Bolalarda ikkinchi signal tizimining rivojiga tasir etuvchi omillar

Diqqatning neyrofiziologik xususiyatlari va ontogenezda o'zgarishi.
Diqqat ma`lum nerv markazlarining qo`zg`alishi va miyadagi boshqa nerv markazlarining tormozlanishi bilan bog`liqdir, bu esa ob`ekt uchun ahamiyatli bo`lgan qo`zg`atuvchilarni ajratishni, ya`ni psixik faoliyatning yo`naltirilishini ta`minlaydi. Har qanday yangidan yuzaga kelgan qo`zg`atuvchi, agar u etarli darajada intensiv kuchlanishga ega bo`lsa tegishli qo`zg`alish jarayonini yuzaga keltiradi, bu refleks I.P.Pavlov aytganidek “bu nima” degan refleks bilan ifodalanadi. Bu sodda turdagi diqqatning fiziologik asosidir.
Diqqat assotsiatsiya yo`li bilan eslash va uning yangilik bilan farq qilmaydigan, lekin u ob`ekt favg`ulodda alohida ahamiyat kasb etgan ob`ektlarni idrok qilish bilan bog`liq bo`lishi mumkin. I.P.Pavlov tomonidan kashf etilgan nerv jarayonlarining induktsiya qonuni diqqatning fiziologik asoslarini tushunib olish uchun ahamiyatga egadir. Mana shu qonunga muvofiq, bosh miya po`stining bir joyida maydonga kelgan qo`zg`alish jarayonlari bosh miya po`stining boshqa joylarida tormozlanish jarayonlarini yuzaga keltiradi. Bosh miya po`stining ayrim bir joyida yuzaga kelgan tormozlanish jarayoni bosh miya pustining boshqa joylarida kuchli qo`zg`alish jarayonlarini paydo bo`lishiga olib keladi. Ayni shu paytning har bir onida miya po`stida ko`zgalish jarayoni uchun optimal, ya`ni nihoyatda qulaylik bilan harakatlanuvchi biror bir kuchli qo`zg`alish manbai mavjud bo`ladi. “Agar bosh suyagiga qarash imkoni bo`lganda, degan edi I.P.Pavlov, uning ichidagi miya ko`rinadigan bo`lsa, agar miya yarim sharlarida optimal kuchli qo`zg`alish uchun eng yaxshi sharoit tug`ilgan nuqtasi miltillab ko`rinadigan bo`lsa, yangi sog`lom bir narsani o`ylab turgan odamning miyasiga qaraganimizda uni miyasini katta yarim sharlarida juda g`alati jimjimador shaklli, surati va hajmi har damda bir o`zgarib, turlanib, jimir - jimir qilib turgan yorug` narsani u yoqdan bu yoqqa yugurib qimirlab turganini va miya yarim sharining bu yorug` narsa atrofidagi boshqa erlarni bir muncha xira tortib turganini ko`rardik”.
A.A.Uxtomskiy tomonidan ilgari surilgan dominantlik tamoyili ham diqqatning fiziologik asoslarini aniqlash uchun katta ahamiyatga ega. Dominantlik tamoyiliga muvofiq miyada qo`zg`alishning har doim ustun turadigan hukmron o`chog`i mavjud bo`ladi, bu hukmron qo`zg`alish o`chog`i aynan shu damda miyaga ta`sir qilib, unda yuzaga kelayotgan hamma qo`zg`alishlarni qandaydir ravishda o`ziga tortib oladi va buning natijasida boshqa qo`zg`alishlarga nisbatan uning hukmronligi yanada oshib boradi. Nerv tizimi faoliyatining tabiati qo`zg`alishning hukmron bo`lishi yoki dominantning mavjudligi bilan asoslanadi.
Bu hol psixologik jihatdan biror qo`zg`atuvchilarga diqqatning qaratilishi va ayni chog`da ta`sir qilib turgan boshqa qo`zg`atuvchilardan diqqatning chalg`ishida ifodalanadi. Jiddiy diqqat, odatda o`ziga xarakterli bo`lgan tashqi ifodalari bilan bog`liq bo`ladi. Narsani yaxshilab idrok qilishga qaratilgan harakatlar bilan (tiqilib qarash bilan eshitish) ortiqcha harakatlarni to`xtatish, nafas olishni sekinlashtirish, diqqat uchun xos bo`lgan yuz harakatlari bilan bog`liq bo`ladi.
3. DIQQAT TURLARI
Kishi faoliyatida diqqat bir necha turlarga bo`linadi:
1. Ixtiyorsiz diqqat;
2. Ixtiyoriy diqqat;
3. Muvofiqlashtirilgan ixtiyoriy diqqatlarga bo`linadi.
Biz diqqatni qaratishni maqsad qilib qo`ymagan paytimizda psixik faoliyatning yo`naltirishi va to`planishi ixtiyorsiz xarakterga ega bo`lishi mumkin. Bunday hollarda faoliyatning maroqliligi, qiziqarli yoki kutilmaganda favqulotdaligi bilan odamni o`z - o`ziga jalb eta oladi. Odam o`ziga ta`sir qilayotgan narsalarga, hodisalarga, bajarayotgan faoliyatiga beixtiyor berilib ketadi. Masalan: biror ishni bajarayotgan odam radioda yoqimli kuy yoki ashulani eshitib qolsa yoki e`lonni eshitsa u beixtiyoriy qilayotgan ishini tashlab radioga quloq soladi. Biroq biz ko`zlagan maqsad va qabul qilingan qaror tufayli ma`lum bir ishni bajarish lozimligini bilar ekanmiz, bunday holda diqqatning yo`nalishi va to`planishi ixtiyoriy tabiatga ega bo`lishi mumkin. Biz bunday paytda diqqatimizni bajarayotgan ishimizga qaratishni maqsad qilib qo`yamiz. Masalan: maktab o`quvchisi berilgan topshiriqni ongli ravishda bajarishini ixtiyoriy tabiatga ega deb bilamiz. Ba`zan esa tamoman boshqa bir narsa jalb qiladi? Bu o`rinda biz odatda diqqatni jalb qilish xususida bir - biri bilan zich bog`lanib ketgan murakkab sabablarga egamiz. Bu sabablarni tahlil qilish maqsadida biz ularni shartli suratda turli toifalarga bo`lamiz. Bunda qo`zg`atuvchining absolyut kuchidan ko`ra, nisbiy kuchi muhimroq rol o`ynaydi. Bolalarda stress - bu reaktsiya asab tizimi turli xil jismoniy, aqliy va hissiy stimullarga. Ota -onalar stress belgilarini e'tiborsiz qoldirib, bolada hissiy beqarorlikni rivojlantiradi. Stress fonida asab kasalliklari paydo bo'ladi, ular allaqachon ruhiy kasallikka aylanishi mumkin balog'at yoshi. Kattalardagi buzilishlarning aksariyati bolalikdagi psixologik travma va qo'rquv bilan bevosita bog'liq. Bolalar va o'smirlarning stressi ko'plab muammolarni keltirib chiqarishi mumkin. O'ziga past baho va jiddiy ruhiy kasalliklar, shizofreniyaga qadar shakllanadi. Boladagi stressni bir necha bosqichlarga bo'lish mumkin. Har bir bosqich ruhiy tushkunlik holati bilan tavsiflanadi. Uzoq muddatli stress depressiyaga aylanadi. Xavotir Xavotirlik davrida bola tushunarsiz melankoliya va tashvish his qiladi. Bola boshidan o'tgan stress haqida hech kimga aytmaydi. Bola o'zini tutadi, qarindoshlaridan shubhalanadi. Notanish odamlarga nisbatan o'ziga xos ishonchsizlik paydo bo'ladi. Hech qanday o'zgarish yo'q jismoniy holat bolalar Qarshilik Bolaning ruhiyati boshdan kechirgan stressga faol qarshilik ko'rsatadi. Yomon voqea xotiralarini o'chirishga harakat qiladi. Stressli javob doimiy charchoq va ruhiy charchash hissi bilan birga keladi. Asab tizimi ichki tajribalarga juda ko'p energiya sarflaydi. Tushkunlik Bola aqliy va jismoniy charchagan, endi stressni boshdan kechirishga qodir emas. Asab tizimi hissiyotlarni boshqara olmaydi, bu befarqlik yoki haddan tashqari tajovuzni keltirib chiqaradi. Chaqaloqlar tunda uxlay olmaydilar, chunki tushlarida dahshatli tushlar ko'rishadi. Maxfiylik oshadi. Doimiy depressiya natijasida o'z joniga qasd qilish istagi paydo bo'lishi mumkin. Sabablari Boladagi stressning sabablari yoshga qarab farq qilishi mumkin. Bir yoshgacha bo'lgan bolalar onasi bilan xayrlashganda, ovqatlanish usullarini o'zgartirganda, kasallik va qo'rquvda stressga tushadilar. Chaqaloqlar ota -onasining hissiy holatiga haddan tashqari sezgir. Ota -onalarning janjallari va janjallari bolaga ta'sir qiladi, u eng kuchli kuchlanishni sezadi. Chaqaloqlar va o'smirlardagi stressli vaziyatlarning quyidagi sabablari bor. Ota -onalarning e'tiborsizligi. Bolaning ehtiyojlarini e'tiborsiz qoldirish, rad etish, sevgining yo'qligi bolada kuchli stressni keltirib chiqaradi. Doimiy tanbehlar, ayniqsa omma oldida. Bunday tarbiyaviy chora -tadbirlar bolalarda voyaga etmaganlik tuyg'usini shakllantiradi. Tashqi va ichki omillar ta'sirida qo'rquv hissi. Tashqi: qaroqchi yoki g'azablangan itga hujum qilish, qo'rqinchli film tomosha qilish yoki dahshat kitobini o'qish. Ichki: kuchli fantaziya, oiladagi salbiy muhit, ota -onalar bolalarga kuchli psixologik bosim o'tkazadilar. Manzaraning o'zgarishi. Qarindoshlar, yaqin do'stlar bilan xayrlashish, yangi shaharga ko'chish, boshqa maktabga ko'chish, birinchi muhabbat. Bu hodisalarning barchasi stressli. Komputer o'yinlari. Bolalar o'yinlarni kattalarga qaraganda ancha real qabul qiladilar. Yo'qotishlar, kechgacha o'yinlar uchun kattalar bilan janjallashish, uyqusizlik - bularning barchasi stressni keltirib chiqaradi.