Bosh va ikkinchi darajali bo`laklar

Bosh va ikkinchi darajali bo`laklar
Hozirgi o`zbek adabiy tilida gap bo`laklari beshta bo`lib, bular

1. 
   Ega .
   
2. 
   Kesim .
   
3. 
   To`ldiruvchi.
   
4. 
   Aniqlovchi.
   
5. 
   Hol .
   

Eslatma! Ega va kesim bosh bo`laklar hisoblanadi. Aniqlovchi, to`ldiruvchi, hol esa ikkinchi darajali bo`laklar hisoblanadi.
Ega
Ega gap kesimining qo`shimchalaridan anglashilib turgan shaxs-son ma’nosini aniqlashtiruvchi bo`lak egadir. Ega asosan, kim? nima? qayer? so`roqlariga javob bo`ladi. Ega doim bosh kelishik shaklida bo`ladi, egalik va ko`plik shakillarini qabul qilish mumkin .
Ega quydagi so`z turkumlari bilan ifodalanadi:¹

1.Ot bilan	Aziz o`sha kitobni o`qidi.
2. Olmosh bilan	Sen o`zingni maqtama, seni birov maqtasin.
3.Harakat nomi bilan	O`qish jafoli, keti vafoli.

Otlashganda

4.Son bilan	Ikkalasi ham chiqib ketishdi.
5.Sifatdosh bilan	O`qigan o`qdan o`zar, o`qimagan turtkidan shoshar.
6.Sifat bilan	Yaxshilar ko`paysin, yomon qolmasin.
7.Ravish bilan	Ko`p so`zning ozi yaxshi, oz so`zning o`zi yaxshi.
8.Taqlid bilan	Qars ikki qo`ldan chiqadi.
9.Modal bilan	Bor so`zlaydi, yo`q o`ylaydi.
10.Ibora bilan	Uyning yuziga ayoq qo`yish axloqimizga zid.
11.Kengaygan birikma	Otlarning otxonaga olib o`tilmagani Ziyodillani taajjublantirdi.

Eslatma! Gaplar eganing ishtirok etishi yoki etmasligiga ko`ra ikkiga bo`linadi.
I.Egali gaplar – gapda ega bo`lagi ishtirok etadi.
Masalan: Men shaftolizor bog`larini kezdim.
II.Egasiz gaplar—gapda ega bo`lagi ishtirok etmaydi.
Masalan: Bugun Samarqandga junaymiz. Eslatma! Egasiz gaplar quydagi guruhlarga bo`linadi.
1.Shaxsi ma’lum gaplar (egasi ma’lum gaplar).
Masalan: Masalani odillik bilan hal etaylik. 2.Shaxsi umumlashgan gap( egasi umumlashgan gap).
Masalan: Onalarimizni avaylaylik. 3.Shaxsi nomalum gap( egasi nomalum gaplar).
Masalan: Endi qattiq o`qishga to`g`ri keladi.

1.Ma’rufjon Dustmurodov. O`zbek tili ma’ruzalar to`plami.Toshkent:Spectrum Media Group,2021-269.

Kesim
Kesim gap markazi bo`lib, nima qildi? nima bo`ldi? kimdir? nimadir? qayerdir? qanday? qancha? qaysi? nechta? nechanchi? bu so`roqlarga javob bo`luvchi so`zlar gapda kesim bo`lib kelishi uchun gap oxirida kelib, undan so`ng nuqta qo`yilishi kerak. U tasdiq-inkor, zamon, mayl, shaxs-son ma’nolarini ifodalab keladi, hukumni ifodalaydi va gapning boshqa bo`laklarini o`z atrofida birlashtiradi. Demak, kesimlik ko`rsatkichlari quydagilar:
-tasdiq-inkor;
-zamon;
-mayl(moddalik);
-shaxs-son.
Gapda yuzaga keltirish, fikrni ifodalash jihatdan kesimning gapdagi ahamiyati juda katta. U hukumni ifodalovchi, gapning asosiy belgilarini ko`rsatuvchi eng muhim bo`lakdir. Gapda ega ham, ikkinchi darajali bo`laklar ( to`ldiruvchi, aniqlovchi, hol) ham bevosita yoki bilvosita kesimga bog`lanadi.
Eslatma! Kesim qaysi turkum so`zlari bilan ifodalanishiga ko`ra ikki xil: fe’l kesim va ot kesim bo`ladi.

1. 
   Fe’l kesim – sos fe’l ba’zan ravishdosh bilan ifodalanadi.
   

Eslatma! guncha qo`shimchasini olgan ravishdoshgina kesim vazifasida keladi.
Masalan: Ishning boshi boshlanguncha.
Fe’l kesim nima qildi? so`rog`ini oladi. Tarkibida zamon, shaxs-son, mayl qo`shimchalari bo`ladi.
1.Ot kesim – fe’lning harakat nomi, sifatdosh shakillari bilan shuningdek ot, sifat, son, olmosh, ravish, undov, modal, taqlid so`zlar bilan ifodalanadi.
Ot kesim va fe’l kesimni topib ajrating

1. 
   Ayozli kunlar o`tyabdi.
   
2. 
   Takrorlash bilimning onasidir.
   
3. 
   Ko`chada odam g`ij-g`ij.
   
4. 
   Uning bu gaplaridan habari yo`q.
   
5. 
   Eman daraxtining egilgani-singani.
   
6. 
   Bizni maqsadimiz o`qimoq.
   
7. 
   Usi yaltiroq, ichi qaltiroq.