Bozor iqtisodiyoti shakllantirish sharoitida savdo

IV. Bozor sharoitida bahoni shakllanishi.
V. Muomalani shartnoma (kontrakt) asosida bo`lishi.
VI. Moliya va pul muomalasi ta`siri ostida ishlash.
VII. Iqtisodiyotni ochiqligi. Tadbirkorlik va tashqi aloqalarga ham tegishli, albatta chegaralangan holda.
VIII. Raqobat. Bozor iqtisodiyoti raqobatsiz bo`lmaydi.
IX. Bozor munosabatlari iqtisodiyotning barcha qirralariga, butun regioniga tegishlidir. Bozor munosabatlari umumiydir.
Yuqorida keltirilgan qoidalardan kelib chiqib bozor iqtisodiyotini to`la va sifatli shakllanishi uchun zaruriy sharoitlar bo`lishi kerak. Љanday sharoitlar?

1. 
   Mulk munosabatlarini rivojlanishini (ko`p mulkchilikni shakllanishi), ularni teng huquqliligini ta`minlash, ishlab chiqaruvchilarni nisbiy iqtisodiy mustaqilligiga erishishi, ular mulkiga ishlab chiqarish vositalariga mehnatining natijasida ega bo`lishligini ta`minlashi zarur.
   
2. 
   Ma`muriy buyruqbozlikdan kechish, davlatning bozor subyektlari xo`jalik faoliyatiga aralashmasligini ta`minlash. Ularning erkinligini ta`minlash.
   
3. 
   Iqtisodiyotning monopollashishiga yo`l qo`ymaslik. Tabiiy monopoliyalardan tashqari-transport, aloqa, elektro ta`minot, suv ta`minoti, gaz ta`minoti kabilar.
   
4. 
   Bozor infrastrukturasini mavjud bo`lishligi (chakana va ulgurji savdo shaxobchalari, ommaviy ovqatlanish korxonalari, tovar va xom-ashyo birjalari, valyuta va qimmatli qog`ozlar birjasi, mehnat birjasi, tijorat banklari, axborot ta`minoti, yarmarkalar, auksionlar, bojxona, reklama, soliq inspeksiyalari kabilar).
   
5. 
   Bozor munosabatlarini, bozor mexanizmining huquqiy ta`minlanishi.
   

I. Iqtisodiyotni siyosatdan ustun bo`lishi, uni mafkuradan ozod bo`lishini ta`minlash.
II. Bozor munosabatlarini shakllantirishda Davlatni bosh islohotchi bo`lishi. Davlat tomonidan amalga oshirilishi, tartibga solinishi. O`zbekiston Respublikasi bozor iqtisodiyotini shakllanishi quyidagicha etaplarida amalga oshirilib kelinmoqda:
2.1. Ma`muriy buyruqbozlikni bartaraf etish.
2.2. Mulkchilik islohotlari
2.3 Іuquqiy islohatlar.
2.4. Infrastrukturani yaratish.
2.5. Erkinlashtirish kabilar.


III. Qonunning ustuvorligi.
IV. Kuchli ijtimoiy siyosatni olib borish. V. Бозор iqtisodiyotiga bosqichma – bosqich o`tish.
Konkret sharoitida bozor 3 xil funksiyani bajaradi :

1. 
   talab va taklifni muvofiqlashtirib borish;
   
2. 
   bahoni muvofiqlashtirish;
   
3. 
   raqobat muhitini yaratish orqali xo`jalik subyektlari faoliyati samaradorligini oshirishga imkoniyat yaratish.
   

Bozor munosabatlari natijasida:

• 
  ishlab chiqarish omillari, yer, kapital va mehnat ayriboshlash obyektiga aylanadi;
  
• 
  pul ayriboshlash vositasi va ayriboshlash obyektiga ham aylanadi.
  
• 
  Bozor uch xil elementlardan iborat bo`ladi:
  
• 
  taklif
  
• 
  talab
  
• 
  baho
  

Ushbu elementlar qatorida ularni katolizatori, doimiy harakatga keltiruvchi omil sifatida raqobat turadi.


Bozorning turlari


Bozor jamiyat tarkibidan, uni rivojlantiruvchi omillardan kelib chiqib har xil turlanadi.
I. Iqtisodiyotni ochiqligi nuqtai nazardan:
1.1. Erkin yoki ochiq (legal) bozor.
1.2. Soyadagi yoki yopiq xufyona bozor. Xufyona bozor tarkibi. 2.1.3.1. Chizmada keltirilgan.
II. Ishlab chiqarish omillari va muomala obyektlarini nuqtai nazardan:
2.1. Tabiiy resurslar bozori (yer, tabiiy boyliklar).
2.2.Kapital (moliyaviy) bozori; (pul, valyuta, qimmatli qog`ozlar, aksiya, obligatsiya, investitsiya).
2.3. Mehnat bozori; (ish kuchi, ish joyi).
2.4. Tovarlar bozori; (ishlab chiqarish vositalari, iste`mol tovarlari)
2.5. Xizmat bozori;
2.6. Axborotlar bozori;
2.7. Uy – joy inshoatlari bozori.
Bu umumlashtirilgan holdagi tarkib, bular yana tarkiblanadi.
III. Geografik joylashishi nuqtai nazardan.
3.1. Xalqaro, jahon bozorlar (jahon birjalari). (neft, paxta, oltin va h.k.)
3.2. Joylardagi bozorlar (shaxar, qishloq, mahalla)

Xufyona bozor
2.1.4.1 chizma



Destruktiv va sotsial ehtiyojlar

Kapital

Pul, hujjatlar

Axborotlar, g‘oyalar

Ishchi kuchi, ish joyi

Ishlab chiqarish vositalari

Iste’mol tovarlari

Milliy valyuta

Ilmiy - texnik

Yer

San’at buyumlari



Ish bilan formal ta’minlanganlar

¢q, otar qurollar

Yopiq kredit

Davlat sektoriga ishlab chiqarish vositalri

Chet el valyutalari

Aloqa markalari

Тijorat

Yopiº arenda

Sovuº ºurollar

Ishsizlar

qimmatbaho toshlar va metallar

Normativ

Individual, kooperativ, xususiy sektorlar uchun ishlab chiqarish vositalari

Boshєa iste’mol tovarlar

Davlat ahamiyatiga ega b¢lgan xujjatlar

Foxishabozlik

Muhr

Norkomaniya



Blankalar

Bozorning subyektlari


Jamiyatda uchta asosiy iqtisodiy subyektlar tovar – pul munosabatlariga asosan aloqa qilib turadi. Bular davlat, korxona va uy (oila) xo`jaligidir.
Bularning munosabatlari ikki tomonlama xarakterga ega bo`ladi. Davlat bilan bozor subyektlarining munosabatlari asosan qonunlar, qonuniy hujjatlar bilan tartibga solinadi, lekin xo`jalik aloqalari (oldi - sotdi) shartnomalar, kelishuvlar, davlat buyurtmalari, kontraktlar, davlat subsidiyalari orqali amalga oshiriladi.
Bozor subyektlari (korxona, uy xo`jaligi) ning aloqalari, munosabatlari shartnomalar asosida amalga oshiriladi.
Bozor tizimida iqtisodiy subyektlarning bir – biri bilan oldi – sotdi munosabatlarining predmetlarini keltiramiz (2.1.4.2- chizma)
Xo`jalik faoliyati va xo`jalik ishlari bilan har bir shaxs, fuqaro qadimdan shug`ullanib kelgan. Ular o`z – o`zini ta`minlash masalasini hal qilish bilan shug`ullanishadi. Bunday xo`jalik yuritish shakliga uy (oila) xo`jaligi deb yuritiladi va u jamiyatning birlamchi, boshlang`ich bo`g`inidir.
Ularning belgilariga quyidagilarni kiritish mumkin:

• 
  shaxsiy ehtiyojni qondirish. Ular ishlab chiqargan narsasini o`zi yoki oilasi iste`mol qiladi, ular ishlab chiqaruvchi va iste`molchi hisoblanadilar. hozirgi zamonda uy (oila) xo`jaliklari ortiqcha mahsulotlarini sotish uchun bozorga ham chiqadi. Bunday hollarda oila xo`jalik faoliyatidan qo`shimcha daromad manbai sifatida foydalaniladi va ular qisman jamiyatni, boshqalarni ehtiyojini qondirish uchun xizmat qilgan hisoblanadi. Bunday holda uy xo`jaligining mahsuloti tovar shakliga aylanadi;
  
• 
  ular faoliyatida shaxsiy mulkidan foydalaniladi (ayrim hollarda kredit yoki ssudalardan foydalanishi ehtimoldan holi emas);
  
• 
  asosan o`z ish kuchini ishlatishadi, yollanma ishchi kuchidan foydalanishi ham mumkin;
  
• 
  faoliyatida ishlatiladigan barcha resurslardan samarali foydalanishgacha va ko`proq mahsulot ishlab chiqarishga intilishadi;
  
• 
  yuridik shaxs maqomiga ega bo`lmaydi, ularga hokimiyatdan ruxsatnoma olish shart emas;
  
• 
  faoliyat yuritishda mustaqil qarorlar qabul qiladi va nihoyat, ular o`z tavakkalchiligi asosida ish yuritadi.
  

Jamiyatning asosiy bo`g`inini, ishlab chiqarish va xizmatni bozor va jamiyat uchun amalga oshiruvchi, o`z xo`jalik faoliyatini o`z ehtiyoji (talabi) uchun emas, tashqi, boshqalar ehtiyojini (talabini) qondirishga yo`naltiruvchi subyektlar bo`lib, korxonalar hisoblanadi.
2 chizma