Bolalar nutqini ôstirish bôyicha ishlarni rejalashtirish Reja: Bola yoshiga mos tasviriy hikoyalar tanlash. Bolalar nutqini rivojlantirish texnologiyasi

Bolalar nutqini ôstirish bôyicha ishlarni rejalashtirish
Reja:
1. Bola yoshiga mos tasviriy hikoyalar tanlash.
2. Bolalar nutqini rivojlantirish texnologiyasi.
3. Syujetli hikoyada ham biror voqea-hodisa hikoya qilinadi.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

Zebinisoning hikoyasi hammaning diqqatini tortadi: «Dadam menga bozordan ikkita to‘ti sotib olib berdilar. To'tilar kichkina qafaschada edi. Ikkinchi kuni ini bor, chiroyli, katta qafas olib keldilar va to‘tilami unga qo‘yib yubordilar. To‘tilar keng qafasga kirgandan so‘ng sayray boshladilar, ham yayrab o‘ynay boshladilar. To‘tilaming pati yashil, havorang, sariq, kulrang bo‘lib, tovlanib tu- rar edi. Ular bir-birlarining patlarini tozalay boshladilar. To‘tilaming patlari bosh qismida kalta, dumida, qanotlarida uzun. Kichik-kichik xolchalari ham bor. Xuddi ataylab chizilgandek.

Hikoya tugagandan so‘ng tarbiyachi hikoyalami tahlil etib, eng yaxshi tasviriy lavhalarga, parchalarga bolalar diqqatini tortadi: ma­salan, to‘tiqushning patlari rangini Dilnoza sariq, yashil, kulrang, oq, havorang deb tasvirlaydi.
To‘tiqushlar nima uchun shoxdan-shoxga qo‘nadi? - degan savol- ga Dilbar: «To‘tiqushlar mitti, jonsarak qushlar, o‘ynashni yaxshi ko‘radi», dedi.
Sarvar esa: «To‘iiqushlar don cho‘qiydi, tuxumni yaxshi ko‘radi, sabzi, olma bersak ham yeydi. To‘tilarga meva va sabzavotlar juda foydali», deydi.
Syujetli hikoyada ham biror voqea-hodisa hikoya qilinadi.
Masalan, «Bizning oila», «Mening do‘stlarim», «Alla», «Do‘kon», «Bizning vrach», «Mening ko‘cham», «Ko‘cha harakati qoidalari», «Men kim bo‘lmoqchiman», «Sayrda», «Paxta terimi- da», «Mehrjon bayrami», «Bizning qishloq» kabi mavzulardagi hikoyalar shakl jihatidangina emas, mazmunan ham muhim aha- miyat kasb etadi. Bu hikoyalami tuzishda bolalaming nimalarga e’tibor berishi tushuntiriladi.
Hikoya tuzish jarayonida bolalaming narsalami ko‘rib idrok etishi, eslab hikoya qilish, tasavvur etib hikoya qilish kabi qismlarga bo‘linadi.
Ko‘rgan narsalami idrok etib yoki eslab hikoya qilish aniq- materiallar asosida tuziladi. Ulardan tasavvur etib hikoya qilish - ijodkorlikni talab qiladi. Bu hikoyalaming hammasi ham nutqning bog‘liqligi va maqsadga yo‘naltirilganligi bilan muhimdir.
Hikoya qilish usullari xilma-xildir. Jumladan, tarbiyachi to­monidan hikoyaning qisqacha namunasi berilishi mumkin. Bunda hikoyaning bir qismi tuziladi yoki o‘yin tarzida bayon etiladi.
So‘ng bolalaming o‘zlari hikoya tuzadilar. Masalan, «Bizning doktor» hikoyasi qanday yaratilganligini ko‘rib chiqaylik. 275Mashg‘ulotning maqsadi tibbiy yordam ko‘rsatish namu- nasida bemorlarga g‘amxo‘rlik tuyg‘usini tarbiyalash orqali bolalar nutqini rivojlantirishdan iborat.
Hikoya о‘yin jarayonida o‘yinchoqlar vositasida bemorga tib­biy yordam ko‘rsatish, «bemor», «tez yordam» xodimlari bilan mulo­qot asosida tuziladi.
Sardorning hikoyasi: «Sanjar qovunni ko'p yeb qo‘yib, qomi og‘rib qoladi. Otasi «tez yordam» chaqiradi. Doktor kelib, bemor Sanjarga tezkor tibbiy yordam ko‘rsatadi. Sanjaming otasi, onasi doktorga tashakkur bildiradilar».
Mehrinisoning hikoyasi: «Gulnoza dam olish kuni opasi, singlisi bilan hovlida o‘ynadi. Oyisi murabbo pishirgani bir chelak olxo‘ri olib kelgan edi. Gulnoza, opasi, singlisi o‘ynab-o‘ynab chanqadilar. 01xo‘ridan yeb olib, bir necha marta sovuqsuv ichishdi. Uchalasining ham qomi og‘rib, isitmasi ko‘tarildi.
Ulami dadasi mashinada pqliklinikaga olib bordi. Poliklinikada bolalar doktori, hamshira opa ularga shoshilinch yordam ko‘rsatdi. Ular kerakli dori-darmonlami olib, tezda sog‘ay b ketdilar. Shundan so‘ng ho‘l meva yeb, qaynatilmagan suv ichmaydigan bo‘ldilar».
Hikoya tuzishda uning rejasi, mazmunining asosiy qismlari bolalar tomonidan muhokama etilib, ma’lum qismi bayon qilinadi. Bolalar yo‘l qo‘ygan xatolar tuzatib boriladi va oxirida xulosa qilinadi.
Maktabgacha ta’lim muassasalarida «Bog‘cha sahnasi uchun saboq» nomli bir pardali, bir ko‘rinishli pyesa sahnalashtirilib, namo­yish etiladi va bolalarda katta qiziqish uyg‘otadi. Spektakldan so‘ng tarbiyachi bolalardan asar voqealarini hikoya qilib berishni so‘raydi. Bolalar ko‘rgan-kuzatganlarini qoldirmasdan hikoya qiladi: Sobir. Katta ko‘chada mashinalar g‘iz-g‘iz o‘tib turganda, birdan ko‘chaning o‘rtasida samokat uchib kelayotgan Bo‘rivoy ko‘rinadi. U mashinalaming ishorasiga ham e’tibor bermaydi. Shunda sveta- for uni to‘xtatadi va tanbeh beradi. Bo‘rivoy bunga e’tibor bermay, qochib qoladi.
Svetafor va qayerdandir paydo bo‘lgan Bo‘rivoy quyon- lami quvib ketishadi. Bo‘rivoy qo‘lga olindi. Dan mashinasi yetib ke­ladi va Bo‘rivoy qafasga qamaladi. Quyonlar Bo‘ridan qutilganiga xursand bo‘lganidan sak- rab o‘ynay boshlaydilar. Birdan mashinalardan bin quyonchani urib yuboradi. «Tez yordam» mashinasi yetib keladi va quyonchaning oyog‘ini gipslab qo‘yadi. Quyonlar yo‘l harakati qoidasiga rioya etmay ko‘chada o‘ynaganlari uchun shikast yeydilar.
Har uchala tarbiyalanuvchi ham yo‘l harakati qoidalarini kuzatganlari asosida esda saqlab qolganlarini to‘g‘ri izchil, gapirib beradilar.
Ularning hikoyasini boshqa bolalar to‘ldiradilar. Katta guruh bolalarining kuzatgan voqeani esda saqlashi asosida nutqni ri­vojlantirishga yordam beruvchi hikoyasi ham samarali ekanligi namoyon bo‘ldi. Ko‘rganlarini esda saqlash asosida hikoya tu- zish bilan bir qatorda, o‘ylab, tasavvur etish, hikoya qilish ham nutqo‘stirishning samarali usullaridan sanaladi. Tasavvur etish kichik va o‘rta bog‘cha yoshidagi bolalarda o‘yin, ko‘rish, rasm chizish vositasida pay do bo‘Isa, nutq faoliyatida katta yoshida tarkib topa boshlaydi va ijodiy xusuriyat kasb etadi. Bola bunda hikoyani o‘zi yaratadi, ijod qiladi, qahramonlarining harakatlarini o‘ylab topadi.
Bu faoliyatda «o‘ylash», «o‘ylab topish», «ijod qilish» muhim sanaladi. Bunda dastlab tarbiyachi hikoyani boshlab berishi, so‘ng bolalar davom ettirishi mumkin. Ала shu davom ettirish, tugallash jarayonida bola o‘ylaydi, ijod qiladi. O‘ylash, hikoya mazmunini «to‘qish»da bolalar voqea bo‘lgan joy, vaqti, mazmuni, qahramon- laming xatti-harakatlariga alohida e’tibor beradilar. Ayniqsa, mazmun bilan birga bolalaming nutq shakliga e’tibor beriladi.
Bu usulda ko‘rgazmalilik, kuzatish muhim rol o‘ynaydi. Bolalar o‘zlari va tengdoshlarining narsalarini taqqoslaydilar, o'xshash va farqli tomonlarini bilib oladilar. Bu jarayonda hikoyani «to‘qish» od- diydan murakkabga qarab boradi. «Kim tez va chiroyli uy qura oladi?» o‘yini bolalaming fikrlash doirasi nihoyatda kengligini ko‘rsatadi. Mashg‘ulotning maqsadi bolalarni bir qavatli va ko‘p qavatli uylar qurish, qurilish vositalari, qumvchilar haqida ijodiy tasavvur etishga, o‘ylashga, fikr qilishga yo‘llash, qumvchilar mehnati bilan tanishti- rish asosida nutqini rivojlantirishdan iboratdir. Qurilish materiallari: g‘isht, panel, bloklar, ko‘tarma kranlar, yuk mashinalar, ishchilar uchun ish qurollari, uy maketlari, mashg‘ulot uchun ko‘rgazmali qurollar vazifasini o‘taydi.
Bolalar uch guruhga bo‘linib, tarbiyachining topshirig‘i bo‘yicha tu- rar joy, bolalar bog‘chasi, do‘kon qurishni boshlab yuboradilar. Qurilish materiallari, ish qurollari har uch guruhga bab-baravar taqsimlandi. Bir guruh bolalar rasmga qarab, turar joy binosi, ikkinchi guruh bog‘cha, uchinchi guruh esa do‘kon quradilar. Bolalar faqat rasmdagi tasvirga qarab emas, o‘zlarining tasawurlaridagi imoratlami qurishlari mumkin. Masalan, rasmdagi turar joy binosi to‘qqiz qavatli panelli bino bo‘lsa- da, kichkintoy quruvchilar negadir besh qavatli g‘ishtli imorat quradilar. Do‘kon rasmda ikki qavatli bo‘lsa, ular bir qavatli qilib quradilar.
Imoratlami qurishda bo‘sh qolgan bolalar ham uch guruhga bo‘linib, «quruvchilarga» yordam beradilar (og‘zaki).
Turar joy .hovlisiga yuk mashinalari birin-ketin kirib kela bosh- liydi. Bular yangi turar joyga ko‘chib kelayotgan «xonadon»laming yuklari bo‘lishi mumkin.
Ta’lim muassasasida ham bayram - qabul marosimi. Ona- co‘g‘irchoqlar o‘g‘il-qizlarini, qo‘llarida guldastalari bilan yetaklab kelmoqdalar. Bog‘cha opa-qo‘g‘irchoqlar ulami kutib olayaptilar. Do‘kon ham gavjum. Hamma qo‘g‘irchoqlar xarid bilan band. .
Nihoyat, asosiy muammo, bolalaming o‘zlari qurgan binolari ha­qidagi hikoyalari tinglanadi.
Biz besh qavatli turar joy binosini qurib bitirdik. To‘qqiz qavatjik qurmadik, sababi liftlar tez-tez ishlamay qolib, bu- valarimiz, buvilarimiz chiqishga qiynaladilar. Uyimizning kirish joy- larini, mehmonxona va yotoqxonalarini, bolalar xonasini ham keng- keng qilib qurdik. Hovlisida turli bolalar maydonchasi bor. Gulzorlar- ga joy ajratdik. To‘yxonamiz ham bor. Keyin har bir xonadon uchun mevali bog‘chaga ham joy ajratdik. Yozda, issiqda daraxtlar soyasida hordiq chiqariladi. Bog‘cha va do‘konni uyimizga yaqin joyga qurdik.
Lutfiniso: To‘g‘ri, bog‘cha turar joylarga yaqin bo‘lgani yax- shi. Biz maslahatlashib, bog‘chani turar joylarga yaqin qurdik. Bog‘chamizning hovlisi keng, ko‘rkam, soya-salqin boiishiga, o‘yin maydonlariga e’tibor berdik, ya’ni rasmdagidan o‘zgartirdik. 278Sojida: Biz ham do‘konni uylarga yaqin qurdik. Onalarimiz ish- dan qaytayotganda bizni bog‘chadan olib, do‘kondan xarid qilib, shundoq uyimizga kirib ketaveradilar.
Haqiqatan ham bolalar qurilishga ijodiy, hayotiy yondoshadilar va bu ijodkorlik ulaming nutqida o‘z ifodasini topadi. Shunisi ham borki, yuqorida bayon etayotgan monologik nutq usullarining har biri alohida-alohida yuz bermaydi. Ular ba’zi hikoyalarga qo'shilib ketib, ijodiy, erkin, bir butun hikoyani ifodalashi mumkin.
Buni biz kundalik faoliyatda bolalar to‘qigan hikoyalar turkumi- dan bilsak bo‘ladi. Bolalar to‘qigan ertak va hikoyalarda o‘zlariga xos o‘y-xayollari, orzu-istaklari, tasawurlari murg‘ak qalbdan tilga ko‘chadi.
Ishimizning natijasi sifatida ana shu hikoyalaming ba’zilarini na- muna tarzida keltiramiz: Ruxsora. «Mening dadam xurmo ko‘chati olib kelib, bahorda hov- limizga o‘tqazgan edilar. Unda men juda kichkina bo‘lgan ekanman. Hozir men ham, xurmo daraxti ham o‘sdik. Uning barglari juda chiroy- li. Yozda soyasi qalin, biz daraxt salqinida rosa o‘ynaymiz. Mevasi esa mazali. Mevasini uzganimizdan so‘ng biz qarindosiilarimizga, qo‘shnilarimizga tarqatdik. Ayniqsa, buvam va buvim duo qildilar: «Xurmo jannatning mevasi. Uni ardoqlang, kam bo‘lmaysiz». Bu yil dadam daraxtlami ko‘paytirmoqchilar».
Nigina. «Men oktabr oyida oyim bilan Chinozga - xolamnikiga bordim. Birinchi marta paxtazomi ko‘rdim. Paxtalar lo‘ppi-lo‘ppi bo‘lib ochilgan. Oppoq dala. Quyoshda ko‘zni qamashtiradi.
Bir tomonda mashinalar paxta terayapti. Yoshu keksa, bolalar etak bog‘lagan. Men ham paxta termoqchi bo‘ldim. Xolam etak bog‘lab qo‘ydilar. Lekin tezda belim og‘rib qoldi. Qishloqdagi xolamning bo- lalariga qoyilman. Men tengi qizlari ham paxta terdi, ham moliga o‘t yulib oldi. Bog‘chaga bormas ekan».
Nurxon: «Biz oilamiz bilan qishloqdan ко‘chib kelganmiz. Qishloq- da men quyosh botishini ko‘p ko‘rganman. Quyosh botganda ufq qi- zarib, dalalar qorong‘ilasha boradi. Qorong‘ulik hamma yoqqa birdan o‘rmalab ketadi. Lekin teraklar uchi hali nurli ko‘rinadi. Hamma yoqqa birdan jimlik cho‘kadi. Lekin oqshomda ham odamlar tinmaydilar. 279Saharda issiq non hidi butun qishloqni tutib ketadi. Daladan qayt- gan ayollar sigir sog‘ib, xamir qoradi. Tong otmay tandirga o‘t yo- qib, tog‘oradan toshay-toshay deb turgan xamirdan non yasab, sutga yo‘g‘rilgan issiq, bo‘rsildoq nonlami tandirdan uzib oladi. Qishloq hayoti ana shunday, issiq, bo‘rsildoq non hidi ufiirgan oppoq tong bilan boshlanadi».
Ravshan. «Olmalar gullaganda bog‘ juda chiroyli bo‘lib ketadi. Quyosh nurini olmoqchi bo‘lgan oppoq gulbarglar oftobga qaragan. Shabada turib, olma gullarini silab-siypalaydi. Shunda olma gullari kuylagandek bo‘ladi. Bu asalarilar kuyi ekan. Shabada tinadi. Go‘yo butun bog‘ kuylagandek bo‘ladi. Asalarilar gullagan bog‘ tepasida g‘ujg‘on o‘ynaydi.
Yuqoridagi hikoyalardan ko‘rinib turibdiki, ona tilining hissiy, estetik ma’no qirralarini bir vaqtning o‘zida anglay boradilar, til go‘zalligini, boyligmi his etadilar. 2. Bolalar nutqini rivojlantirish texnologiyasi. Badiiy adabiyot va xalq og‘zaki ijodiyotiga oid asarlar, shu jumladan kichik folk- lor janrlari (maqoUar, matallar, topishmoqlar, tez aytishlar, sanoq she’rlar va boshq.) bolalar nutqining ifodaliligini rivojlantirishning eng muhim manbai.iri hisoblanadi.
Agardaatrofidag kattalarbolani beshikdan boshlab to‘g‘ri so‘zlashga o‘rgatsalar, u intelkktual jihatdan normal rivojlanadi. Unda tasawur qilish, so‘ngra fikrlash va xayol surish qobiliyati paydo bo‘ladi. Har bir yosh bosqichda bu qobiliyat takomillashib boradi. Bola intellek- tining rivojlanishi bilan bir vaqtda uning emotsional-iroda sohasi ham takomillashib boradi. Nutqni rivojlantirish metodikasi har qanday ri- vojlanishning umumiy shakllari, tomonlari va o‘zaro bog‘liqligini aks ettiradigan dialektika qonunlari va toifalariga tayanadi.
Bolaning taraqqiyot jarayoni faqat o‘yin orqali olib borilmay, balki qo‘llar harakati orqali ham olib borilishi mumkin. Bunga biz alohida ahamiyat beramiz. M.Montessori pedagogikasining asosiy ta- moyillaridan biri - «Barmoqlar uchining harakati inson intellektining taraqqiyot qurolidir». Shu tamoyil asosida bolalar turli narsalaming xususiyatlarini: masalan shakami, tuzni, melni, unni suvga solib, bu narsalaming erib ketishini bilib oladilar. Ular oyoq kiyimlarini krem 280bilan tozalaydilar, uni yaltiraguncha artadilar, plastmassa pinsetdan foydalanishni o‘rganadilar, paxtani rulondan ajratib olish orqali bar- moqlarini harakatga keltiradilar va mashq qildiradilar, xamir bilan ishlashni, sabzavotlami kesishni, mahsulotlaming xususiyatlarini va sifatlarini to‘g‘ri aytishni o‘rganadilar. To‘rlar yordamida bola yor- mani guruchdan ajrata olishni o‘rganadi va uni boshqa idishlarga joylashtiradi. Bu jarayonlar bolaning ko‘z bilan chamalash, diqqatni jamlash, irodasini taraqqiy ettirishga yordam beradi. Agar bola ni- manidir to‘kib yuborsa yoki sochib yuborsa, shu yeming o‘zida bola­ning o‘zi sochiq bilan yoki supurgi va hokandozda uni tozalab olishni bilishi lozim.
Sensor rivojlanish mini-muhitida M.Montessori tavsiya et- gan jihozlardan boshqa ta’limiy jihozlar: B. Nikitinning «Naqsh yasa», «Uni-kub», «Qirqma kvadrat» kabi jihozlarini va tmli-tu- man o‘yinlarni taklif etish mumkin. Bu yerga mualliflik jihozlarini i joylashtirish mumkin. Masalan: Ko‘rishni taraqqiy ettirish vchun turli ranglardan tashkil topgan spektrlar, rangli tiniq plastik jadval- lar, bo‘yoqlami aralashtirish uchun jihozlar va boshqalardan fo\ dala- nish mumkin. Bu muhitda bolalar rangli «yo‘lakchalami» yasaydilar, ya’ni eng to‘q rangdan eng och rangga tomon yo‘nalib boradilat.
Eshitish sezgisini taraqqiy ettirish uchun «Jaranglaydigan qutichalar»dan foydalanishlari (korobkachalar ichiga toshlar, raetall sharchalar solinadi), musiqa asbobida o‘ynashlari mumkin.
Harakat sezgisini taraqqiy ettirish uchun shunday jihozlami joylashtirish lozimki, ular barmoqlaming mayda qo‘l motorikasini shakllantirishga yordam bersin (qisqichlar, turli-tuman mozaikalar, turli hajmdagi qurish-yasash jihozlari); Sezgi organlarini taraqqiy ettirish uchun yuzasi har xil kartochka- lar va matolar, «His etish qopchasi», g‘adir-budir harflar, raqamlardan foydalanish mumkin. Bolalar xohlasalar ko‘zlarini yumib ishlashlari, maxsus ko‘zoynaklar taqqan holda notekis yuzalikni qo‘l bilan his qilishlari, nimadan yasalganini aniqlashlari va tartib bilan joylashti- rishlari mumkin.
Ta’m va hid bilishni ajratish uchun alohida jihozlar mavjud bo‘lishi mumkin.
«Bola va notanish odamlar».
Insonlar kiyimi va ulaming niyatlarining bir-biriga mos kelmasligi. Pedagog bolalarga notanish kimsalar bilan muloqotda bo‘lish qanchalik xavfli ekanligini, chunki bolalar kattalaming qanchalik xavfli bo‘lishlari mumkinligini bilmasliklari mumkin. Ko‘pchilik bolalaming tasawurida yomon odamlar faqat yomon kiyim-bosh ki- yishlari yoki pala-partish kiyinishlari mumkin deb o‘ylaydilar. Ba’zi bir bolalar avvalambor soqolli, iflos kimsalargina xavf tug‘dirishi, yaxshi kiyingan, kelishgan ayollar, qizlar va o‘smirlar, har qanday ochiq chehrali, do‘stona kulgisi bor insonlar hech qanday yomonlik qilishi mumkin emas,- deb o‘ylaydilar. Shuning uchun bolalar bilan ko'pincha yaxshi kiyingan odamlar va ulaming niyatlari mos kelmas­ligi haqida suhbat uyushtirish maqsadga muvofiqdir.
Kichik va o‘rta maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarga tanish er- taklar va adabiy asarlardan namunalar keltirish lozim (masalan: Gu- loyim chuvrindi kiyimlarga burkangan, qora kuya bilan chaplangan bo‘lsada, u juda mehribon ekanligini; «Qizil gul» ertagidagi mavju- dot sehrlangaa mehribon shahzoda ekanligini bilishadi).
Katta maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalar bilan esa o‘z hayot tajribalaridan misollar keltirib suhbat uyushtirish katta samara beradi. Hayotda uchraydigan tasodifiy vaziyatlar.
Bolalaming bunday sharoitda telefondan foydalanish qonun-qoi- dalarini, tanish va qadrdon insonlaming telefon raqamlarini bilishlariga erishish. Bu holatlar bolalarga tasodifiy vaziyatlarda bola nimadandir va kimdandir qo‘rqqanida kerak bo‘lib qolishini tushuntirish. Pedagoglar bolalarga telefon bilan o‘ynashni tasodifan telefon qilishdan farqlashga o‘rgatish. Haqiqiy telefon orqali so‘zlashishni maxsus treninglar jara­yonida mustahkamlash va ota-onalar bilan hamkorlikda ish olib borish. Bolalar o‘rtasidagi keskin vaziyatlar va kelishmovchiliklar.
Pedagogning asosiy vazifasi-bolalarga muammoli vaziyatlardan tinchgina chiqib ketish usullarini o‘rgatishdan iborat.
Bunday vaqtda pedagog bolalarga kelishmovchilikdan quyidagi- cha chiqib ketish yo‘llarini: - kelishmovchilik vaziyatini keltirib chiqaruvchi muammoni aniq ifodalashga o‘rgatish;
har bir tarafga muammoni izohsiz yechish imkoniyatini yaratish; - qarshiliklarsiz to‘g‘ri xulosa chiqarishga intilishni taklif eti-shi mumkin.
Nutq bolalaming tevarak-atrof go'zalligini ifoda etish vositasi bo‘lib qolgandagina kutilgan natijaga erishish mumkin.
Bolalaming nutqini rivojlantirish, gap tuzish va ertaklami kelgan joyidan davom ettirishni о‘rgatishda piktogrammalardan foydalanish yaxshi natijalar beradi.
Har bir mavzuga mos ravishda ishlangan piktogrammalar bilan bolalar tanishtiriladi. Mashg‘ulotlar davomida yoki yakunida rasmlar chizilgan ko‘rgazmalar bolalarga tavsiya etiladi.
Masalan: 1-rasmda bola, yurak (qora, qizil), ko‘z va bahor fasli tasvirlangan.
Tarbiyachi: Bolalar, rasmga diqqat bilan qarang. Bahor faslidagi o‘zgarishlami yaxshi ko‘rishingiz, qaysilarini yoqtirmasligingizni ifodalab bering.
Bola: Rasmdagi tasvimi ko‘rsatib, bu men; yurakni ko‘rsatib - yaxshi; ko‘zni ko‘rsatib - ko‘raman deb gap tuzadi.
Bola: Men yaxshi (qizil yurak) ko‘raman bahor faslini, undagi o‘zgarishlami, qushlami, gullami, daraxtlami ... yoki men yomon (qora yurak) ko‘raman yomg‘imi, hasharotlami...
Bolalar uchun tavsiya etilgan (2-3-rasm) piktogrammalarda «Kasblar», «Transport turlari» mavzusida rasmlar tasvirlangan. Bu rasmlarda ham bo­lalar nimani yoqtirishlarini yoki yoqtirmasliklarini so‘zlab beradilar.
Bolalarni o‘ylantiradigan, biroz chalg‘itadigan rasmlar ham tavsi­ya etiladi (4—5-rasm). Masalan: «Nima qayerda o‘sadi?», «Qurbaqa nima yeydi?». «Nima, qayerda o‘sadi?» mavzusidagi rasmda bola ho‘l meva va sabzavotlami farqlay olishlari va ular qayerda, qachon o‘sishini rasm orqali ko‘rsatib, so‘zlab beradilar. «Qurbaqa nima yeydi?» mavzusidagi rasmda ham bolalarni fikr­lashga hamda nutqini aniq va ravon ifodalashga yo‘naltiradi.
Tarbiyachi bolalardan hasharot turlarini so‘raydi va rasmga qarab turib qurbaqa nima yeyishini, qaysi hasharot yoniga borishini chiziq- lar yordamida ko‘rsatib berishni so‘raydi. Badiiy asarni sahnalashtirishning o‘ziga xos xususiyat­lari. Sahnalashtirish o‘yinlari, bu bolalaming mustaqil ijodiy o‘yin turi bo‘lib, unda badiiy asar va hikoyalar bolalar tomonidan rollarga bo‘lib ijro etiladi. Bu o‘yinlar bolalarda iroda, intizom va o‘z xatti- harakatlarini boshqara olish, boshqalaming harakatlari bilan hisobla- shish kabi ijobiy ma’naviy xislatlami shakllanti 'adi.
Sahnalashtirish o‘yinlarida bolalar o‘yin jamyoniga kirib boradi- lar, voqea va ertak qahramonlarining ichki hayotiga bevosita aloqador bo‘lgan qahramonlik, jasurlik, mehribonlik, jonbozlik, jonkuyarlik kabi ijobiy fazilatlami o‘zlarida yaqqol namoyon qiladilar. Bu jarayonda bo­lalaming nutq faolligi, lug‘at boyligi, dunyoqarashi kengayib boradi.
Sahnalashtirish uchun badiiy asar, ertaklar tanlash katta yoshdagi- lardan bolalaming yosh xususiyatlari, qiziqishlari, istaklarini hisobga olishni talab etadi.
Adabiy asarlami tanlashda quyidagi talablar qo‘yiladi: 1. Mazmunining g‘oyaviy-ma’naviy barkamolligi. 2. Badiiy jihatdan mazmundorligi. 3. Asardagi qatnashchi va rollaming soni (qancha ko‘p bo‘Isa, asar shuncha ahamiyatlidir). 4. Mazmuni yaxshi bo‘lishi bilan birga, unda harakat turlarining ham ko‘p bo‘lishi. 5. Ifodali o‘qishga mos bo‘lishi. 6. Mazmuni qiziqarli, hayot bilan bog‘langan bo‘lmog‘i zarur. 293Bolalar xalq ertaklarini sahnalashtirishni yaxshi ko‘radilar. Ma- salan, «Sholg‘om», «Zumrad va Qimmat», «Bo‘g‘irsoq» va boshqa­lar. Bolalar boshqa xalq ertaklarini ham turli usullarda (qo‘g‘irchoq, soya, soya teatri orqali) sahnalashtirishga ehtiyoj sezadilar.
Badiiy asami eslab qolishlari uchun uni qayta qo‘yib berish, sahnada ko‘rsatish, rasmlar namoyish etish, didaktik o‘yinlardan foydalaniladi.
Sa'hnalashtirish o‘yinlari qiziqarli o‘tishi va uzoq vaqt davom etishi uchun kerakli jihozlar tayyorlanishi va unga to‘g‘ri rahbarlik qilinishi kerak. Kattalar o‘yin rejissyori rolini amalga oshira borib, bolalaming xatti-hamkatlari, qobiliyatlari, intilishlarini hisobga olib boradilar. o‘yinda.faol ishtirok etgan bolalarni alohida rag‘batlantirilib, kelgu- sida qaysi asarlami sahnalashtirish kerakligini aniqlaydilar.

Xulosa
Bolaliming ijodiy qobiliyatlarini yanada takomillashtirishda qu­rilish materiallari bilan o‘ynaladigan o‘yinlaming roli kattadir. Peda- goglardai Z.V. Lishtvan, V.G. Nechayeva o‘z tadqiqotlarida qurish- yasash о yinlarining o‘ziga xos tomonlari va ahamiyatini yoritib ber- ganlar. I olalar nashriyotlari badiiy asarlami sahnalashtirish uchun xalq erta dariga siluetlar, teatr-kitoblar, panorama-kitoblar kabi turli ko‘rinishdagi ko‘rgazmali qo‘llanmalami chop etmoqdalar. 2. Sa malashtirilgan o‘yinlar. Sahnalashtirilgan o‘yinlar ijodiy o‘yinlar ;arasiga kiradi. Unga ijodiy o‘yinning quyidagi asosiy: ni- yatning navjudligi, roli va mavjud harakatlar, xayol qilingan vaziyat- ning va boshqa elementlaming uyg‘unligi, bolalaming mustaqillik va o‘z-o‘zini uyushtira olish jihatlari xos. Sahnalashtirilgan o‘yin badiiy asar asosida ko‘riladi: o‘yin syujeti, rollar, qahramonlaming xatti-ha­rakatlari, ulaming nutqi asar matniga ko‘ra belgilanadi.
Sahnalashtirilgan o‘yin bolalaming eshitgan asar yoki ertagidan ol- gan tasavvurlarini mustaqil ifodalash hamda mashq qilish imkonini be- radi. Bu o‘yinlar bolalarda iroda, intizom, o‘z harakatlarini boshqalar- ning harakatiga muvofiq amalga oshirish kabi sifatlami tarbiyalashda samarali vosita hisoblanadi. Sahnalashtirish bolalarni qayta so‘zlashga o‘rgatish usullaridan biridir. Ba’zi bir bolalarda badiiy asardan olingan parchani qayta so‘zlab berishga xohish ham qiziqish ham boimaydi, ammo unga o‘yin usuli kiritilishi bilan bola asardagi rolga kirib, o‘sha asar mazmunini juda yaxshi aytib berishga harakat qiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. 
   Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. Toshkent: Ma’naviyat, 2008. – 173 b.
   
2. 
   Azizxodjayeva N.N. Pedagogicheskiye texnologii i pedagogicheskoye masterstvo. Izdatelsko-poligraficheskiy tvorcheskiy dom im.Chulpana.
   
3. 
   T.; 2005. -200 s 4. Levitan K.M. Lichnost pedagoga: stanovleniye i razvitiye. Izd-vo Saratovskogo universiteta. 1991. -166 s.
   
4. 
   Mavlonova R., To‘rayeva O. Holiqberdiyev K. Pedagogika. T.,
   
5. 
   O‘qituvchi. -2001. – 512 b.