktabgacha yoshdagi bolalarning nerv tizimining o‟ziga хosligi 
Jismoniy mashqlarni bajarish prosessida bu yoshdagi bolalarda chaqqonlik, 
tezlik, kuch, chidamlilik va egiluvchanlik sifatlari tarbiyalanadi. Ularni anatomo-
fiziologik xususiyatlarini e‘tiborga olganimizda chaqqonlik va tezlik sifatla-rini 
tarbiyalashning imkoniyati ularda boshqa sifatlarga nisbatan ko'proq bo'ladi, aksincha 
kuch va chidamlilik harakat sifatlarini tarbiyalashga esa extiyotkorlik zarur. Lekin bu 
sifatlarni rivojlantirish umuman to'xtatib qo'yilmaydi, chunki kuch va chidamlilik 
elementlari har bir harakat faoliyati uchun zarur, bu sifatlar tarbiyachini xohishsiz 
ham boshqa harakat faoliyatlari davomida namoyon bo'ladi. yurish, sakrash, 
uloqtirishdek harakatlar tarkibida bu sifatlar baribir namoyon bo'ladi. Bu 
yoshdagilarning nerv tizimini egiluvchanligi, jismoniy sifatlarni teng rivojlantirishga 
yaxshi imkoniyat yaratadi. Chunki nerv sistemasidagi qo'zg'alish va tormozlanish biri 
ikkinchisi bilan tez almashinish qobiliyati bilan bog'liq. Ayniqsa harakatli o'yinlar 
davomida oldindan rejalashtirilmagan, o'yin faoliyati uchun zarur bo'lgan 
favqulotdagi harakatlarni bajarishga to'g'ri keladi va ular qisqa vaqt ichida bir-biriga 
o'z o'rnini tez almashinishi bilan namoyon bo'ladi. Bu esa chaqqonlik sifatini oson 
rivojlantirishga sharoitni yaratadi. 
Nerv prosessi katta tezlikdagi tezlik jismoniy sifatini rivojlanishini tezlashtiradi. 
Qisqa vaqt mobaynida minimal tezlik bilan yugurish, velosiped va boshqa mashqlar 
tezlikni rivojlanishiga omil bo'ladi. Bu mashqlarda albatta me‘yorni to'g'ri tanlanishi 
va ularni o'zaro o'rin almashinishi muhim ahamiyatga egadir. 
Bu yoshdagi bolalarda bo'yin, qorin, orqa, bel muskullari kuchsiz bo'lib ularda 
qomat yaxshi rivojlanmaydi. Shunga ko'ra shu guruh muskullarini rivojlantirish 
uchun (yurish, yugurish, tanani bukib to'g'rilab bajaradigan) mashqlarni tanlab olish, 
ularni yurish tezligini orttirish, boshqa harakat sifatlariga nisbatan yuqori 
ko'rsatgichga erishishi mumkinligini ifoda-lashdan iborat bo'ladi. 
Maktabgacha yoshdagi bolalarga mashq berishdan oldin, ularga o'sha 
mashqning axamiyatini, bajarish texnikasini, ozgina bo'lsa ham harakatli o'yin 
qoidalarini, umumiy va shaxsiy gigiyena qoidalari, tanani tarbiyalashning ayrim 
elementlarini o'rgatilib borilishi lozim. Bu yoshdagilarga jismoniy mashqni o'zi 
mustaqil va guruhi bilan bajarishga o'rgatish ko'nikmalari berib boriladi. O'zidan 
kichik guruxlarda jismoniy mashqlarni bajarishga o'rgatish, o'zini sport razryadini 
o'sayotganiga va katta sportchilar natijalariga qizi-qishga, do'stlik, o'zaro yordam, 
o'yinchoqlarga nisbatan munosabat masalasi, axloq normalarini rivojlanishiga e‘tibor 

---

beriladi. ularda jismoniy tarbiyani shunday yo'lga qo'yish kerakki, o'sha yoshi uchun 
zarur bo'lgan jismoniy sifatlar, aqliy, axloqiy va estetik didni tarbiyalash bilan qo'shib 
olib borilsin. Estetikadan tanining tuzilishi, qomatini tik tutib yurish, harakatlarini 
mayin hamda chiroyliligi, kiyim boshini qanday tutish va boshqalar to'g'risida 
tushuncha berish kerak bo'ladi. Jismoniy tarbiya jarayoni davrida maktab yoshigacha 
bo'lgan bolalarda aqliy qobiliyatlarini rivojlantirishga diqqat, qabul qilish, 
tushunchaga ega bo'lish, fikrlash, ko'z oldiga keltirish, bilimini va boshqa xislatlarni 
mustahkamlash tarbiya jarayonining asosiy mazmuniga aylantiriladi. 
Hozirgi davrda texnika taraqqiyoti sharoitida rivojlangan ishlab chiqish organizm 
funksiyasining yuqori harakatchanligini talab yetadi. Bu aniq va tez javob bera 
olishni, irodali, chiniqqan, mard, chidamli, qiyinchiliklardan qo‘rqmaydigan 
insonlarni taqozo yetadi. Jismoniy tarbiyaning maqsadi Vatan mudofaasiga, xayotga 
va mehnatga tayyorlashdir. Bu maqsad mamlakatimizda kishilarning jismoniy 
tarbiyasini amalga oshiruvchi hamma muassasa va tashkilotlar uchun yagonadir. 
Ko‘rsatilgan maqsad asosida:
1.Sog‘lomlashtirish,
2.Ta‘limiy
3.Tarbiyaviy vazifalar hal yetiladi. 
1.Sog‟lomlashtirish vazifalari - bola hayotini muhofaza yetish, sog‘ligini 
mustahkamlash, jismoniy rivojlanishni yaxshilash, organizm ish qobiliyatini 
funksional takomillishtirish va ish qobiliyatini oshirish, shuningdek chiniqtirish eng 
muhim vazifalardir. Bular asosan maktabgacha yoshdagi bolalar organizmning 
ximiyaviy xususiyatlari uncha rivojlanmagan, tashqi muxitning noqulay shartlariga 
tez bo‘ysinadigan, ko‘p kasal bo‘lishlari natijasida vujudga kelgan noxushliklarni 
bartaraf qilishdan iboratdir. Bu xususiyatlarni hisobga olgan holda sog‘liqni 
mustahkamlash vazifalari har bir tizimida, aniqroq shaklda yechilishi shart 
Suyak, pay, bo‘g‘in tizimi holatini, shuningdek qismlarining turli yo‘nalishlarda 
harakatlanish imkoniyatini ta‘minlaydi. Suyak apparati bog‘lam va bo‘g‘inlarni 
to‘g‘ri va vaqtida rivojlantirish tanani me‘yorda ushlab turishga hamda hamma organ 
va tizimlarni rivojlantirishni ta‘minlaydi. Umurtqa pog‘onasining qiyshayishi, 
bukirlik, yassi oyoqlik muhim organlarning ish faoliyatlarini buzadi, bu yesa 
kelajakda kasallikka olib keladi. Bolalarda suyak tizimi nisbatan bo‘sh, chunki unda 
bir qancha pay hujayralari bo‘ladi: bo‘g‘inlar ancha harakatchan, bog‘lash apparati 
oson cho‘ziladi, paylari kattalarnikiga qaraganda bo‘sh va kalta. Shu munosabat bilan 
suyakning qotishini umurtqa pog‘onasi yegilishlarini bog‘lash bo‘g‘in apparat oson 
chњzilishini mustahkamlashni to‘g‘ri va o‘z vaqtida yordam berish zaruriyati kelib 
chiqadi. Undan tashqari tana qismlari nisbatan to‘g‘ri rivojlantirishga, bo‘yi va tana 
massasini boshqarishga imkon berish zarur. Mushak tizimi tananing ayrim qismlarini 
ma‘lum holatda mustahkamlaydi va bu holatni o‘zgartiradi, ya‘ni muvozanatni 
saqlagan holda harakatni bajaradi, shuningdek ximoya vazifasini bajaradi, suyak 
tizimini ichki organlar urilishlardan, sovuq oldirishdan saqlaydi. 

---

O‘quvchilarda mushaklarga nisbatan bo‘sh rivojlangan va tana massasini 20-
22%ini tashkil yetadi. Ayniqsa, yangi tug‘ilganlarda qo‘l va oyoq mushaklari bo‘sh, 
sekin qisqarib uzoq vaqt to‘g‘rilana olmaydilar. Chaqaloqning birinchi oylarida 
mushaklarning yegilish tonusi to‘g‘rilanish tonusi yuqori bo‘ladi. Bolalar 
mushaklarida suv ko‘p bo‘lib, oqsil moddalari va yog‘ kam bo‘ladi. Ayrim 
mushaklarining rivojlanishi bir tekisda bo‘lmaydi. Maktabgacha yoshdagi bolalarda 
mushaklarning hamma guruhlari (tana, orqa, qorin, oyoq, qo‘l, barmoq, panja, oyoq 
tagi, bo‘yin, yuz, ko‘z, hamma ichki organlar bog‘lami va mushaklari)ni rivojlantirish 
zarur. Mushaklarning sust rivojlangan guruhlarini mustahkamlashga alohida e‘tibor 
berish kerak.