Борьба с глобальным загрязнением воды. Чирчикского Государственного Педагогического Университета
Download 376.02 Kb.
|
tizeslar
|
Литература
Махмудова И.М., Ахмедова Т.А. Табий ва окова сувлар сифатини бахолаш ва тозалаш асослари. Александр Медников . Ядовитые воды, Самая длинная река Средней Азии оказалась отправленной. Т24 Новые решение проблемы загрязнения воды Бахтиёр Алимжанов. Водные проблемы Узбекистана. AquaBoss.info’Системы водоочистки и водоподготовки,фильтры для воды. Asia-travel.uz Водные ресурсы страны.Реки и озера Узбекистана. Ажиев А.Б. доцент,кафедра биологии,Нукусский государственный педагогический институт.Загрязнение вод Амударьи как фактор зарязнение экосистемф южного при Аралья. Тедрос Аданом Гебреисус. The world health organization(WHO).Wiki loves folkore. Конкурсная студенческая работа.Амочава Д.И. <Загрязнение воды и последствии> Ю.Шадиметов <Таджикский алюминиевый завод и проблемы региональной эеологической безопасности> Markaziy Osiyoda suv muammolarini hal qilishdagi ustuvor vazifalar Tojaliyeva Ra’no Tohir qizi Chirchiq davlat pedagogika universiteti Fizika va Kimyo fakulteti Kimyo yo‘nalishi 21/4 – guruh talabasi Ilmiy rahbar: Хasanova Nargiza Sovet Ittifoqining parchalanishi natijasida mustaqil davlatlar shakllandi. Shu jumladan, Markaziy Osiyo zaminida Qozog’iston, Tojikiston, Qirg’iziston, Turkmaniston va O’zbekiston davlatlari tarkib topdi. Ularni mustaqil davlat sifatida Birlashgan Millatlar Tashkiloti va jahondagi juda ko’p mamlakatlar, nufuzli tashkilotlar tan olishdi, diplomatik munosabatlar o’rnatishdi. Tarixi, zamini, etnik kelib chiqishi, dini, urf-odatlari, orzu-umidlari, maqsadlari, tabiiy sharoit va resurslari, istiqbol imkoniyatlari bir bo’lgan qozoq, qirg’iz, tojik va o’zbek, turkman va qoraqalpoq xalqlari yangi hayot qurishga va bu borada o’zaro hamkorlik, qilishga harakat qilmoqdalar . Markaziy Osiyo davlatlarida umumiylik shu qadar ko’pki, uni birgalikda qarash va birgalikda yechish davr taqazosidir. Hal qilinishi kerak bo’lgan ana shunday masalalardan biri – davlatlar o’rtasidagi suv muammosidir . Suv muammosi – bu Markaziy Osiyo mamlakatlarining davlat qurilishi va milliy xavfsizligiga oid mavzudir. Mintaqada suvga bo’lgan talab 1960-yillarda SSSRning paxta sanoatini rivojlantirish uchun qazigan kanal va suv omborlari natijasida kelib chiqdi. Markaziy Osiyoda asosan, suvga bo’lgan talab qishda va yozda ortadi, chunki bu vaqtda paxta hosilini yetishtirishga hamda elektr energiyasiga bo’lgan talab keskin tarzda ko’tariladi. Paxta hosilini yetishtirish uchun juda ko’p miqdorda suv sarflanar, suvni ko’p miqdorda sarflash natijasida daryolarning sathi pasayib, elektr energiyasini ishlab chiqarish miqdori kamayar edi. Bundan sobiq ittifoqning juda katta daryolar va kanallar tizimiga ega bo’lgan mamlakatlari “oqilona foydalanish niyatida” yagona elektr tarmog’i yaratishgan. Yagona elektr tarmog’i orqali esa, katta daryo va kanallarga ega bo’lgan mamlakatlar elektr tokini sotishardi. Bunday elektr ekesporti juda ko’plab SSSR mamlakatlari uchun manfaatli edi. Suvdan foydalanishning sovet strukturasi mezoni maksimal umumiy unum olishdan iborat bo’lgan. Bunda barcha respublikalar SSSR umumiy byudjetidan zaruriy kompensatsiyalarni olishardi, lekin ikki tomonlama kelishuv asosida emas, balki umumiy asosdadir . Ayni damda, bunday sxemani musatqil Markaziy Osiyo davlatlari tomoni-dan amalga osirishning iloji yo’q. Chunki ularning har birida milliy manfaatlar birinchi o’rinda turadi. Umumiy mintaqaviy manfaatlarni o’zaro xizmatlar va kompensatsiyalar taqdim etish yo’li bilan milliy manfaatlarni kelishtirish sifatida ko’rib chiqilishi mumkin. Bu vaziyatda suv muammosi bo’yicha Markaziy Osiyo davlatlari o’rtasida kelishmovchiliklar yuzaga kelgani hayratlanarli hol emas. Daryolarning quyi oqimida joylashgan davlatlarga suvning yetib borishi kuchsizlanib bormoqda. Bu o’z o’rnida paxta yetishtirishga ta’sir o’tkazib, yoz oylarida suv iste’molini pasaytirish majburiyatini hosil qiladi . Shunday ekan, bu davlatlar daryolarning yuqori oqimida joylashgan qo’shnilarining qishda yuzaga keladigan gaz va ko’mir ehtiyojiga beparvolik bilan qaramoqdalar. O’zbekiston o’ziga suvni yuboradigan davlatlarga suv boshqaruvi va nazorati uchun kompensatsiyalar to’lashni, yuqoridagi davlatlar esa kompensatsiya evaziga majburiyatlarni to’laqonli bajarishga uncha xohlamasdan bormoqda . Mintaqadagi suv iste’molining yuqoriligi ham Orol dengizidagi suv sathining pasayishiga olib keldi. Garchi 1992-yilda suv boshqaruvi bo’yicha xalqaro komisiya tuzilgan bo’lsa-da, u barcha Markaziy Osiyo davlatlarining suv mexanizmlarini samarali boshqarishga erisha olmadi. SSSR qulaganidan keyin yuzaga kelgan boshqa muammolarni ham hisobga olgan holda (chegaralar bo’linishi muammosi, davlatlarning ichidagi beqaror holat va h.k) suv ustidagi kelishmovchiliklar kelajakda mintaqadagi mojarolarga turtki bo’lishi mumkin. 1993-yilda besh mamlakat rahbarlari tomonidan Hukumatlararo Orol kengashi (IASC) va Xalqaro Orolni saqlab qolish fondi (IFAS) tashkil etildi. Shunisi sir emaski, Orolni qutqarish dasturi dastlab katta siljishlarni amalga oshirdi. Ammo keyinchalik moliyaviy qiyinchiliklar va Orolni qutqarib qolishning imkoni yo’qligiga ishonish tufayli o’z ahamiyatini yo’qotdi . Orolni qutqarish dasturidan Qirg’iziston va Tojikiston daryoning boshlanish qismida ekanligi tufayli bu rejalarga jiddiy e’tibor bermay qo’yishdi. IFASning roli shunda bo’ldiki, hukumatlarda suv bo’yicha mas’uliyatli qarorlar qabul qilinishiga erishdi. Buning uchun IFAS ning har bir davlatda qo’mitasi ochildi. 2002-yil sentabrdagi Dushanbe deklaratsiyasida to’rt mamlakat: O’zbekiston, Tojikiston, Qozog’iston va Qirg’iziston IFASning suv munosabatlaridagi asosiy rolini e’tirof etdi. Va uni yanada kuchaytirish lozimligi ta’kidlanib, ikkinchi bor Orolni qutqarish rejasiga qadam qo’yilgan bo’lsa-da, 2002-yil avgustda Turkmaniston prezidenti tashkilotni o’z statusini pasayishi tufayli kuchsiz boshqaruvda deb hisobladi. Qozog’iston transnatsional daryolar va suvdan umumiy energiya konsortsiyumi sifatida foydalanish tarafdori. Bunday yagona chiziqdagi konsortsiyumga asos solish g’oyasi 1994-yilda Qozog’iston, Qirg’iziston va O’zbekiston o’rtasida imzolangan “Yagona iqtisodiy hududni yaratish kelishuvi”da o’z aksini topgan. Ammo yagona iqtisodiy zona faqat og’izdagina mavjud bo’ldi. Konsortsiyum yaratish g’oyasi o’zining mavjudligini yo’qotmadi va Turkmanistondan boshqa davlatlar har bir sammitda ushbu g’oyaga taaluqli deklaratsiyani imzolashda davom etishdi ( 2002-yil Dushanbeda, 2003-yil Olma- otada). Qirg’iziston va Tojikiston uchun xalqaro konsortisiyumlar tashkil etish mamlakatga investorlar kirib kelishiga sabab bo’ladi. Bu esa 1990-yillardan buyon rejalashtirilayotgan suv bo’yicha rejalarni buzib yuborishi mumkin. Shuning uchun ham “Qirg’iz respublikasining suv strategiyasi” dasturi ishlab chiqilib, unga ko’ra mamlakat suv infrastrukturasini o’z qo’liga oldi . O’zbekiston va Qozog’iston tomonini tushinib olish mumkinki, transchegaraviy daryolardan konsortsiyumlar yaratish ularning manfaatiga mos keladi. 2003-yilga kelib, to’rt respublika vakillari “O’rta Osiyoda suv va energiya-dan foydalanish mahsuldorligi va ratsionalligi hududiy kooperativ strategiyasi” ishlab chiqdi. Ushbu strategiya quyidagi yo’nalishlarda tuzilgan: Avvalo, suv rezervlarini miqdorini hisoblab chiqish lozim, so’ngra ob-havo holatlarining so’nggi yillarda o’zgarishini hisobga olish orqali antropogen omilning daryolar va yer osti suvlariga bo’lgan ta’sirni aniqlash kerak edi. Tomon-lar esa siyosiy, texnik va uslubiy masalalardagi muammolardan xalos bo’lgan holda suv taqsimoti bo’yicha foizlarda ko’rsatilgan kelishuvga erishishi lozim edi. Aynan, O’zbekiston va Qozog’iston davlatlari o’zlarining avvalgi pozitsiyasini qayta egallashni istashar edi. Qirg’iziston va Tojikiston vakillari esa kvotani qayta taqsimlash uchun har qanday ishga tayyor edilar . Ammo shuni unutmaslik kerak ediki, Amudaryo masalasida yana bir tomon ham mavjud bo’lib, bu o’zining ichki vaziyatini to’g’irlash bilan ovvora bo’lgan Afg’oniston davlati edi. 1946 va 1958-yillarda Afg’oniston va SSSR o’rtasida suv munosabatlariga doir bir qancha shartnomalar imzolangan bo’lib, bu davlatga Panj, Qunduz va Amudaryoning boshqa irmoqlaridagi suvdan har yili 9 mln. kub metrlik limitda foydalanishi mumkin edi. O’tmishdagi Afg’onistonda sodir bo’lgan siyosiy voqealar mamlakat shimolida qishloq xo’jaligini barbod qilishi tufayli iste’mol 2 mln. kub metrdan ham oshmadi. Ammo keyinroq Ag’onistonning 7 milliard tonna suvga ( Amudaryo suv sig’imining 10%i) ega bo’lish talabi paydo bo’ldi. Shu o’rinda tahliliy faoliyat yurituvchi tahkilotlar xulosalarini keltirib o’tish ahamiyatlidir [24]. “Xalqaro inqiroz guruhi” o’zining “O’rta Osiyo: Suv va mojaro” risolasida “O’rta Osiyoda yetarli darajada suv mavjud va suv taqsimlanishini tizimi kuchsizlangan” - deya qayd etgan. Bu tezisda uzoq davom etgan iqtisodiy inqiroz va suvdan juda ko’p miqdorda foydalanish, hatto texnologik taraqqiy etgan Isroil va Misrda ham yuqori ekanligi qayd etilgan. Mazkur tezisda yana shunday fikr keltiriladi: “Hududni sotsial iqtisodiy rivojlanishini prognozlash zararga olib kelmaydi. Buning uchun ikki muhim ahvolni hisobga olish zarur. Birinchisi, 1988 – 1990-yillardan beri oshgan suv sarfini hisoblash va ikkinchisi Orol dengizining muammolaridir. Orol dengizi suv sathi yiliga 20 kub metrga pasaymoqda”. Shunday vaziyatda, aholining muntazam ravishda ko’payib borayotganligi, ayniqsa, Farg’ona vodiysida suv kamayishini qo’llab-quvvatlamaydi. Suv resurslari defitsitligi esa Qirg’izistondagi yangi Qambar-Ota kabi suv loyihalari tufayli yanada yomonlashishi mumkin. Amudaryodan ham katta imkoniyatlarni kutish mushkul. Negaki, Afg’oniston davlatida ham ehtiyojlar oshmoqda, Amudaryo irmoqlari bo’lgan Vaxsh va Panjni yangi suv rezervlari bilan bog’lab bo’lmaydi . Endi fikrimizni Jahon banki nashri bo’lgan “O’rta Osiyoda irrigatsiya: ijtimoiy, iqtisodiy va ekologik masalalar” nomli risolaga qaratsak. Bu hujjat hududdagi agrar sektor imkoniyatlariga muhim xulosalar bergan. Barcha davlatlar uy xo’jaligi asosida qishloq xo’jaligi sohasini rivojlantirishga urinayotgan ekan, suv bo’yicha tejamkorlik kutish juda ham qiyin. Milliy budjetlar esa, suv tejamkorlik texnalogiyalarini olib kirishga qodir emas. Shuni ko’rishimiz mumkinki, suvdan foydalanish kvotasida suvning yuqori qismida bo’lgan davlatlar quyi qismida bo’lganlarini faqat xarajat evaziga suv bilan ta’minlashmoqchi ekanligi jiddiy muammodir. Markaziy Osiyo mintaqasida ekologiya bilan bog‘liq muammolar ko‘lami kengayib borayotgani bugungi kunda barchani birdek tashvishga qo‘ymoqda. Xususan, ushbu sub-regiondagi suv va uning taqchilligi bilan bog‘liq masalalar nafaqat mintaqaviy, balki global ahamiyat kasb etmoqda. Hayotimiz manbai bo‘lgan suvning mintaqamizda tobora tanqislashuvi, ekologiya va atrof-muhit ifloslanishi natijasida uning sifat jihatidan o‘zgarishi kelgusida jiddiy to‘siqlar yaratishi mumkin. Bu, o‘z navbatida, yagona hududda azal-azaldan qo‘shni bo‘lib yashab kelayotgan mamlakatlar oldiga ushbu muammolar yechimini birgalikda topish vazifasini qo‘ymoqda. Insoniyat tomonidan tabiat resurslaridan oqilona foydalanmaslik oqibatida iqlim o‘zgarishi va uning natijasida muzliklarning erishi bu kabi salbiy holatlarni yuzaga keltirgan. Hozirda esa mazkur masala bir mamlakat hududidan chiqib, transchegaraviy tus olayotgani va kun sayin keskinlashib borayotgani global ahamiyat kasb etmoqda. Bundan tashqari, mintaqada mavjud suv zahirasining chegaralangani va demografik o‘sish natijasida suvdan foydalanish shu yo‘sinda davom etadigan bo‘lsa, muammo ko‘lami yanada kengayib ketishi ehtimoli yuqori. BMT ma’lumotlariga ko‘ra, bugungi kunda dunyoning 2 milliarddan ortiq aholisi toza ichimlik suvidan va 4 milliarddan ortig‘i esa oddiy sanitariya sharoitidan mahrum bo‘lgan holatda hayot kechirmoqda. Ma’lumki, O‘zbekistonga kerakli chuchuk suvning taxminan 75-80 foizi qo‘shni Qirg‘iziston va Tojikistondan keladi. Ammo global isish natijasida Pomir va Tyan-Shan tog‘laridagi muzliklarning shiddat bilan erishi kuzatilmoqda. Bu, o‘z navbatida – avvaliga sel va toshqinlar keltirib chiqarsa, istiqbolda daryolar qurib, cho‘llanishga olib keladi. Mutaxassislarning ta’kidlashicha, buning oqibatida Markaziy Osiyo mintaqasi yaqin 20 yilda zaminimizning eng suvsiz hududlaridan biriga aylanishi mumkin. Hozirgi kunda Orol dengizining qurishi dunyoning eng yirik ekologik fojialaridan biri bo‘lib turibdi. Sahroga aylangan dengiz tubidagi tuz, qum-chang va zaharli o‘g‘itlar insonlar hayoti va tabiatni xavf ostiga qo‘yayotgani hech kimga sir emas. Muammoni Markaziy Osiyo mamlakatlari kesimida tahlil qilsak, quyidagi holatlarni guvohi bo‘lish mumkin. Masalan, Qozog‘istonda Orol dengizi taqdirini Balxash ko‘li takrorlashi mumkin. Olimlarning ta’kidlashicha, ko‘lga oqib tushadigan daryolar deltasi tezda o‘zgarib bormoqda. Ulardan ba’zilari bir nechta mamlakatlar (Xitoy, Qozog‘iston, Rossiya) hududlaridan o‘tib, transchegaraviy muammoga ega. Masalan, Xitoy tomoni Balxashga oqib keladigan Ili daryosining suvidan faqat qishloq xo‘jaligi maqsadlarida foydalanadi. Hozirda bu ko‘lda suv va baliq miqdorining keskin pasayishi kuzatilmoqda. Agar suv iste’moli shu yo‘sinda davom etsa, Balxash butunlay qurib qolishi va bir necha mayda qismlarga bo‘linib ketishi mumkin. Ekspertlarning taxminlariga ko‘ra, agar vaziyat o‘zgarmasa, Irtish daryosi havzasida suv zahirasi 2030 yilga kelib — 8 kub kilometr, 2040 yilga kelib — 10 kub kilometr, 2050 yilga kelib — 11,4 kub kilometrga qisqaradi.Bu ko‘rsatkichlardan kelib chiqib, O‘zbekiston Respublikasi suv xo‘jaligini rivojlantirishning 2020 — 2030-yillarga mo‘ljallangan konsepsiyasi 2030-yilgacha O‘zbekiston Respublikasi suv xo‘jaligini rivojlantirish bo‘yicha ustuvor yo‘nalishlar va kompleks chora-tadbirlarni o‘z ichiga oladi. Suv xo‘jaligining rivojlanishi mazkur Konsepsiyaning belgilangan asosiy maqsadli ko‘rsatkichlar va indikatorlarga erishishga asoslanadi. Konsepsiya ustuvor yo‘nalishlar va tegishli davrga mo‘ljallangan maqsadli parametrlar va ko‘rsatkichlardan kelib chiqib har uch yilda O‘zbekiston Respublikasi suv xo‘jaligini rivojlantirish strategiyalari ishlab chiqiladi va tasdiqlanadi. O‘zbekiston Respublikasi suv xo‘jaligini rivojlantirish Konsepsiyasining asosiy maqsadi – aholi, iqtisodiyot tarmoqlari va atrof muhitning suvga muttasil oshib borayotgan ehtiyojini qondirish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish, suv xo‘jaligi obyektlarining ishonchli va xavfsiz ishlashini hamda suv resurslarini samarali boshqarish va undan oqilona foydalanishni ta’minlash, sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holatini yaxshilash, suv resurslari taqchilligi kuchayib borayotgan, shuningdek, global iqlim o‘zgarishlari sharoitida suv xavfsizligiga erishishdan iboratdir. Ushbu maqsadga erishish uchun Konsepsiyada quyidagi asosiy ustuvor yo‘nalishlar belgilangan: suv resurslarini prognozlashtirish, ularning hisobini yuritish va ma’lumotlar bazasini shakllantirish tizimini takomillashtirish hamda shaffofligini ta’minlash; suv xo‘jaligi obyektlarini modernizatsiya qilish, ishonchli ishlashi va xavfsizligini ta’minlash, yirik suv xo‘jaligi obyektlarini raqamli texnologiyalar asosida boshqarilishini tashkil etish, resurs tejaydigan zamonaviy texnologiyalarni keng joriy qilish, sohaga xorijiy investitsiyalarni jalb qilishni kengaytirish hamda ajratilayotgan mablag‘lardan maqsadli va samarali foydalanishni ta’minlash; suv omborlari, sel-suv omborlari va boshqa suv xo‘jaligi obyektlarining xavfsizligini hamda ishonchli ishlashini ta’minlash; suv resurslarini boshqarish tizimini takomillashtirish, suvdan foydalanish va suv iste’moli hisobini yuritishda “Smart Water” (“Aqlli suv”) va shu kabi raqamli texnologiyalarni joriy qilish; qishloq xo‘jaligi ekinlarini yetishtirishda suv tejovchi sug‘orish texnologiyalarini joriy qilishni yanada kengaytirish va davlat tomonidan rag‘batlantirib borish, ushbu sohaga xorijiy investitsiyalar va grantlarni jalb qilish; sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holatini yaxshilash va barqarorligini ta’minlash, yerlarning unumdorligini oshirishga ko‘maklashish, tuproqning sho‘rlanish darajasini pasaytirish va oldini olish bo‘yicha samarali texnologiyalarni qo‘llash; suv xo‘jaligida bozor iqtisodiyoti tamoyillarini, jumladan, suvni yetkazish xarajatlarining bir qismini bosqichma-bosqich suv iste’molchilari tomonidan qoplash tizimini joriy qilish, tushgan mablag‘larni suv xo‘jaligi obyektlarini o‘z vaqtida sifatli ta’mirlash-tiklash, raqamli texnologiyalarni joriy qilish hamda samarali boshqarishga yo‘naltirish; suv xo‘jaligida davlat-xususiy sheriklik va autsorsingni joriy etish, alohida suv xo‘jaligi obyektlarini fermer, klaster va boshqa tashkilotlarga foydalanish uchun berish hamda tejalgan mablag‘larni suv xo‘jaligi obyektlarini modernizatsiya qilish va xodimlar mehnatiga haq to‘lash va rag‘batlantirishga yo‘naltirish; suv resurslarini integratsiyalashgan boshqarish tamoyillarini joriy qilish, aholini va iqtisodiyot tarmoqlarini suv bilan kafolatli ta’minlash, suvning sifatini yaxshilash va atrof muhitning ekologik muvozanatini saqlash; transchegaraviy suv resurslaridan foydalanish masalalari bo‘yicha davlatlararo munosabatlarni rivojlantirish, Markaziy Osiyo mamlakatlari manfaatlari o‘rtasidagi muvozanatni ta’minlaydigan suv resurslarini birgalikda boshqarishning o‘zaro maqbul mexanizmlarini va suvdan samarali foydalanish dasturlarini ishlab chiqish hamda ilgari surish; suv xo‘jaligi sohasi uchun malakali kadrlarni tayyorlash, xodimlarning malakasini oshirish tizimini takomillashtirish, ta’lim, ilm-fan va ishlab chiqarish sohalari o‘rtasidagi o‘zaro hamkorlikni rivojlantirish hamda ilm-fan yutuqlari va nou-xaularni ishlab chiqarishga joriy qilish. Konsepsiyada qishloq xo‘jaligi suv resurslarining eng yirik iste’molchisi bo‘lganligi hamda irrigatsiya va melioratsiya tarmoqlarining asosan unga xizmat qilishidan kelib chiqib, asosiy tadbirlar irrigatsiya va melioratsiya sektorini rivojlantirishga qaratilgan. Ichimlik va oqava suv tizimini rivojlantirish Uy-joy kommunal xizmat ko‘rsatish vazirligi tomonidan ishlab chiqilayotgan “O‘zbekiston Respublikasida 2030-yilgacha suv ta’minoti va kanalizatsiya sohasini rivojlantirish Strategiyasi”da batafsil aks ettiriladi. OQOVA SUVLARNI TUZSIZLANTIRISHDA ION ALMASHINUVCHILARNING ROLI Matchanova Gulnoza – “Kimyo” yo‘nalishi 3 – bosqich talabasi Qutlimuratov Nurbek – ilmiy rahbar, PhD Chirchiq davlat pedagogika universiteti Annotatsiya. Ushbu ilmiy tadqiqot ishida ion almashinuvchi materiallar yordamida oqova suvlarni tuzsizlantirish va qayta ishlatishga yaroqli qilish to‘g‘risida izlanishlar olib borilgan ishlarning nazariy asoslariga to‘xtalib o‘tilgan. Kalit so‘zlar: suv, flora, fauna, sho’rlanish, sorbsiya, sorbentlar, adsorbent, immobillash Kirish. Bugungi kunda, suv resurslari va tuproq sistemasining sho’rlanish darajasi oshib bormoqda. Shuning bilan birgalikda, sanoat korxonalaridan chiqayotgan oqova suvlari tarkibida turli anion va kationlarni ko‘p miqdorda saqlaganligini sababli, oqova suvlari oqar suvlarga qo‘shilishi natijasida tabiiy suvlar tarkibida, turli zararli ionlar, anionlar va kationlar hududning flora va fauna sistemalarining ko‘payishiga va rivojlanishiga salbiy ta’sir ko’rsatib, hududning ekologik holatining yomonlashishiga olib kelmoqda. Bu esa oqova suvlari tarkibidagi zararli ionlar, qishloq-xo’jaligi mahsulotlarining hosildorligini kamayishiga va hosil tarkibidagi turli zaxarli ta’sirga ega ionlarning konsentratsiyasini ekologik me’yorlargacha kamaytirish ham dolzarb sanaladi. Bu muammolarni bartaraf qilish bugungi kunda biologlar, ekologlar va kimyogarlar oldida turgan vazifalardan biri bo’lib qolmoqda. Hozigi vaqtda suvni tozalashning turli xil texnologik usullar qo’llanib kelinmoqda. Jumladan kimyoviy ishlov berish, fizik, biologik va boshqa usullardan ionitlar ishtirokida adsorbsiyalash usuli keng qo’llaniladi. Bu usulning ishlash jarayoni oddiyligi, ekologik va iqtisodiy samarali, qayta ishlash imkonini berishi bilan boshqa usullardan ustun turadi. Respublikamiz sanoat korxonalarida ishlatiladigan sorbentlar chet eldan import qilinadi. Shuning uchun mahalliy xomashyolar asosida ionitlar olish va fizik-kimyoviy xossalarini o’rganish orqali oqova suvlarni tozalashga qo’llash dolzarb va katta amaliy ahamiyatga ega. Jahon miqyosida olimlar tomonidan yangi ionitlarning sorbsion xossalari baholashda kinetik va termodinamik tahlillardan keng foydalaniladi [1-2]. Tuproq tizimini sho’rlanishining asosiy manbai tuzli suvlar bo’ladi. Sho’rlangan tuproqlarga o’simliklar uchun zararli miqdorda mineral tuzlar mavjud bo’lgan tuproqlar kiradi. Qishloq xo'jaligi ekinlarining ezilishi profildagi tuz miqdori tuproq massasining 0,25% dan ortiq bo'lganda boshlanadi.Sho’rlangan turoqlar uzluksiz taqsimlanishga ega emas, lekin asosiy tuproq turlari orasida alohida joylarda topilib, ikkinchisi bilan komplekslar hosil qiladi. Ular barcha zonalarda keng tarqalgan, lekin aksariyati Qozog’istonda. Markaziy Osiyo, G’arbiy Sibir, O’rta va Quyi Volga bo'yi, Ukraina janubida. Sho'rlangan tuproq hosil bo’lishi er osti suvlari va jinslarda tuzlarning to'planishi va ularning tuproqlarda to'planishi uchun qulay shart-sharoitlar bilan bog'liq. Yer osti suvlari va tuproqdagi tuzlarning konsentratsiyasi iqlimning qurg'oqchilik darajasi oshishi bilan ortadi. Tuzlarning eng yuqori kontsentratsiyasi cho'l zonasida, eng pasti esa dasht va o'rmon-dasht zonalarida qayd etilgan.Lekin nam iqlim suv rejimining yuvish turi bilan tuzlar tuproqdan yuviladi va shuning uchun tuproqda to'planmaydi. Tuzlilarning nomi ular orasida joylashgan zonal tuproq turlariga qarab belgilanadi. Shakllanish sharoitiga ko'ra har bir turdagi solonets tuproqlar uchta kichik tipga bo'linadi: 1) o’tloq, 2) o’tloq-dasht 3) dasht. Sho’rlangan tuproqlar agrofizik va agrokimyoviy xossalari yomon, tabiiy unumdorligi pastligi bilan ajralib turadi. Solonets gorizontining shishishi tufayli ular suvni yomon o’tkazadilar va buloqda suv uzoq vaqt davomida solonets tuproqlarining likopchalarida to’xtab qoladi. Bu dala ishlarini kechiktiradi. Tuproq shudgor chiqindilariga qattiq yopishib qolganligi sababli, nam sho’rlarni yetishtirish qiyin, quruq shoʻrlar esa yuqori zichlik va qattiqlik tufayli yaxshi oʻstirilmaydi. Bu tuproqlarda o'simliklar uchun mavjud bo'lgan ozgina namlik mavjud. Bunday noqulay xususiyatlar illyuvial gorizontdagi almashinadigan natriyning yuqori miqdori bilan izohlanadi, ular assimilyatsiya qilish qobiliyatining 40% gacha va undan ko'p bo'lishi mumkin. Tuz yalab ko'radiganlar ishqoriy yoki kuchli ishqoriy reaksiyaga ega. Qisqichbaqasimon va mayda tuzli yalpizlar eng kam qulay agrotexnik xususiyatlarga ega. Sho’rlanish - bu nafaqat odamlarga ko'p azob-uqubat keltiradigan kasallik, u tirik tuproqni o'ldiradi, uni steril qiladi. Tuproqning shoʻrlanishi tabiiy sabablarga koʻra (shoʻr botqoqlar va shoʻr botqoqlarning paydo boʻlishi), shuningdek, qishloq xoʻjaligi yerlarining notoʻgʻri sugʻorilishi natijasida yuzaga kelishi mumkin. Tuproqlarning sho'rlanishi - bahorda yoz jaziramasining boshlanishi bilan tuproqning yopishqoq, yopishqoq bo'laklari chuqur yoriqlar bilan qoplangan sementlangan unumsiz monolitga aylanadi. Kapillyarlardan mahrum va shuning uchun suv, havo, o'simlik ildizlari, mikroorganizmlar uchun yomon o'tkazadigan bu toshlangan massada bog 'tuprog'ini, oddiy tuproqni tanib bo'lmaydi.Suvni sifatini aniqlash uchun biz labaratoriyaga namunalar olishimiz kerak,tuzning umumiy miqdorini uyda aniqlashimiz mumkin,ma’lum miqdorda suvni bug’latib keyin quruq qoldiqni tortib ko’rishimiz kerak O’zbekistonda is’temol qilinayotgan suv miqdorining 95 % daryo va soylardan olinadi. Suvni is’temolchilarga o’z vaqtida va kerakli miqdorda yetkazib berish maqsadida ko’plab kanal va zovur, doimiy nasos stansiyalari qurilgan. Respublikamiz qishloq xo’jaligi sug’orma dehqonchilikga asoslangan. Suv xo’jaligida umumiy suv sarfi sekundiga 2500 kub metrdan ortiq bo’lgan 75 yirik kanal, umumiy hajmi 18,6 kubmetr bo’lgan 53 suv va 32, 4 ming kilometr xo’jaliklar aro kanallar, 4889 ta nasos agregatlari, 1479 ta doimiy nasos stansiyalari, 10180 ta tik drenaj va suv chiqish quduqlari, 30,4 ming kilometr xo’jaliklararo kollektorlar bor. Aholining dunyo miqyosida yildan-yil ortib borishi yangidan-yangi, ilgari bo’lmagan muammolarni yuzaga keltirmoqda. Ana shunday dolzarb muammolardan yana biri ichimlik suv masalasidir. Masalaga yuzaki qaraganda sayyoramizda suv behisob cheksiz-chegarasizdek bo’lib ko’rinadi. Lekin, aslida unday emas. Agar jahondagi barcha suv zahiralari 1.500 million kub km bo’lsa, uning 94 foizi okean, dengiz suvlaridir. Suv zahiralarining faqat 6 foizi esa yer osti suvlari va muzliklaridir. Jahondagi ichishga yaroqli suvlar esa barcha suv zahiralarining faqat 0,0221 foizini tashkil etadi, ko’rinib turganidek, ichimlik suv masalasi dunyodagi eng og’ir muammolardan biri sifatida kun tartibida turibdi. Suv zahiralarining, jumladan yer usti va yer osti suvlarining keskin taqchilligi va ifloslanganligi O’zbekiston uchun ham katta tashvish tug’dirmoqda. Hududimizdagi daryolar, kanallar, suv omborlari va hatto yer osti suvlari ham inson faoliyati ta’siriga uchramoqda. Suv zahiralarining kamayib ketishi va havzalardagi suvning sifati tobora yomonlashib borishiga mintaqamizda 60-yillardan boshlab yangi yerlarning keng ko’lamda o’zlashtirilishi, sanoat, chorvachilik komplekslarining rivojlantirilishi, kollektor zovur tizimlari qurilishi hamda urbanizatsiya kuchayishi o’zining salbiy ta’sirini o’tkazdi. Suvda har xil zararli moddalar to’planib suvning fizik xossalari va kimyoviy tarkibi o’zgaradi. Organik va mineral qo’shilmalar miqdori ortadi. Zaharli birikmalar paydo bo’ladi. Suv tarkibida kislorod kamayadi. Bakteriyaning turlari va miqdori o’zgaradi va yuqumli kasalliklar tarqatuvchi bakteriyalar paydo bo’ladi. Suv yana sanoat va kommunal xo’jaliklardan chiqqan oqava suvlar, neft, radiaktiv moddalar va boshqalar bilan ifloslanadi. Rivojlangan davlatlarning sanoatida ishlatiladigan toza suvlar kommunal maishiy xo’jaliklarga sarflanadigan suvlardan bir necha barobar ko’pdir. Chiqindi suvlar insonni ichimlik suv bilan ta’minlashda yaroqsiz hisoblanadi. Chunki zaharli moddalar bilan to’yingan suv inson salomatligiga salbiy ta’sir etadi. Turli yuqumli kasalliklarni keltirib chiqaradi. Keyingi vaqtda shifokorlar poliomielit, sariq va sil kasalliklar mikroblarining suv orqali tarqalishini aniqladilar. Kimyo sanoatida sintetik yo’l bilan ishlab chiqariladigan bo’yoq, portlovchi modda va turli xil dori- darmon kauchuk sun’iy tola va boshqalar toza suvni ko’p miqdorda talab qiladi. Oqibatda bunday ishlab chiqarish manbalaridan chiqqan iflos suvlar tarkibida tabiatda uchramaydigan zararli moddalr ham uchraydi. Suv shaxtalarda ko’mir olishda ham ishlatiladi. Ko’mir qatlamlari oralig’idagi tog’ jinslarining tarkibiga qarab suv turli moddalarga to’yinadi. Ba’zan shaxtalar gurunt suvidan to’lib qoladi. Natijada ish jarayoniga katta zarar yetkazadi. Bunday hollarda shaxtalardagi iflos suvlar kuchli nasoslar yordamida turli suv havzalariga chiqarib tashlanadi [3]. Qora va rangli metallurgiya, kimyo, qog’oz, neftni qayta ishlash, tog’-kon sanoati chiqindilari va qishloq xo’jaligi sababli yer yuzasidagi suvlar ifloslanmoqda. Neft sanoati tarmoqlaridan neftni olish tashish va uni qayta ishlash va suv havzalarining ifloslanishida asosiy sababchilaridan biridir. Suv ostidan neftni olishda achinarli hodisalar ro’y bermoqda. Masalan, Santo Barbaradagi birinchi neft qudug’i 10 sutkada 900 tonna neft yo’qotgan. Bir qancha neft tankerlari halokatga uchrab okeanga ming- ming tonna neft to’kgan. Natijada necha ming tonna suv yuzasi yupqa neft pardasi bilan qoplangan. Bir litr neft 200 litr suvni ifloslaydi. Yoki bir tomchi neft 1- 1,5 kvadrat metr kub suv yuzasini yupqa pardasi bilan qoplaydi. Natijada baliqlar va boshqa dengiz hayvonlari, suv qushlari hayotini xavfga soladi. Sanoat obyektlari atroflariga chiqarib tashlangan issiq oqava suvlar mazkur joydagi fauna va flora hayotiga zararli ta’sir qiladi. Issiqlik va atom elektr stansiyalarining sovitish uchun ishlatiladigan iliq suvlardan foydalansa bo’ladi. Masalan Angliyada Xatterson atom elektr stansiyasidan chiqqan iliq suv ulkan suv havzasiga oqizib quyilgan va u yerda turli xil baliqlar boqilgan bu baliqlar o’zini yaxshi his qilib ochiq dengizga qaraganda ikki baravar tez yetilgan. Insoniyat jamiyati taraqqiyoti jarayonida tabiiy suv tarkibini o’zgartirdi va tezlik bilan o’zgartirmoqda. Shuning uchun suvni muhofaza qilishda, iflos suvlarni tozalashdagi muhandislik usullarini yanada takomillashtirish lozim. Suv quyosh radiatsiyasi va iflos suvga toza suv kelib qo’yilishi natijasida qaytadan tozalanishi mumkin. Turli bakteriya, zamburug’ va suvo’tlar suvning qayta tozalanishida faol agentlardan hisoblanadi. Lekin suv turli iflos moddalarga haddan tashqari to’yingan bo’lsa u holda uni tozalash uchun turli texnologik usullardan foydalanish kerak. Keyingi paytlarda suvni ko’p sarflaydigan sanoat tarmoqlari joylashgan sex va zavodlarda chiqindi suvlarni tozalaydigan uskunalar qurilmoqda. Sanoat va qishloq xo’jaliklaridan chiqqan iflos suvlarni zararsizlantirib yana qaytadan ishlatish mumkin. Masalan, hozirgi zamon neftni qayta ishlash va metallurgiya zavodlari va sexlarida ishlatilgan suvning 97% qaytadan ishlatilmoqda. Hozirgi kunda mamlakatimizning bir qancha sanoat korxonalaridan ko’plab iflos chiqindi suvlar chiqmoqda. Xo’jalik maishiy obyektlardan chiqan iflos suv ilgarigiga qaraganda endilikda 4 marta ko’p [4]. Iflos suvlarni tozalashda asosan uch usuldan mexanik, kimyoviy, biologik usullardan foydalanilmoqda. Iflos suvlarni mexanik usul bilan tozalaganda maxsus qurilmalar yordamida suvga qo’shilgan og’ir zarralar, suv yuzasidagi moy-yog’, neft va boshqa moddalar ushlab qolinadi. Iflos suvlarni kimyoviy usul bilan tozlashda turli reagentlardan foydalaniladi. Reagentlar ba’zi birikmalar bilan reaksiyaga kirishsa, boshqalari esa zararsizlantirib turadi. Iflos suvlarni biologik usulda sun’iy sharoitda tozalash mumkin, bundan tashqari mikrobiologik, biokimyoviy jarayonda tozalash anchagina ahamiyatga ega. Tabiatda suvni biologik usul bilan tozalashda daryo trassalari va tekis maydonlardan foydalaniladi. Chunki iflos suv tuproq orqali o’tganda zararli moddalar tuproq qatlamida qoladi. Suvni tuproqlarda tozalashda kichik suv omborlaridan ham foydalaniladi. Bu holda bir necha ming suv havzasi bir-biri bilan tutashgan bo’lishi kerak. Chunki tinigan iflos suv bir havzadan ikkinchi bir havzaga o’tganda tozlanib o’tadi. Iflos suvni biologik usulda sun’iy sharoitda tozalash uchun maydonchalarga maxsus qurilmalar quriladi. Yirik va o’rta kattalikdagi materiallar ustida turli qalinlikda aerob mikroorganizmli biologik plyonka qoplanadi va iflos suv shu materillardan o’tkaziladi. Natijada biofiltr suvdagi turli zararli moddalarni olib qoladi va suvni toza holda chiqaradi. Oqova suvlarning suv havzalariga tushishi ularning kimyoviy, fizikaviy, bakteriologik tarkibini o’zgartirib yuboradi. Natijada suvda yashovchi jonivorlar qirilib, suvdagi modda almashinuvi jarayoni izdan chiqadi. Keyingi vaqtlarda suv hayvonlarining bu omillarga sezgirligi ancha yuqori bo’lib qoldi. Masalan, 1litr suvdagi 0,25-2,5 mg margimush planktonlarni, mayda suv hayvonlarini o’ldiradi, 10-20 mg margimush esa katta baliqlarni nobud qiladi. Xo’jalik suvlarini suv havzalariga oqizish oqibatida suv o’simliklari o’lib, suv yuzini qoplaydi. Natijada suvning mazasi, hidi va boshqa xususiyatlari o’zgarib, suv sasiy boshlaydi. Suv o’simliklarining o’lishi natijasida zaharli gazlar ajralib chiqadi. Issiqlik energiyasi ishlab chiqaruvchi korxonalarning chiqindi suvlari suv havzasidagi suv haroratini 8-10oC ga ko’tarib, mikroorganizmlarning o’sishiga imkon yaratadi. Radioaktiv moddalar saqlaydigan chiqindi suvlar eng xavfli suvlardir. Bunday suvlar termoyadro qurolini suv ostida tekshirilganda, uran olinganda hosil bo’ladi. Inson tanasining taxminan 75%i suvdan iborat. Yosh tananing to‘qimalari ayniqsa suvga boy bo‘ladi va u shunday tuzilganki, suvsiz normal faoliyat yurita olmaydi. Tananing 10% suvsizlanishi ruhiy va jismoniy layoqatsizlikka olib keladi. 20% suvning yo‘qotilishi tananing o‘limiga sabab bo‘ladi. Shu bois parhez bo‘yicha mutaxassislar har kuni 1,5 litrdan 4 litrgacha suyuqlik ichishni tavsiya qiladilar. Yosh o‘tishi bilan tanada suvning miqdori kamayib boradi: masalan, uch oylik homila tanasi 95%, besh oylik homila tanasi 85%, yangi tug‘ilgan go‘dak tanasi 70%, voyaga etgan kishi tanasi taxminan 65% suvdan iborat bo‘ladi. Shu munosabat bilan tanadagi kolloid moddalar, ayniqsa, oqsillarning katta miqdordagi suvni bog‘lash qobiliyati pasayishi olimlar tomonidan tananing qarishi sabablaridan biri sifatida e’tirof etiladi. Bizga ma’lumki, suv ichish tanamiz uchun foydali, biroq shuni bilgan holda ko‘pchilik insonlar oddiy suvni juda kam iste’mol qilishadi va uning o‘rnini turli ichimliklar bilan qoplashadi. Umuman olganda, hozirgi zamon kishisi suv iste’molini minimal darajaga tushirib qo‘ymoqda va suvning o‘rniga ko‘pincha biz qahva, choy, sodali suv, spirtli ichimliklar ichyapmiz, meva sharbatlari va sutni gapirib ham o‘tirmaymiz. Suv keng tarqalganligi va uning insonlar hayotidagi ahamiyati kattaligi tufayli qadimdan hayot manbai xisoblanadi. Qadimgi dunyo faylasuflari fikricha, suv hayot uchun zarur boʻlgan 4 unsurning biridir (olov, havo, tuproq qatori). Shu bilan birga suv sovuqlik va namlik eltuvchisi deb ham qaralgan. XVIII asrning oxirigacha suvni individual kimyoviy element deb kelindi. 1781-1782 yillarda ingliz olimi G. Kavendish suvni ilk bor vodorod va kislorod aralashmasini elektr uchquni bilan portlatib sintez qilgan. 1783-yilda fransuz olimi A. Lavuazye bu tajribani takrorlab, suvning vodorod va kisloroddan tarkib topganligini tasdiqladi. Organizmdagi suv barcha oʻsimliklar, tirik organizmlar va mikroorganizmlarda moddalar almashinuvi uchun zarur asosiy vosita, shuningdek, bir qancha kimyoviy fermentativ reaksiyalarning substrati hisoblanadi. Fotosintez jarayonida suv karbonat angidrid bilan birgalikda organik moddalar hosil boʻlishida qatnashadi va shu bilan birga Yerda tirik organizmlar hosil boʻlishi vositasi hisoblanadi. Suv toʻqimalar faoliyatini, oziq moddalar va almashinuv mahsulotlari (qon, limfa, oʻsimliklar sharbati)ning singishini, fizik termoregulyasiyani va hayot faoliyatiga tegishli boshqa jarayonlarni taʼminlaydi. Organizmlarda juda kup miqdorda suv boʻladi. Odam tanasidagi barcha suyuklik va toʻqimalar tarkibida massasiga nisbatan 65% chamasida suv boʻladi. Odam ochlikka bir oydan ortiqroq chidashi mumkin, lekin suvsizlikka bir necha kundan ortiq chiday olmaydi. Suvda organizmning yashashi uchun zarur boʻlgan organik va anorganik moddalar eriydi. Odamning suvga boʻlgan fiziologik ehtiyoji, iqlim sharoitiga qarab, sutkasiga 3-6 l ni tashkil etadi. Suv hayvonlar uchun qanchalik kerakligi haqida fikr yuritaylik. Hayvonlar olamida ham hech kim suvsiz yashay olmaydi. Sahrolarda yashaydigan qo’shoyoqlar, echkemar, ilon va boshqa hayvonlar go’yoki umuman suv ichmaydi. Uni u yerda topib ham bo'lmaydi. Biroq ular chanqoqni his qilmaydi, chunki ularga yemish orqali qabul qilinadigan namlik yetarli. Jazirama sahrolarda yashaydigan hayvonlar, jirafalar uzoq vaqt suv ichmasdan yuradi, chunki ular kerakli suyuqlikni fillar va begemot¬ lar. Issiq kunda fil 200 litrdan ortiq suvni icha oladi. Suv va yemish axtarib, fillar yuzlab kilometrni bosib o'tadi. Fillar o’ralarni chuchuk suvlar joylashgan uncha chuqur bo'lma¬gan joylarda qazishadi. Shu tarzda katta bo'lmagan suv havzalari hosil bo'ladi. Hayvonlar bu suvni ichadi, o’ynaydi, bir-biriga sepadi va issiqda undan orom oladi. Agar suv kam bo’lsa, chanqoqni arang bosib, suvni bolalariga qoldirishadi. Sahro kemasi - tuya kamroq suv ichadi, 100 litrga yaqin. U suvni g'amlab, uzoq vaqt umuman usiz yura oladi. Eng asosiysi keyin organizmdagi suv zaxira¬- sini vaqtida to'ldirib olishidir. Jadval-1: Suvni tozalashning eng asosiy usullari Jadval-2: Suvli eritmada ifloslantiruvchi moddalarni olib tashlash uchun har xil turdagi adsorbentlar Jadval-3: An’anaviy suv tozalash usullarining bosqichlari keltirilgan Adabiyotlar 1. Juornal of chemistry of Uzbekistan- 1997. Bhatnagar et al. 2015.Gupta et al. 2019 2. www.elsevier.com/locate/eti. URL;https;//7universum.com/ru/nature/archive/item12160. 3. Wikipedia https;//uz.m.https//staff.tiiame.uz.https;//sgcc.uz. 4. T.Babayev,,Yuqori molekulyar birikmalar. T. 2015. 457-458. bet. SUV VA UNING XUSUSIYATLARI Malikov Samandar Fizika va kimyo fakulteti Kimyo 20/1 guruh talabasi Chirchiq davlat pedagogika universiteti Ichimlik uchun mos suv yomg'ir, jo'mrak, quduq, daryo, ko'l va buloq bo'lishi mumkin. Suvning kimyoviy tarkibi - bu har bir o'ziga xos joyning tabiati va har bir o'ziga xos joyning geologik tabiati va geologik jins. Ichimlik suvining sifati uning organoleptik xususiyatlari: harorati, shaffofligi, rangi, hidi, ta'mi, qattiqligi bilan belgilanadi. Zamonaviy manbalardan olingan suvda erigan va erimagan aralashmalarning shunday "guldastasi" bo'lishi mumkinki, uni ishlatish ba'zan xavfsiz emas. An'anaviy ravishda suv tarkibidagi aralashmalarni "zararli" va "foydali" ga bo'lish mumkin. "Foydali" moddalar inson salomatligi uchun zarurdir, ularning etishmasligi jiddiy kasalliklarga olib keladi. Shuning uchun, tanlangan tozalash usulidan qat'i nazar, bu foydali komponentlar suvda saqlanishi juda muhimdir. Foydali moddalar orasida kaliy, natriy, kaltsiy va magniy tuzlari mavjud. Bizning hududimizdagi er osti suvlarining ko'p qismi qattiq qattiqlikka ega va temir va marganetsning yuqori konsentratsiyasini o'z ichiga oladi. Ifloslanish natijasida suv ko'p miqdordagi "zararli" moddalar bilan boyitiladi, ular orasida pestitsidlar, gerbitsidlar, nitratlar va nitritlar, fenol, benzol, og'ir metallar mavjud. Aytish kerakki, biz hozirda litrda ikki grammgacha mineral moddalarni o'z ichiga olgan suvni ichamiz. Kam konsentratsiyalarda mavjud bo'lgan, ammo tananing ko'plab fiziologik jarayonlarida muhim rol o'ynaydigan moddalar katta ahamiyatga ega. Masalan, tarkibida ftor miqdori 0,6 mg/l dan kam bolgan ichimlik suvini uzoq muddat istemol qilish tish kariesining rivojlanishiga, 1,5 mg/l dan ortiq bolsa florozga (tish boyashiga) olib keladi. Radioaktiv zarralar va og'ir metallar yanada jiddiy kasalliklarga olib keladi. Temir va marganetsning ko'payishi nafaqat zamonaviy uy jihozlarini ishdan chiqaradi, balki jigar, oshqozon-ichak traktining disfunktsiyasini keltirib chiqaradi va miyaning fermentativ tizimlariga salbiy ta'sir qiladi. Bir qarashda, bunday suv toza bo'lib ko'rinadi, lekin uning bir muddat turishi kifoya qiladi, chunki idishda xarakterli jigarrang rangdagi cho'kma ko'rinadi. Shuning uchun uy uchun suv ta'minoti manbasini tanlashga to'liq mas'uliyat bilan yondashish kerak. Va agar suv sifati sanitariya talablariga javob bermasa, unda manbani o'zgartirish yoki zamonaviy texnologiyalar bizga taqdim etadigan suvni tozalashning samarali usullaridan birini qo'llash kerak. Kran suvi ichishga yaroqli hisoblanadi, chunki u maxsus ishlovdan o'tadi. Musluk suvidan barcha texnik ehtiyojlar uchun xavfsiz foydalanish mumkin, suvda xlor miqdori ko'paygan hollar bundan mustasno. Suvni bir necha kun davomida idishlarda himoya qilish yaxshidir va shundan keyingina uni oldindan qaynatib, ichimlik ehtiyojlari uchun ishlating. Yomg'ir suvi yumshoq, ozgina kislotali, kislorod bilan boyitilgan (quduq suvidan taxminan 10 baravar ko'p). Har doim u sug'orish va yakka tartibdagi uyda yuzaga keladigan boshqa texnik ehtiyojlar uchun eng yaxshi deb hisoblangan. Ammo hozirgi vaqtda yomg'ir suvida kimyo sanoati chiqindilari, qattiq yoki suyuq yoqilg'ining yonish mahsulotlarining aralashmalari bo'lishi mumkin. Ushbu mahsulotlar atmosferada bo'lib, yomg'ir suvi to'plangan binolarning tomlariga yotqiziladi. Ayniqsa, tsement va ohak aralashmalari xavflidir, buning natijasida suv qattiqlashadi va deyarli butunlay o'z qiymatini yo'qotadi. Shuning uchun, yomg'ir suvini qo'llashdan oldin, ayniqsa, Rossiya Federatsiyasining sanoat hududlarida uni tahlil qilish yaxshidir. Quduq suvi odatda ko'p miqdorda minerallarni o'z ichiga oladi. Quduq suvining mineral moddalar bilan to'yinganligi yomg'ir suvi tuproq orqali o'tib, tuproq tarkibidagi minerallarni eritib, keyin suvli qatlamlarga tushganda sodir bo'ladi. Bunday suvni maishiy ehtiyojlar uchun ishlatishdan oldin laboratoriyada tekshirish kerak. Bu qoida buloq suviga teng qo'llaniladi. Daryo yoki kol suvida mineral ifloslantiruvchilardan tashqari odamlar, hayvonlar va osimliklar uchun xavfli bolgan sanoat va maishiy chiqindilar bolishi mumkin. Shuning uchun ehtiyot choralari va ehtiyot choralariga doimo rioya qilish kerak. Adabiyotlar: Internet ma'lumotlari. Yer osti suvlari Yer osti suvlari' - Yer poʻstining yuqori qismidagi togʻ jinslari qatlamlarining gʻovak boʻshlikdarida joylashgan suyuq, qattiq (muz), bugʻsimon holatdagi suvlar. Yer osti suvlari umumiy suv resurslarini bir qismi boʻlib , suv taʼminoti va sugʻorish manbai sifatida xalq xoʻjaligi uchun katta ahamiyatga ega. Sugʻoriladigan yerlarning meliorativ ahvoli grunt suvlarining holati bilan belgilanadi. Yer osti suvlarini gidrogeologiya fani oʻrganadi. Suv molekulyar kuchlar tutib turadigan bogʻlangan hamda ogʻirlik kuchi yoki bosim farqi taʼsirida harakatda boʻladigan gravitatsion yoki erkin holatda boʻlishi mumkin. Bogʻlanmagan suv bilan toʻyingan togʻ jinslari qatlamlari suvli gorizont deyiladi, ular suvli komp-lekslarni hosil qiladi. Yer osti suvlari suv saqlovchi jinslarda tuplanish harakteriga koʻra gʻovak (yumshoq jinslarda), dara (tomir) — qattiq jinslarda va karst (gʻor) (darz-karst-yengil eriydigan karbonat va gipsli jinslarda) suvlariga boʻlinadi. Joylashish sharoitiga koʻra Yer osti suvlari tuproq suvi (qarang Tuproq suv rezkimi), mavsumiy suvlar (yuza suvlar; aeratsiya zonasidagi suv saklovchi qatlamlar ustida yogʻinlar yoki sugʻorish suvlarining shimilishidan hosil boʻladi); grunt suvlari (yer yuzasiga eng yaqin birinchi suv oʻtkazmaydigan qatlam ustida toʻplanadi) va qatlamlararo (bosimsiz, bosimli, artezian, suv oʻtkazmaydigan qatlamlar oʻrtasida joylashgan suvli qatlamlar) suvlarga boʻlinadi. Kelib chiqishiga koʻra Yer osti suvlari atmosfera yogʻinlari, daryo va sugʻorish suvlarining shimilishi natijasida hosil boʻluvchi infiltratsion; togʻ jinslari qatlamlarida suv bugʻlarining quyuqlashuvidan hosil boʻluvchi kondensatsion; choʻkindi togʻ jinslari paydo boʻlish jarayonida dengiz suvlarining koʻmilib qolishi natijasida hosil boʻlgan sedimentatsion va magma soviganda yoki Yer mantiyasidan chiqadigan yuvinil suvlariga boʻlinadi. Yer osti suvlarining yer yuziga tabiiy chiqishi bulok, (chashma) deyiladi va oqib chiquvchi va qaynab chiquvchi (qaynar buloq)larga boʻlinadi Yer osti suvlari tabiiy eritmalar boʻlib, tarkibida deyarli barcha maʼlum kimyoviy elementlar uchraydi. Minerallashuvi (suvda erigan moddalarning umumiy miqdori, g/l) boʻyicha Ye.o.s. chuchuk (1,0 gacha), shoʻrtam (1,0—10,0), shoʻr (10,0—50,0) va namakob (50 dan koʻp) turlariga boʻlinadi. Harorati boʻyicha esa sovigan (4° gacha), sovuq (4—20°), iliq (20—37°), issiq (37-42°), qaynoq (42—100°) va oʻta qaynoq (100° dan yuqori) Ye.o.s. ga boʻlinadi. Infiltratsion suv tabiatda keng tarqalgan, qolganlari sof holda juda kam uchraydi. Aholi, sanoat va yaylovlarni suv bilan taʼminlashda, yerlarni sugʻorishda, tibbiyotda (mineral suvlar), issiqlik bilan taʼminlashda (issiq suvlar), har xil tuz va kimyoviy elementlar (yod, bor, brom va b.) olishda Ye.o.s. dan foydalaniladi. Yer osti suvlari yerlarning botqoqlanishi va shoʻrlanishiga sabab boʻladi. Bunga qarshi kurashish uchun ochiq va yopiq gorizontam drenajlar va burgʻi quduqlari kavlanadi. Choʻllarda Ye.o.sdan keng foydalanildi. Qoraqum, Qizilqum va Ustyurt yaylovlari asosan Ye.o.s. bilan taʼminlangan. Órta Osiyo hududida 150 dan ortiq yirik Yer osti suvlari konlari aniqlangan. Ularning har yili tiklanib turadigan ekspluatatsion zaxirasi 1500 m3/s dan ortiq, chuchuk suvlar hissasi 1000 m3/s yaqin, qolgan qismi esa turli darajada (2—3 dan 15 g/l gacha) minerallashgan. Oʻrta Osiyoda 40 mingdan ortiq foydalaniladigan burgʻi quduqlari mavjud, ulardan 5 mingga yaqini suvi otilib chiqadigan artezian quduqlaridir; ularning koʻpchiligidan ekinlarni sugʻorishda foydalaniladi. Проблемы, вызванные высыханием Аральского моря. К беспрецедентному по масштабам негативному воздействию на экологию среднеазиатского региона привело продолжающееся усыхание Аральского моря. Неблагоприятные последствия ощутили на себе более 60 млн человек, проживающих в бассейне Аральского моря. На высохшем дне моря, служившем природно-климатическим регулятором Приаралья, образовалась песчано-соляная пустыня Аралкум площадью более 5,7 млн га. Аральский кризис привел к резкому дефициту и высокой загрязненности речных вод, используемых для питьевого водоснабжения и орошения, ухудшению здоровья населения, росту детской смертности. Население Средней Азии выросло с 10,5 млн до 24,7 млн человек в 1897–1959 гг. Этот рост населения требовал больше сельскохозяйственной продукции для пропитания. В 1980-х годах увеличилось орошение хлопка, что привлекло людей, мигрировавших в бассейн Аральского моря (БАМ) из других частей Советского Союза. Увеличение водозабора из Амударьи и Сырдарьи на промышленные, сельскохозяйственные и бытового использования, ограниченный сток воды в Аральское море. Это привело к высыханию Аральского моря. Кроме того, обратный сток был загрязнен промышленными и сельскохозяйственными сточными водами. Соли играют значительную роль в организме и выполняют функцию электролита, помогающего нервной системе работать правильно. Почки помогают регулировать концентрацию электролитов в организме. Однако увеличение концентрации солей может нарушить стандартные биологические механизмы и привести к ряду заболеваний. Поскольку уровень соли в бассейне был очень высоким, люди, использующие воду, страдали от таких заболеваний, как гипертония, гиперкальциурия, сердечно-сосудистые заболевания, высокое кровяное давление, камни в почках и нарушение метаболизма костей.Высыхание Аральского моря привело к засолению почв на орошаемых участках бассейна и более высокому уровню минерализации грунтовых вод, сопряженному с засолением впадающих рек и русел. Из-за повышения солености воды местное население Приаралья (Казахстан и Узбекистан) сталкивается с различными респираторными заболеваниями и накоплением камней в почках. Металлы, такие как свинец, ртуть и кадмий, сохраняются в соляной корке, обнаруживаются в более высоких количествах среди этого населения, что приводит к анемии. Большие соленые озера представляют собой массивные резервуары с соленой водой. Эти озера претерпевают естественные изменения на протяжении нескольких тысячелетий. Хотя в последнее время многие из этих озер высыхают ускоренными темпами из-за антропогенной деятельности. Постоянно растущее население, растущий спрос на воду и экономика, ориентированная на сельское хозяйство, кажутся обычной комбинацией для высыхания больших соленых озер. Забор воды на хозяйственно-бытовые, промышленные и ирригационные нужды приводит к уменьшению притока к озерам и их смыванию. Аральское море является примерами такого затруднительного положения. Высыхание соленых озер порождает проблемы со здоровьем и социально-экономические проблемы. Использованная литература. 1.Всемирная метеорологическая организация (ВМО). Песчаные и пыльные бури. Доступно (по состоянию на 11 октября 2019 г.). 2.Виггс, Г. Ф.; О'Хара, С.Л.; Вегерд, Дж.; Ван Дер Меер, Дж.; Смолл, И.; Хаббард, Р. Динамика и характеристики эоловой пыли в засушливых районах Центральной Азии: возможное воздействие на воздействие на человека и здоровье органов дыхания в бассейне Аральского моря.геогр. Дж.2003 г. 3.Вегерих, К.; Ван Ройен, Д.; Солиев, И.; Мухамедова, Н. Водная безопасность в бассейне Сырдарьи. Вода 2015,7, 4657–4684. 4.Micklin, P. The Aral Sea disaster. Annu. Rev. Earth Planet Sci. 2007. 5.Tussupova, K.; Anchita; Hjorth, P.; Moravej, M. Drying lakes: A review on the applied restoration strategies and health conditions in contiguous areas. Water 2020. 6.Micklin, P.; Aladin, N.; Plotnikov, I. The Aral Sea: The Devastation and Partial Rehabilitation of a Great Lake; Springer: Berlin/Heidelberg, Germany, 2014. 7.Burnakova, E. Nature–Society Linkages in the Aral Sea Region. J. Eurasian Stud. 2013. ВОДА КАК ХИМИЧЕСКИЙ РЕАГЕНТ В СОВРЕМЕННОЙ АНАЛИТИЧЕСКОЙ ЛАБОРАТОРИИ Элиза Эсеркипова – студентка 3 – курса
Со столь громкого заявления хотел бы начать данный очерк, который будет посвящен концепции использования очищенной воды и растворителей для ВЭЖХ в современной аналитической лаборатории. Приведенная ниже информация поможет Вам избежать наиболее распространенных проблем, связанных с загрязнением воды. Статья посвящена преимущественно применению метода ВЭЖХ, но все сказанное в ней в той или иной степени справедливо в отношении любых высокоточных и чувствительных приложений. Поскольку вода в аналитической лаборатории является таким же химическим реагентом, к качеству которого необходимо относиться не менее строго, чем к качеству любого другого реагента высокой степени чистоты. Системы ВЭЖХ ВЭЖХ в наши дни является одним из самых распространенных аналитических методов, используемых в различных лабораториях для широкого спектра приложений. Системы ВЭЖХ характеризуются: • Повышенной чувствительностью • Большой скоростью проведения исследований • Высокой воспроизводимостью результатов. Чтобы в полной мере использовать потенциал ВЭЖХ, чистота реагентов и растворителей должна соответствовать самым высоким стандартам. Очищенная вода: в одном ряду с растворителями Для растворителей, используемых в ВЭЖХ, существует несколько различных типов или градаций по степени чистоты: HPLC, LC-MS, ULC/MS. Учитывая, что обычно вода содержится в растворах в довольно высоких концентрациях (от нескольких до десятков процентов!), количество примесей, которые могут проникнуть из нее, будет более ощутимым, нежели из других компонентов раствора. Таким образом, по важности использования очищенная вода находится в одном ряду с растворителями для ВЭЖХ высокой степени чистоты. Количество примесей, которые могут проникнуть из воды, будет более ощутимым, чем из других компонентов раствора. Становится понятно, что для предотвращения искажений результатов анализа и для поддержания прибора в надлежащем состоянии очень важно использовать воду, не содержащую посторонних примесей. Надежным источником такой воды является свежеприготовленная сверхчистая вода, полученная с помощью эффективной системы очистки. Группы примесей Вода разной степени очистки различается по содержанию примесей, потенциально влияющих на разделение компонентов. Существует пять основных групп примесей: • Неорганические ионы • Органические • Частицы и коллоиды • Бактерии и их субпродукты • Растворенные газы Влияние загрязненной воды на результаты ВЭЖХ-анализа В ходе многочисленных практических исследований, которые проводились при поддержке научно-исследовательского центра компании «Мерк Миллипор», было установлено искажающее влияние недостаточно чистой воды на результаты, получаемые по данным ВЭЖХ-анализа. Кроме того, ионные, бактериальные и механические примеси имеют свойство аккумулироваться в колонках – влияют на процесс разделения и приводят к их забиванию. Это является причиной низкой воспроизводимости результатов, плохого разрешения и, наконец, аварийной остановки самого прибора. Органические примеси Органическое загрязнение оказывает, пожалуй, наибольшее влияние на проведение ВЭЖХ и тем более на ультраВЭЖХ. Первый и наиболее распространенный источник органики в хроматографе – это смесь воды и растворителя, используемая в качестве подвижной фазы. Посторонние органические примеси, содержащиеся в подвижной фазе, накапливаются в колонке, что приводит к очень нестабильной и шумной базовой линии, появлению множества посторонних пиков на хроматограмме и сокращению срока службы колонки. Показатель органической загрязненности воды Общий органический углерод, или ТОС, отражает общее содержание углерода и является показателем органической загрязненности воды. Бутилированная вода для ВЭЖХ не имеет спецификации по уровню ТОС. Уровень ТОС меняется в зависимости от производителя и значительно превосходит уровень ТОС в свежеприготовленной сверхчистой воде (табл. 1). Бактерии проявляют долгосрочный эффект: однажды попав в прибор, они никуда не исчезают, а продолжают расти и размножаться. В основном они загрязняют инжекторы и насос, части масс-спектрометра, могут засорять колонки и фритты, приводя к повышению противодавления. Также бактерии выделяют ионы и органику, что обусловливает появление паразитных пиков. ЯНГИ СУҒОРИШ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ Собиров Жавохир, “Кимё ” йуналиши 2-боскич талабаси
Қишлоқ хўжалигини ислоҳ қилиш, фермер хўжаликларини ривожлантириш, ишлаб чиқариш ва бозор инфратузилмасини барпо этиш борасида амалга оширилган чора тадбирлар, қишлоқда ҳақиқий мулкдорлар синфини шакллантириш, қишлоқ хўжалик маҳсулотлари ишлаб чиқаришни ҳамда қишлоқ аҳолисининг даромадларини кўпайтириш имконини берди. Шу муносабат билан 2007 йил 29 октябрдаги Ўзбекистон Республикаси Президентининг ПФ-3932 сонли “Ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги фармони қабул қилинди. Ушбу фармоннинг амалий ижросини таъминлаш мақсадида кўпгина қатор ишлар бажарилмоқда. Шуниндек ҳозирги даврда суғориладиган ерларнинг мелиоратив ҳолатини ижобий ҳолатда сақлаш билан бирга, экинларнинг вегетация даврида керакли ҳажмдаги суғориш сувлари билан таъминлаш муҳим аҳамият касб этмоқда. Шу билан бирга суғоришни тўғри ташкиллаштириш яъни суғориш усули ва техникасини моддий ва иқтисодий жихатдан тўғри танлай билиш, қишлоқ хўжалик экинларининг ҳосилдорлиги ва тупроқ мелиоратив ҳолатини ижобий ҳолатда ушлаб туриш имконини беради. Қишлоқ хўжалиги экинларининг суғориш сифати кўп ҳолларда суғориладиган майдонларнинг бир хил намликка эга бўлиши билан баҳоланади. Айнан шу масалаларда ҳам кўпгина изланишлар олиб борилмоқда. Ҳозирги вақтда сувни бир хил тақсимлаб берадиган суғориш техника ва технологиялари эскирган. Биз таклиф қилаётган усулда нестехиометрик интерполимер комплекслар (НИПК) ва кимё заводи чиқити фосфогипс (Ф) асосида олинадиган кимёвий меиорантлар шунга йўналтирилган. НИПК махсус ўзига хос хусусиятга эга, бошқа ташкил этувчилар бундан мустаснодир. Амалиётда қўлланиш соҳасининг кенгайиши, НИПК олдига янги модификациядаги композициялар ҳосил қилиш каби вазифаларини қўяди, бу эса нисбатан тақчил бўлмаган компонентлар эвазига амалга оширилади. Барча техник ечимлар ва изланишлар технологик жараёнларни жадаллаштириш мақсадида, қишлоқ ва сув хўжалиги, атроф муҳит муҳофазасида пайдо бўлаётган муаммоларнинг олдини олиш мақсадида ишлаб чиқилади. НИПК техник-иқтисодий кўрсатгичлари натижалари, тўлдирувчи сифатида кимё саноати чиқитларидан фойдаланилганда юқори кўрсаткичларга эришиш имкониятини берувчи техник ечим ишлаб чиқилди. Бунинг учун Олмалиқ кимё заводи чиқити - фосфогипсдан фойдаланилди. Бунда икки хил масала ечилиши кўзда тутилади: -турли тузилишга эга полимерларни яратиш; -НИПКлардан томчилатиб суғоришда политилен трубаларнинг ўрнини босувчи янги технологияларни ишлаб чиқиши. Муҳандислик тадқиқотлари ва уларнинг таҳлиллари натижаларидан олинган ғовакли композицион материалларнинг самарадорлигига таъсир қилувчи асосий омиллар аниқланди. Уларга қуйидагилар киради: 1. Дисперс муҳит хусусиятлари ва комплектлаштирувчи компонентлар муносабати ўзаро боғлиқдир. Компонентлар рационал танланганда (тўлдирувчининг аниқ минерал таркибини ҳисобга олган ҳолда) стехеометрикга қараганда анча самарали компонентлар муносабати келиб чиқади. Бу реал муҳитда вужудга келган максимал ярим комплекс миқдорига (ёки интерполимер комплекс йиғиндисига) мос келади. 2. Интерполимер комплексларга тўлдирувчиларни қўшиш (Ф) ва НИПК ни тайёрлаш тартиби аниқланди. Бунда алоҳида компонентларнинг қўшиш вақти, оралиқ интервалини қисқартириш, лекин ўрта ва биринчи компонент алоқасини керакли минимал оралиқда ушлаб турилса, максимал самарага эришилиши кўзда тутилади. Бунга бир қатор аниқ минерал муҳитга эга бўлиш учун, кўпроқ самарали натижага, сувли эритмага бир вақтда қўшилган комплементар компонентлар орқали эришилади. Олинаётган КМ хоссаларини бошқариш учун учун қуйидаги: - чизиқли полимер-полимер(ярим элетролит комплекслар ПЭК); -чизиқли полимер-компакт заррачалар НИПК фойдаланиш тавсия этилади. Иккинчи компонент икки хил кўринишда фойдаланилади: қум ва Ф ҳисобидандир. Ишлаб чиқилган ғовакли композициялар қуйидаги муаммоли вазифаларни ечиш имконини беради: - тупроқ юзида, ёки тупроқ асосли ер иншоотларида, зовур ёки суғориш канали, траншеялар ва шу кабиларда плёнка хилидаги изоляция қопламасини, шунингдек филтрацияга қарши экран ҳосил қилиш; - йўлларда қумдан ҳимоялаш қопламаси, карьерларда, қазималарда, қум барханларининг ҳаракатини камайтириш, тупроқнинг сув ва шамол эррозиясига қарши курашни ҳосил қилиш; - томчилатиб суғоришда ғалвирли материалларни яратиш. Шундай қилиб, композициион материалларнинг янги типи ишлаб чиқилди. Амалиётда НИПК ва тўлдирувчилар(қум ва Ф)дан мураккаб структуралар вужудга келиши назарий жиҳатдан исботланди. Ушбу НИПК ва у асосидаги КМдан ҳозирги бозор иқтисоди даврида, сувдан фойдаланишнинг нисбатан арзон ва тежамкор усулларида қўллаш орқали фойдаланиб керакли самарага эришсак бўлади. Мисол учун энг оддий суғориш усули ҳисобланадиган ер устидан эгатлаб суғоришда, ер остига эгат узунлигининг маълум қисмигача экран ётқизиб шимилишга қарши экран ҳосил қилиб суғориш меъёрини камайтирсак, мақсадга мувофиқ бўлади. Агар эгат нишаблиги бўйича берилаётган сувни шу тарзда тежаш имконияти ҳосил қилинса, бунга қўшимча равишда тупроқнинг намланиш эпюрасини бошқаришга яъни керакли чуқурликгача бўлган масофада ушлаб қолинишига кенг имконият яратилади. Бу усулнинг авфзаллигига келадиган бўлсак, чет элда фойдаланилаётган томчилатиб ёки ёмғирлатиб суғориш усулларига нисбатан арзон ва ташкил этувчи элементларининг нисбатан РЕспубликамиз киё заводларида ишлаб чиқилишидир. Download 376.02 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|