Bozor iqtisodiyoti bo‘lg‘usi iqtisodchilardan iqtisodiy voqeliklarni, iqtisodiy

1. An’anaviy (traditsion) jamiyat. Bu jamiyat qishloq xo‘jaligi ustuvorligi, 
yirik yer egalari hukmronligi, mehnat qurollarining oddiy, primitivligi, mehnat 
unumdorligining pastligi bilan tavsiflanadi. Shuning uchun unda jamg‘arish ham 
bo‘lmaydi. 
2. O’tkinchi jamiyat. Bu bosqich markazlashgan davlatning vujudga kelishi, 
ijtimoiy mehnat taqsimotining chuqurlashuvi, hunarmandchilik hamda tadbir-
korlikning vujudga kelishi bilan tavsiflanadi. Jamg‘arish boshlanadi, u o‘z o‘rniga 
ega bo‘ladi. 
Ижтимоий-иқтисодий формация
- 
Ишлаб чиқариш усули (базис) 
Устурма (давлат) 
Ишлаб чиқариш кучлари
иж
ти
м
ои
й
-
си
ѐс
ий
ғо
ял
ар
(с
иѐ
си
й,
ҳу
қу
қи
й,
ди
н
ий
,и
лм
ий
в
а 
ҳ.
к.
) 
м
ун
ос
аб
ат
ла
р 
М
ос
р
ав
иш
да
та
ш
ки
ло
т,
и
до
ра
в
а 
м
уа
сс
ас
ал
ар
Т
ақ
си
м
от
м
ун
ос
аб
ат
ла
ри
А
йи
рб
ош
ла
ш
м
ун
ос
аб
ат
ла
ри
И
ст
еъ
м
ол
м
ун
ос
аб
ат
ла
ри
Ишчи кучи
(малака,
иш
тажрибасига 
эга кишилар) 
Ишлаб чиқариш воситалари
Меҳнат 
воситалари 
Меҳнат ашѐлари
Т
аб
ии
й 
аш
ѐ 
Х
ом
а
ш
ѐ 
М
еҳн
ат
ни
нг
у
муми
й 
во
си
та
ла
ри
М
еҳ
на
т 
қу
ро
лл
ар
и 
И
ш
ла
б 
чи
қа
ри
ш
вос
ит
ала
ри
га
мулк
чи
ли
к 
мун
ос
аб
ат
ла
ри
Ишлаб чиқариш муносабатлари
И
ш
ла
б 
чи
қа
ри
ш
ж
ара
ѐн
ид
а 
ю
за
га
к
ел
ад
иг
ан
мун
ос
аб
ат
ла
р 

---

51 
3. Industrial 
jamiyatga 
o’tish. Bu davrda mehnat qurollarining 
takomillashuvi, sanoatda inqilob (to‘ntarish) yuz beradi. Uning natijasida mehnat 
unumdorligi o‘sadi. Ishlab chiqarish infratuzilmasi shakllanadi, rivojlana 
boshlaydi. Qo‘l mehnati o‘rniga mashinalar keladi. Jamg‘arish kam bo‘lsa ham 
avvalgiga nisbatan o‘sib boradi.
4. Industrial jamiyat. Bu bosqichda yirik mashinalashgan industriya vujudga 
keladi. Fan-texnika taraqqiyoti jadal boradi. Yirik sanoat, ayniqsa og‘ir industriya 
rivojlanadi. Sanoat iqtisodiyotning yetakchi sohasiga aylanadi. Urbanizatsiya 
(shahar aholisining ko‘payishi) ro‘y beradi. Jamg‘arish jadal boradi, keyingi 
bosqich uchun asos yaratiladi. 
5. Ommaviy iste’mol jamiyati. Bu bosqichda ommaviy iste‘mol tovarlari 
ishlab chiqarish ustuvor ahamiyatga ega bo‘ladi. Aholiga xizmat ko‘rsatish 
sohalari rivojlanadi. Uzoq muddat foydalaniladigan iste‘mol tovarlarini ishlab 
chiqarish yetakchi o‘ringa chiqadi. Mamlakatning ishlab chiqarish salohiyati 
iste‘mol uchun ishlaydi. Bu kontseptsiyada rivojlanish asosini ishlab chiqarish 
kuchlarining rivojlanishi tashkil etadi. 
Mulkning tarkibi jihatidan ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar monostrukturali hamda 
polistrukturali tizimlarga ajratiladi. Bunday yondashuvda ijtimoiy-iqtisodiy 
tizimlarga bir mulk shaklining hukmron bo‘lishi yoki mulk shakllarining xilma-
xilligi nuqtai nazaridan qaraladi. 
Monostrukturali, ya‘ni bir mulk shakli hukmron bo‘lgan tizim mulkiy 
monopoliyaga asoslanadi. Bu hukmronlik xususiy mulk yoki davlat mulkining 
hukmronligi bilan ajralib turadi. Yakka mulk monopoliyasiga tayangan iqtisod 
monotizm yoki monoiqtisod hisoblanadi. Qadimiy Sharqda u davlat mulkiga 
asoslangan «osiyocha ishlab chiqarish usuli» bo‘lib, ishlab chiqarish omillari 
davlat qo‘lida to‘plangan. Yer, suv, har xil inshootlar, hatto ish kuchi ham 
davlatniki bo‘lgan.
G‘arbda esa monoiqtisodiyot asosan xususiy mulk monopoliyasiga tayangan. 
U qadimgi dunyo va o‘rta asrlarda quldorlar va feodallarning mulkiy hukmronligi 
va ishlab chiqaruvchilarning tobeligi tarzida namoyon bo‘lgan.

---

52 
Klassik kapitalizmda ulardan farqli ravishda, ishlab chiqarish vositalariga 
xususiy mulkchilik sharoitida ishlab chiqaruvchilar shaxsan qaram bo‘lmagan. 
Lekin ular mulkdan mahrum etilgan holda tirikchilik qilish uchun mulk egalari 
qo‘ygan shartga rozi bo‘lib ishlashga majbur bo‘lgan. 
Monoiqtisodiyotning o’ziga xos shakli davlat mulk monopoliyasiga 
asoslangan tarixda ―sotsialistik‖ jamiyat deb nom olgan iqtisodiy tizimdir. U 
davlatning iqtisodiyot ustidan qattiq nazorat o‘rnatishga asoslangan. Ishlab 
chiqarish vositalari, barcha jamiyat a‘zolariniki deb, e‘lon qilingan bo‘lsa-da, 
mulkni tasarruf qilish davlat qo‘lida bo‘lgan. Iqtisodiy faoliyat davlat tomonidan 
markazdan turib rejalashtirilgan va boshqarilgan.
Bu monotizimning o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, hamma resurslarni 
davlat qo‘lida to‘plash, ularning katta qismini jamg‘arish imkonini bergan. 
Ma‘muriy yo‘l bilan yaratilgan milliy daromadning asosiy qismi davlat tasarrufiga 
olinib, jamg‘arish jadallashtirilgan.
Keyingi rivojlanish bosqichida monoiqtisod o‘rniga poliiqtisod keladi. 
Polistrukturali tizim asosini turli – tuman mulkchilik va ayrim mulk shaklining 
ustuvorligini inkor qilish tashkil etadi. Bunday tizimda mulkiy muvozanat hosil 
bo‘ladi hamda hamma mulk shakllarining rivojlanishi uchun bir xil sharoit 
yaratiladi. Albatta, monoiqtisodiyotning poliiqtisodiyotga o‘tishi darhol yuz 
bermaydi. Rivojlangan mamlakatlarda bu jarayon XX asrning 20-yillardan 
boshlangan bo‘lsa, sobiq sotsialistik mamlakatlarda 80-yillarda ro‘y bergan.