Boltayeva sayyoraning malakaviy ishi mavzu: tarix darslarida amir temurning obodonchilik ishlarining o

XIVA TUMANIDAGI 35-SON UMUMIY O'RTA

TALIM MAKTABINING TARIX FANI O'QITUVCHISI

BOLTAYEVA SAYYORANING

MALAKAVIY ISHI

MAVZU: TARIX DARSLARIDA AMIR TEMURNING OBODONCHILIK ISHLARINING O'RGATISH USULLARI.

URGANCH - 2020

TARIX DARSLARIDA AMIR TEMURNING OBODONCHILIK ISHLARINING O'RGATISH USULLARI.

1. 
   KIRISH
   

1. 
   Amir Temurning obodonchilik sohasidagi ishlari.
   
2. 
   Amir Temur va temuriylar davrida ilm-fan va madaniy hayot.
   

2. 
   AMIR TEMUR HUKUMRONLIGI FAVRIDA QURDIRGAN INSHOOTLAR.
   

3. 
   Dor us-Siyodat-«Sayyidlar uyi»
   
4. 
   Oqsaroy (Shahrisabz, 1380-1404)
   

3. 
   XULOSA
   
4. 
   FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
   

KIRISH

Mustaqillikdan keyingi o‘tgan yillar davomida tarixchi olimlarimiz tomonidan Vatanimiz tarixini haqqoniy ravishda qayta yaratish va xalqimizga etkazish yo‘lida juda katta, sermahsul ishlar amalga oshirildi. Vatan tarixini xolisona yaratish ishi davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. ayniqsa, buyuk davlat arbobi Amir Temurning pok nomini tiklash va abadiylashtirish ishiga beqiyos hissa qo‘shdi. Muhtaram birinchi prezidentimiz Amir Temur shaxsiyati va siyosiy faoliyatiga baho berib quyidagilarni aytgan edi: “Biz hazrati Temurni buyuk bunyodkor deb boshimizga ko‘taramiz. Ro‘yi zaminning sayqali bo‘lmish Samarqandda, Shahrisabz, Buxoro, Toshkent va sohibqiron qurgan bepoyon saltanatning boshqa hududlarida bunyod etilgan nodir me’moriy obidalar, tengsiz bog‘u-rog‘lar Temurbek bobomizga xos amaliy shijoat samarasidir. Shavkatli ajdodimizning o‘lmas xizmatlari shundaki, u murakkab tarixiy sharoitda xalqning boshini qovushtira bildi. Istilochilarga qaqshatqich zarba berib, Turkiston zaminida ilk bor istiqlol bayrog‘ini baland ko‘tardi. Parokanda mamlakatlar, ellar, elatlarni birlashtirib, markazlashgan qudratli saltanat tuzdi. Adolat kuchda emas, kuch adolatdadir, degan shior Amir Temur saltanatining barcha hududlarida birday amal qilib, axloqiy-ma’naviy mezonga aylandi ”¹.

Amir Temur davlati qurilishi, harbiy san’ati kop asrlar davomida Sharqu G ‘arb davlatlariga o‘rnak va andoza bo ‘ldi. Uning zamonida madaniyat, ilmu fan, me’morchilik, tasviriy san’at, musiqa, she’riyat beqiyos rivoj topdi, xalqimizning ko‘p an’analari takomiliga etdi. Amir Temurning madaniyat va din ahllariga ko‘rgazgan cheksiz mehr-muruvvati ayniqsa ibratlidir.

Ko‘hna tarix sahifalari buyuk bobomizning millat va el-ulus manfaati bobida chekkan mislsiz zahmat hamda ko‘rsatgan shijoatlariga guvohlik beradi.

Amir Temur davrida Movarounnahrda mo‘g‘ullar bosqini va mustamlakachiligiga barham berilib, markazlashgan mustaqil davlatga asos solindi. Hukmdorligining ilk yillaridanoq Amir Temur bunyodkorlik va obodonchilik ishlariga katta e’tibor qaratdi. Movarounnahrdagi mavjud shaharlar qayta qurilib obod va gavjum go ‘shaga aylantirildi. Ayniqsa, shaharlarda katta bozorlar, savdo rastalari, hunarmandchilik ustaxonalari barpo etildi. Bunday muassasalar faqat Movarounnahrdagina emas, balki Amir Temur davlati tarkibiga kiruvchi boshqa o ‘lkalarda ham bunyod etildi.

Amir Temur davrida bozorlar obod bo ‘lib, hunarmandchilik ishlab chiqarishi behad rivojlandi. Hunarmandchilikning taraqqiy etishi savdo-sotiq munosabatlarining ham rivojlanishiga zamin tayyorladi. Amir Temur tomonidan oqilona moliyaviy siyosat olib borilishi, ichki hamda tashqi savdo yo‘llari xavfsizligining ta’minlanishi tufayli ichki hamda tashqi savdo rivojlana boshladi. Amir Temur davrida asos solingan iqtisodiy taraqqiyot Amir Temur vafotidan keyingi davrda, uning vorislari bo ‘lmish temuriylar davrida ham taraqqiy etishda davom etdi.

Amir Temur va temuriylar davri iqtisodiy taraqqiyot masalalarini, xususan, savdo-sotiq aloqalari va hunarmandchilik ishlab chiqarishi munosabatlarini bugungi kun talablari darajasida tadqiq etish, o‘rganish va nazariy xulosalar chiqarish muhim ahamiyat kasb etadi. Bu davrdagi iqtisodiy rivojlanish omillari, ichki va tashqi savdo aloqalari jonlanishining o‘ziga xos jihatlarini alohida tadqiqot ob ’ekti sifatida tadqiq etish dolzarb masalalardan biridir.

Amir Temuming nomi O‘rta Osiyoda markazi - Samarqand shahri bo‘lgan kuchli markazlashgan davlat bunyod etilishi tarixi bilan ham chambarchas bog‘liq. Mazkur tarixiy voqea Temuming feodal tarqoqlikka, amir hamda beklaming o‘zaro kurashi, turli qo‘zg‘olonlarga qarshi ko‘p yillik izchil, ayovsiz kurashi borasida amalga oshdi.SHu boisdan tabiiyki, Temur va temuriyzodalar hayoti va faoliyati haqida boy manbalar va adabiyotlar mavjud. Bular Temur davridan boshlab bir necha asrlar mobaynida yaratilgan. Bu manbaa va adabiyotlar o‘rta asrning murakkab hamda ulug‘ siymosi bo‘lmish Temur haqida rang-barang qarashlarni o‘zida mujassamlashtirgan. O‘tgan 600 yil mobaynida Amir Temurga bag‘ishlab yaratilgan jiddiy asarlar soni Evropa tillarida 660 tadan ziyod, Sharq tillarida esa 900 ga yaqinni tashkil etadi.

Amir Temurning obodonchilik sohasidagi ishlari. Bu sohada asosiy ishlar avvalo mamlakatni chingiziylardan qolgan vayronaliklar, xarobaliklarni tiklashga qaratildi. XIII asrning birinchi yarmida Samarqand bosqinchilar zulmi tufayli xarobalikka yuz tutgan bo’lib, qal’alar, masjidlar, madrasalar qarovsiz qolgan edi. O’sha zamonda arab sayyohi Samarqandni huvillab yotgan ahvolda ko’rgan, ,,aholining chorak qismi qolgan. Me’moriy obidalar vayronaga aylangan, ariqlar qo’shilib qolgan, shahar suvsiz, bog’lar qurib bitgan edi”¹.

Amir Temur o’tkazgan bunyodkorlik va obodonchilik tufayli Samarqand gullab yashnagan shaharga aylandi. Samarqand bu boy davlatning poytaxtiga aylandi. Samarqand atrofida Misr, Damashq, Sultoniya, Bag’dod, Sheroz kabi qishloqlar bunyod etildi. Amir Temur taxtga chiqqach dastlab shaharning ichki va tashqi qal’asini bunyod etdi. Madrasalar, maqbaralar (Oqsaroy, Go’ri Amir) masjid (Bibixonim), davlat idoralari, hammomlar bunyod qildirdi. Ona yurti bo’lmish Shahrisabzda esa, devor bilan shaharni o’rab oldi. Oqsaroyni bunyod ettirib uning peshtoqiga ,,Kimki bizning shon-shuhratimizni ko’rmoqchi bo’lsa, biz barpo etgan imoratlarga nazar solsin”-degan hikmat naqsh qilib bitildi.

Bunyodkorlik ishlari nafaqat Movaraunnahr, Samarqandda balki boshqa viloyatlarda ham olib borilgan edi.

Turkistonda Ahmad Yassaviy maqbarasini qurdirgan. Temurzodalar esa Shohruh Hirotda va Marvda madrasalar, bozor binolari, honaqoxlar ,,dorushshifo” kasalxonasi va boshqa ko’plab imoratlar qurib bitkazganlar.

Temur va Temuriylar davrida olib borilgan bunyodkorlik va me’morchilik sohasidagi ishlar eng avvalo jamiyat manfaatini ko’zlab qilingan. Tadqiqodchi Azamat Ziyo buni izohlar ekan, uning mohiyatini ochib, ,,birinchidan- to’htovsiz olib borilgan qurilish-obodonchilik ishlari kishilarni muntazam ish bilan ta’minlangani, ikkinchidan- jamiyatli va dabdabali binolar barpo qilish tadbiri olimlar, hunarmandlar ijodining yanada yuksalishiga katta turtki bo’lgan. Uchinchidan- davlat xazinasida yig’ilgan katta boylik, ayshu-ishrat, hukmdor mavqeini saqlash uchun behuda sovg’a-salomlar tarqatish kabi be’maniliklarga emas, ko’pchilikka foydali, asrlarga tatigulik hayrli ishlarga sarflangan”¹ligini ko’rsatadi. Shunday qilib Temur va Temuriylar qoldirgan madaniy-ma’naviy meros, nafaqat o’tmishdan xotira sifatida, balki o’zbek xalqining madaniy boyligi, ma’naviy salohiyati, aqliy imkoniyatlaridan dalolat baruvchi beqiyos timsol o’rnida ham qadrli.

Amir Temur tashqi siyosati va diplomatiyasi. Amir Temur davri tashqi siyosiy aloqalari va diplomatiyasi xalqaro munosabatlar tarixida eng yorqin sahifalardan hisoblanadi. Ma’lumki, Sohibqiron 600 yil avvalroq hech qanday davlat qo’shinlari bilan o’zaro aloqa bog’lamasdan hamkorliksiz istiqboli bo’lmasligini teran va yaxshi anglagan edi. Yevropa va Osiyoni bog’lashga xizmat qilgan ulkan ishlarni amalga oshirgan. ,,Bir tomondan Xitoy, Hindiston, Fransiya, Angilya yana Rus-Ispaniya, Italiya va Misr bilan aloqalar o’rnatgan”².

Ta’kidlash joizki, XIV asr umuman dunyoda boshboshdoqlik, siyosiy tarqoqlik avjiga chiqqan yuz yillik edi. Yevropaga kelsak, ahvol bundan ham ayanchli edi. Yevropa xalqlari bu vaqtda markazlashgan davlatchilik yo’liga endigina kirib kelayotgan shahar madaniyati paydo bo’lganiga ham ko’p ham bo’lmagandi. Italiyada, Fransiya, Siena, Piza, Milan, Venetsiya kabi qator davlatchalar mavjud edi. Italiya siyosiy tarqoqlik va ichki ziddiyat sharoitida hayot kechirardi. Fransiya ahvoli biroz durustroq ko’rinsada, u ham markazlashgan hokimiyat ostida birlasha olmayotgandi. Angilya bilan boshlangan yuz yillik urush (1337-y) ichki vaziyatni yanada keskinlashtirib yuborgan edi. Germaniyada ham har bir qirollik qonuniy o’z mustaqilligiga ega edi. Siyosiy tarqoqlik Ispaniyada ham hukm surgan.

Shunday qilib, Amir Temur hokimiyatni qo’lga olgach mamlakatni birlashtirdi. Sohibqiron o’z hukmronligining dastlabki o’n yili davomida mamlakatni sharqiy va shimoliy yo’nalishlardan keladigan havfdan asosan himoya qilishga muyassar bo’lgandi. Oldinda esa, janub va g’arbga yo’naltirilgan siyosat turardi. Amir Temur bu rejasini XIV asr 80-yillarida Xuroson, Seyiston, Qandahor, Shimoliy Eron viloyatlarini o’z hukmi ostida birlashtirdi. So’nggi yillarda o’z qo’shinlarini g’arb tomon burgan Sohibqiron o’z rejasiga erishgandi.

Tarixiy jang bo’lmish Anqara atrofidagi Amir Temur va Sulton Boyazid to’qnashuvi 1402-yilning 20-iyulida sodir bo’lib, unda Sohibqiron qo’shini to’la g’alaba qozondi. Shu tariqa dunyoda markazi Samarqand bo’lgan buyuk davlat uchun xavf tug’diradigan biron harbiy-siyosiy kuch qolmadi. Bu nafaqat o’z davri, balki oldingi va keyingi zamonlar uchun ham tashqi siyosatda erishilgan eng ulug’ g’alaba edi. Zero, o’zbek davlatchiligi keyingi asrlarda tashqi siyosat bobida halqaro maydonda o’z manfaatlarini himoya qilish vazifasini Amir Temurchalik amalga oshira olmadi. Shunday qilib, Temuriylar, ayniqsa, Amir Temur davrida o’zbek davlatchiligi tarixdagi eng yorqin sahifalar bitildi. ,,Amir Temur biz uchun buyuk davlat asoschisi sifatida qadrlidir. U davlat poydevorini qurgan davlatning huquqiy asoslarini barpo etgan tarixiy shaxs. Uning davlatchilik borasidagi fikrlari nafaqat o’z davri, balki kelgusi avlodlar uchun ham katta ahamiyat kasb etadi. U o’z davlatini faqatgina kuchga tayangan holda emas, balki, aql-zakovat va huquqiy asos bilan idora etgan”¹. Uning tashqi siyosatdagi asosiy shiori ,,dunyo savdo ahli ila obod bo’lajak” so’zlari edi.

,,Temur va Temuriylar davrida davlatimizning, umuman o’zbek xalqining ichki va tashqi siyosatdagi imkonlari, salohiyati to’la-to’kis namoyon bo’ldi. Mamlakatimiz jahonning siyosiy, iqtisodiy, madaniy markaziga aylandi. Davlatimiz kuch-qudratiga Yevropadan Xitoyga qadar ulkan hududdagi davlatlar tan berdi”². Shu bilan birga, so’nggi temuriylar, XVI asrda ulardan tortib olgan shayboniylar va kelgusida hokimiyatni boshqargan sulolalar oldin erishilgan muvaffaqiyatlar va davlatchiligimizdagi taraqqiyot darajasini saqlab qololmadilar.

Yana shuni ta’kidlash joizki, ,,Amir Temur davlati boshqa barcha feodal davlatlari kabi o’zining ojiz tomonlariga ham ega edi. Bu ojizlik emas, feodal mulkchilikning kuchayaborishi, eng asosiysi yeru-mulklarni taqsimlash, bo’lib berish ,,suyurg’ol” tizimi birinchi navbatda markaziy davlat apparatining ojizlanuviga olib keldi”¹. Jumladan, Amir Temur nufuzli amirlar, lashkarboshilarni yig’ib mavqei va martabasiga qarab mansab va mulk (viloyat, tuman, shahar) taqsimlab berdi. Lekin bu davlat Sohibqironning kuchli irodasi va tadbirligi tufayli mahkam ushlab turilgan edi.

Viloyat hokimlari, shahzodalar o’z tasarrufidagi uluslarda doimo iloji boricha mustaqil hukmronlik qilishga intilar edi. Shahrisabz suyurg’ol asosida qurilgan ulus tartibining g’oyatda kuchayishi oqibatida ayrim viloyatlarning ma’lum darajada mavqeining oshishiga olib kelgan va ichki nizolarni keltirib chiqargan.

Temur hayotlik chog’idayoq, mamlakatning uzoq o’lkalaridagina emas, hatto uning markaziy viloyatlarida ham nizolar va urushlar bo’lib turgan. Demak, Temur saltanati viloyatlaridagi mahalliy hukmronliklarning birlashmasi bo’lib, haqiqiy markazlashish uchun hali yetarli darajada na iqtisodiy na siyosiy jihatdan, biz o’ylaganimizdek mustaqil poydevorga unchalik ham tayyor darajaga ega emas edi”² -deb ko’rsatgan akademik A.Muhammadjonov.

Shunday qilib, deyarli bir yarim asr davom etgan shon-shavkatli Temuriylar saltanati o’z nihoyasiga yetadi. Temuriylarning oxirgi zabardast vakili Zahiriddin Muhammad Bobur 1525-yilgi Panipat jangidan so’ng shimoliy Hindistonni egallashga muvaffaq bo’ladi. Boburiylar sulolasi Hindistonda deyarli uch asr mobaynida hukmronlik qilib, ko’p holda Temuriylarning shon-shuhratini bu yerda tiklashga muvaffaq bo’lgan edi.

Amir Temur va temuriylar davrida ilm-fan va madaniy hayot. Amir Temur va temuriylar davrida (XIV asr ikkinchi yarmi-XV asr) Movarounnahr va Xuroson-O‘rta Osiyo madaniy hayotida juda katta yuksalish ro‘y berdi. Bu davr o‘z mohiyati bilan Sharq renessansining, uyg‘onish davrining o‘ziga xos bosqichi bo‘ldi. Bu davrda madaniy hayotning kuchayish darajasi IX-XII asrlar orasidaga ilk musulmon renessansidan qolishmaydi.

Moddiy madaniyat. Amir Temur va temuriylar mamlakat mustaqilligi, el-yurt osoyishtaligi, uni obod etishda bunyodkorlik ishlariga katta ahamiyat berdilar. Amir Temurga har bir zafarli voqea va sevinchli hodisani muhtasham me‘morlik obidasi barpo etish bilan nishonlash odat bo‘lgan. Shu maqsadda Hindiston, Sheroz, Isfahon va Damashqning mashhur usta-hunarmandlari mamlakatda hashamdor imoratu inshootlar bino qilganlar. Bu davrda Chingizxon hujumi va mo‘g‘ullarning beto‘xtov bosqinlari oqibatida vayronaga aylangan Samarqand, Buxoro, Termiz, Marv, Banokat (Shohruxiya) kabi qadimgi shaharlar, qal‘a va istehkomlar qayta tiklandi, ya‘ni shaharlar va qishloqlar qad ko‘tardi. Sohibqironning buyrug‘iga asosan 1365 yilda Qarshi, 1370 yilda Samarqand, 1380 yilda Kesh shaharlari atrofida mudofaa devorlari barpo etiladi.

Amir Temur zabt etgan mamlakatlarida ham bunyodkorlik ishlarini amalga oshirib bir qator shaharlari (1258 yil mo‘g‘ullar tomonini vayron qilgan Iroq poytaxti Bag‘dodni, Dog‘iston Respublikasidagi Darbandni, 1221 yilda mo‘g‘ullar istilosi davrida vayron qilingan Arake va Kura daryolari birlashadigan yerga yaqin bo‘lgan shahar-Baylaqonni (1403 yil))ni qayta tikladi. Amir Temur tomonidan Tabrizda masjid, Sherozda saroy, Bag‘dodda madrasa, 1389-1395 yillarda Turkistonda mashhur Shayx Xoja Ahmad Yassaviy qabri ustiga maqbara qurdirilgan bo‘lsa-da, lekin asosiy e‘tiborini ona shahri Kesh (Shahrisabz) va poytaxti Samarqandga qaratdi.

Keshda otasining qabri ustiga maqbara, o‘g‘li Jahongirga maqbara bilan masjid qurdirdi. Amir Temur hukmronligining ilk davrida Kesh shahrini poytaxtga aylantirish niyatida bo‘lib, uning obodonchiligiga katta ahamiyat berdi, bu yerda mashhur Oqsaroy qad ko‘tardi. Amir Temur Keshni Movarounnahrning madaniy markaziga aylantirishga harakat qildi. Shu boisdan bu shahar «Qubbat ul-ilm val adab», ya‘ni «Ilm va ta‘lim gumbazi» degan sifat bilan shuhrat topgan. Amir Temur va Temuriylar davrida Shahrisabzda ulkan saltanatning yirik shahriga, barlos beklarining yozga qarorgohiga aylantirilgan. Shahar atrofi qal‘a devori bilan o‘rab olingan.

Shahrisabzda Amir Temur tomonidan «Dor us-Siyodat» («Sayyidlar uyi») maqbarasi va Oqsaroy qurilgan.

Dor us-Siyodat-«Sayyidlar uyi» (1379-1380)
Shahrisabzning janubiy-Sharqiy qismida Amir Temur qurdirgan maqbara kompleksi. XIX-XX asr boshlarida qisman ta‘mirlangan. Farzandi Jahongir Mirzo maqbarasi (Hazrati Imom maqbarasi) va Amir Temurga mo‘ljallangan yer osti go‘rxonasi saqlanib qolgan. Dor ut-tilovat bilan bir ansamblni tashkil qilgan. SHarafuddin Ali Yazdiy «Zafarnoma»sida yozilishicha, Amir Temur Shahrisabzda maxsus bino qurdirgan, unda o‘z o‘g‘li Amirzoda Jahongir va boshqa amaldorlar hamda buzrukvorlarning daxmalari qo‘yilsin, deb farmon bergan.