Бундай ходиса, айник,са утиш даврида кучаяди, чунки иктисодиётда туб згаришлар юз беради збекистонда бо


Download 46.13 Kb.
Sana28.10.2023
Hajmi46.13 Kb.
#1729645
Bog'liq
Бундай ходиса


Бундай ходиса, айник,са утиш даврида кучаяди, чунки
иктисодиётда туб ^згаришлар юз беради. ^збекистонда бо-
зорнинг шаклланишининг узига хос хусусиятлари устида
с?з юритганимизда уч бирлик ик^исодий жараёнига эъти-
бор берган эдик. Айни вакгда мшишй ик^исодаётнинг шакл-
ланиши, индустрлаштиришнинг амалга ошуви ва бозор
муносабатларига утиш ик;тисодиётдаги, унинг тизимида-
ги, тузилишидаги. моддий асосидаги юз бераётган асосли туб узгаришлар ижтимоий муаммони жуда *ам кескин
кдпиб куяди. Демак, Узбекистан шароитида бозор ик^исо-
диётига утиш билан боглик; ижтимоий муаммо миллий
и^гисодиёт ва индустрлаиггириш турдирадиган ижтимоий
муаммолар билан кушилиб кетиб, бунда ижтимоий муам­
мо Уз таъсирини жуда ^ам кучайтиради.
Бозор ик;тисодиёти ижтимоий йуналишининг асосий
мазмунини а^олининг ижтимоий химояланиши ташкил
этади. Бундаги энг муздш чора-тадбирлар аввало иш сиз-
лик, а^оли даромади табакрланиши муаммоларини ечиш-
дан иборат.
Айтганимиздек, бозор ривожи рак,обат курашининг таъ-
сири остида бир томовдан, ривожланиш ва иккинчи томон-
дан, ишсизликнинг усиб бориши, камбагалликнинг пайдо
булиши билан амалга ошади. Маълумки, рак;обатга бардош
беролмаган хужаликлар пировардида фаолиятини тухтатиш
ёки узгартириши, фаолият х;ажмини куск,артиришга ва на-
тижада ишловчиларни бушатишга мажбур булади. Жамият,
мамлакат буйича олсак бу катга микдордаги ишсизликнинг
купайишига олиб келади,
Ишсизликнинг усиши, камбакаллашув утиш даврвда анча
тезлашиши мумкин. Чунки айни вакгда структуравий узга-
риш юз бериб боради, яъни ра^обатсиз х,ам кераксиз кор-
хоналар урнига бопщалари, яъни манфаатлилари гикланиб,
талабга мос хужаликлар пайдо булиб боради. Масалан, Узбе-
кистонда х,озирги вакдда бир кднча йирик корхоналар шун-
дай ^олатда булиб, уларда ишлаб чикдриш узгариши тезла-
шиб бормокда. Собик, совет тузуми даврида юзага келган
ик^исодий алок^ларнинг узгариши натжасидабир хил кор­
хоналар ма^сулотига талаб ортса. бошкдларига камайиб бор-
мокда. Бу корхоналарнинг ишлаб чикдриш ^ажми билан бог-
ликдир.
Яна шу нарсани кайд килиш керакки, ишсизлик бозор
шароитида \амма вак,т \ам бевосита ходимга борлик, эмас.
Т$три, иш жойи к,иск;аришида биринчи навбатда, лаёкдт-
сизлар ишдан бушатилади. Бу, албатта барча ишсизларни
уз ичига олмайди. Чунки рак;обат туфайли бутун бир кор-
хона фаолиятини тухтатадики, бунда ишсизлик барчага
бир хил таъсир этади ва энг к,обилиятли, юк;ори малакали
ишчи, техник ходимлар хам ишсиз булиб к,олади. Рак,обат
таъсирида юзага келган ишсизликка тушиб кдлишликда
ходимнинг *еч к;андай айби булмайди ва уни бозор шарои-ти шундай адволга тушириб куядики, у албатта ^имояла-
ниши керак.
Бундан ташк,ари бозор доирасидан четда булган ноги-
ронлар, кдриялар, куп бодали оилалар \ам борки, улар ^ам
\имояга мудтож.
П. Самуэльсон ва В. Нордхаус айтганидек, бир оилада
тукин-сочинлик ва бошкдсида камбараллик мавжуд булса,
талаб ва таклиф ёмон ишлаши бозор механизмининг айби
билан эмас, балки даромад так,симотининг камчилиги ва
номукаммаллиги туфайли юз берадиган хрдисадир. Бунга
давлат к,айта тах,симлаш сиёсати оркдли ёрдам бериши
мумкин.
Бундай а^вол даромаддар уртасидаги фарк, туфайли юза-
га келиб, нировардида ик^исодий танлов тамойилига бориб
такдлади. А^оли даромади устида к^скдча тухталиб угайлик.
Маълумки, инсоннинг ицгисодий фаолияти унингучун да­
ромад олиш билан якунланади. Даромад хилларининг асо-
сий к*исми пул шаклига эга, чунки яратилган ма^сулотдан
одамлар узига тегадиганини пул даромади сифатида олади-
лар. Бу пул харид учун сарфланиб, э^тиёж крндирилади.
Бозор иктисодиётида пул ресурслар эгаларига ва ресурслар-
дан фойдаланиш туфайли келган пировард натижаларга бор-
ликдир.
Бозор ик,тисодиётида даромад олиш чекланмайди ва
дар бир чик,ариш омилига к,араб у доимо усиб бориш
хусусиятига эга. Хар бир ресурс эгаси, яъни иш кучи эга-
си иш \аки, капитал эгаси фойда ва ер эгаси рента олади-
лар. Шу билан бирга пул эгаси фоиз кдлиб куйган ме^на-
ти учун кдрилик иенсиясини олади. Лекин даромад олиш
бу билан чекланмайди. Аввало бир к^см даромад натур ал
*олда олинади. Бундан ташк,ари иш кучи эгаси иш *а^и
билан бир каторда фойда олади. Булар даммаси бозор
к,оидаси асосида юз беради. Бунда ресурс омиллари берган
натижа асосида бозорга хос эквивалент так,симоти хукм-
ронлик кдиади. Лекин бунга кушимча равишда ноэквива-
лентлик ^ам мавжуд булиб, бозор крнунлари таъсирисиз
инсонийлик муносабатлари мадсули сифатида ишга но-
лойик; ахоли кисми учун кулланилади. Бу кием микдори
умумдавлат талаб-эхтиёжи асоси билан белгиланади.
Даромад нировардида бозорнинг ресурслар сарфини кдн-
чалик инобатга олганлишга богликдир. Айтайлик, тадбиркор
ва унинг ихтиёридага ишчилар кднчалик уринмасин, ме^нат
унумдорлига юк,ори булмасин, унинг охири бозорга борлик;.Яъни товар ёки хизматнинг талабга тугри келишига, хари-
доргирлигига, сотилишига, ё кисман сотилишига, кутган, ё
кугмаган бахоларда сотилишига борлик.
Даромадлар хили хам» таркибий тузилиши хам тур л и
булади. Даромадлар таркибий кисмининг асосини иш
хаки, маош ташкил этади. Масалан, АКДЦда 80-йиллар
бошида иш хаки даромадлар йигандисининг 3/4 кисми-
га тенг булган. Иш хакининг хажми асосан мехнат унум-
дорлиги даражасига борлик- Юкори малакали мехнатнинг
хаки хам юкори булади. Лекин иш хаки га таъсир курса-
тувчи бошка томонлар хам мавжуд. Масалан, иш хаки
даражасига мехнатнинг огир-енгиллиги, нуфузли ва ну-
фузсизлиги, яшаш ва иш шароитлари, ишдаги кУним-
лик кабилар хам сезиларли таъсир курсатади, шунинг-
дек, иш хаки ёлловчи ва ёлланувчиларнинг келишувла-
рига хам борлик булади.
Хозирги даврда юкори малакали ишчиларга талаб капа.
Шунинг учун Рарб мамлакатларида иш кучига сарф этил-
ган капитал юкори иш хакини таъминлайди, дейишади.
Иш кучига сарф этилган инвестиция иш кобилиятини
кутаради, инсонга билим, хунар, касб бериб, мехнат
махоратининг усишига олиб келади.
Ривожланган бозор ик^исодиёти мамлакатларида да-
ромаднинг бундай борликлиги уз билими, малакаси учун
сарф-харажатни аямаслик ва катта хажмда амалга оши-
ришга олиб келади.
Рента, фоиз ер билан пул эгалигига хамда бу ресурс-
ларнинг даражасига боглик булса, фойда тадбиркорлик
сифатидаги хусусиятларга борлик булади. Лекин тадбир-
кор нормал фойда билан бир каторда ортикча фойдага
хам эга булиши мумкин. Бу тадбиркорнинг яхши иш
юритиши учун тулов булиб, бу хатарли, таваккалчилик
учун икгисодий фойда сифатида туланилади. Чунки эр-
кин бозорда ракобат туфайли канчалик бошка томонлар
эътиборга олинмасин барибир бозорда маълум даражада
номаълумлик мавжуд буладики, кутилмаган ходиса булиб
Колиши эхтимолдан холи эмас.
Лекин юкори фойда монополик холатида хам юз бери-
ши ва бошканинг мехнати натижаси булиши мумкин. Унинг
фойдасини бир кисми уз юкори фаолиятининг бир кисми
булиб бошкаларнинг мехнатидан фойдаланиш хисобига,
капиталистик шаклда хам булади. Бундадаромад хиллари
бир-бирига кУшилиб кетади. Масалан, ер эгаси Узи капи-тал сарф этиб, ишчиларни ёллаб, узи хам бевосита ишла-
са, бундаги рента, фойда, иш хаки ва бошкалар хисобига
юк,ори фойда олиш кабиларни бир-биридан ажратиш кий-
ин. Масалан, АКДПда 1994 йилда оила иш хаки ва маоши
барча даражаларга нисбатан 73 фоиз, мулкдорлик дарома-
ди — 8 фоиз, корпорациялар фойдаси — 8,0 фоиз, ссуда
процента — 10 фоиз, рента — 1,0 фоизни ташкил этган.
Бу, албатта доимий курсаткичлар эмас, улар узгариб тура-
ди. Лекин бу курсаткичлар утган йилларга такдосланилса,
рентанинг пасайиб боришини, шунингдек, корпорация­
лар фойдасининг хам бироз пасайишини ва иш хаки кис-
мининг купайишини курсатади.
Маълумки, бозор иктисодиёти шароитида юкори да-
ражали ишбилармон, яхши хизмат курсатувчи ракобатда
устун чик;ади. Иш натижаси, фаолият хосили турлича
булиб, бунда иктисодий танлов таъсирини курамиз ва
бундай вокелик даромадларнинг доимо турлилиги, оз-
куп, юкори ва пастлигини таъминлаб туради. Бунинг
бозор муносабатлари таъсиридаги окибати кучлидир. Чун-
ки рак,обат кучаяди, фаолият тезлашади, сифат юкори.
Ш унинг учун хам ицтисодий танловга асосланган бозор
таксимот муносабатлари тенгликни инкор этиб, тенгсиз-
ликни тасдицлайди. Бу эса иктисодий усишда катта турт-
ки б^лади.
Тенгсизлик юзаки Караганда, адолатсизликни билдира-
ди, аммо адолатли ва адолатсиз тенгсизлик мавжудлигини
ёддан чихдрмаслик керак. Албатга юк,ори малакали, демак,
юкори унумли мехнат учун паст иш хаки олишдаги тенг­
сизлик адолатли тенгсизликдир. Шунингдек, тадбиркорликда
хам шахсий хусусиятлар ва таваккалчилик даражаларига
нисбатан юкори ёки паст фойда олишдаги тенгсизлик хам
адолатлидир. Еки булмаса дивиденд, рента каби даромадлар
хам адолатлидир, чунки улар мулк учун олинадиган даро-
мад турларвдир.
Адолатсиз даромадлар ва тенгсизликни хам инкор кили б
б^лмайди. Биржадаги курс узгариши хисобига бирданига
катта фойда олишда албатга адолатсизлик бор, бу факат
омаднинг Узи. Чунки бу чайковчилик мазмунидаги даро-
маддир. Йирик пулдорларнинг банкка пул кУйиб катта да-
ромад олишини хам адолатли деб б^лмайди, чунки бунда
хеч кандай мехнат, уриниш, хатто уйлаб куриш хам содир
булмайди.Албатга, адолатли даромадлар ортиб бориши керак, чун-
ки бу цалол ва цивилизацияли жамиятга мос келади. Тенг-
сизлик инсониятга хос нарса, у *аракатни, жараённи тез-
лаштиради ватуртки хизматини адо этади, яъни ривожла-
ниш учун интилиш турдиради. Зеро, барчанинг ^аракати
*амма учун бир хил унум бериши, бир хил даромад келти-
риши мумкин эмас. Бу инсоннинг крбилияти, малакаси,
<1»икр юритишига боЕпик;. К,олаверса оила турлилиги туфай-
ли самара *ам турли булади, демах, даромад дам турли
булади.
Даромад тур л ил и га оилаларда жуда сезиларлидир. Чунки
бунга аввало оиланинг катга-кичиклиги, ишловчиларнинг
куи-озлиги, кдпаверса иш унумларининг турлилиги ка-
билар таъсир этади. Шунга кура бир хил оиланинг даро­
мад и юк,ори булса, иккинчи оиланики кам булади. Шу-
нинг учун оилалар бой ва камбагал оилаларга булинади.
Ву \ам бозор иктисодиётвдаги одций ва табиий холатдир.
Тешлик худди адолатлиликдек туйилади. Тугри, тенг-
лик барчанинг бозор и^тисодиётида иш тирок этиш,
фаолият курсатиш, даромад олиш дукукига эга булиш,
мулкдор б^лиш кабиларда уз ифодасини топади. Лекин
даромаддаги тенглик бок;имандаликка, жавобгарликни
сезмасликка, бегамликка олиб келади, бу бозор ик;ти-
содиёти к,онуниятларига тамоман зид.
Тенгсизлик бозор иктисодиётининг барча жаб^ала-
рига хосдир, яъни айрим ишловчилар, мулкдорлар, оила­
лар, мамлакатлар буйича олсак, барчасида даромад тенг-
сизлиги, истеъмолдаги тенгсизлик, ^аётий шароитлар
тенгсизлиги кабиларни курамиз. Бу тенгсизлик нормал
холат булиб, юк;ори даромад учун даракат кдпишга ин-
тилишни кучайтиради.
Камбакаллик, ишсизлик ва гцолининг ижтимоий *имо-
ялаш муаммолари бозор ик^исодиёти таракдиёти натижа-
сида узгариб бормокда. Чунки цивилизацияли ривож топ­
тан бозор иктисодиёти узининг ижтимоий йуналиши би-
лан даромад даражасини кутармокдаки, бу жамият учун
ижобий ^одисадир. Бозор иктисодиёти механизми аралаш
ик,тисодиёт шароитида оилавий фаровонликка мулжаллан-
ган ва товар ишлаб чи^арилиши инсонларнинг тирикчи-
лик э^тиёжини кондиришга к;аратилган булиши керак.
Ишлаб чик;ариш давридан с^нгти талаб даврида бозор ме­
ханизми товарлар, хизматлар сероблиги ва уларнинг та-
лабни тУла к;ондириш даражасида булишини так;озо этади.Мехнат унумдорлиги даражасининг юкррилиги модций иш-
лаб чик,аришга нисбатан номодций сохаларнинг устувор-
лик билан ривожланишини таъминлайди.
Бундай ик^исодий тарак^иёт даражасида инсонпарварлик
тамойилининг моддий асослари яратилган булиб, бойлар ва
камбагаллар кэрама-кдршилигининг кескинлиги йукртилади.
Икгисодиётнинг демократиклик тамойили устунлиги таъ-
минланиб, мулкдорлар купаяди. Иш кучи эгаларининг айни
вак^да мулк эгаси булиши имконияти турилади. Иш кучи-
нинг мохияти усиб, малакали мехнат ишлаб чикдришда,
умуман, ш?гисодиётнинг барча сохдларида хал кулувчи урин-
ни эгаллаб боради. Ишчилар акция эгалари булиб, иш хак,и
билан бирга дивиденд оладилар, корхонага, акцияга кд аб
эгалик хукукуга эга буладилар.
Бозор ик^исодиётининг ижтимоий йуналиши икки то-
монлама амалга ошиб боради. Биринчиси ва асосийси,
мулк эгаларининг фаолияти тадбиркорликнинг ривожла-
нишидан иборат. Мулк турларидан кдтъи назар, капиталми,
иш кучими, ерми, пулми барибир хар бири Уз мулкидан
фойдаланишни купайтиришга харакат кдпади, унинг унум-
дорлигини ошириб, самарасини купайтиради. Иккинчиси,
давлат ортик^а даромадга эга булганларнинг бир кусм да-
ромадларини марказлаштириб, камбагалларга беради ва бу
уларнинг фаровонлигини таъминлаб бориши билан боглик,
ходца амалга ошади.
Умуман, мулкдорлар ичида нуфузли булиш учун хара­
кат кулиш асосан инсонийликни таъминлаш, инсонпар-
вар булишга ундайди. Бу эса бозор иктисодиётидаги иж-
тимоийликнинг энг мухим омилларидандир. Умуминсо-
ний фаолият, инсон гамхурлиги икп’исодий хаётда асосий
хусусиятларга айланиб боради.
Демак, бозор и^гисодиётининг узи ижтимоий йуналишда
булиб, фаровонликни таъминлаб боради. Лекин бозор ик^и-
содиёти Уз фаолият доирасидаги иштирокчиларгагина таъ-
сир курсатади, к,олганлари эса давлат таъсири доирасида
булади. Ривожланган бозор ик^исодиёти мамлакатлари таж-
рибаси асосий масала ёки муаммо камбагалга тугри моддий
ёрдам курсатиш, уни кУллаш ёки химоялашда эмас, балки
ИТП — илмий техник прогрессда, ресурсларнинг самарали
ишлашида эканлигини курсатади. Мехнат унумдорлигини
кескин кутариш ва бунинг асосида уртача истеъмолини оши­
риб бориш Узидан-узи минимал хаётий даражани кутаради.
Ижтимоий прогресс асоси сифатида технологик прогресс шун-дай шароитлар яратадики, унда инсон арзийдиган хаётнинг
ишончли имконини кулга киритиши ва камбагалликдан холи
булиши мумкии.
ИШ СИЗЛИК МУАММОЛАРИНИ ХАЛ КИЛИ Б Б О Р И Ш
Давлатнинг ахолини ижтимоий химоялаш сохасидаги
йирик фаолияти ишсизликнинг олдини олишдан иборат.
Ишсизлик умумий ик,тисодий тенгликнинг бузилиши би-
лан боклик,булган ижтимоий курсаткичлардандир.
Уч хил ишсизликни бир-биридан фарк^чаган холда курса-
тиш мумкин. Биринчиси нормал холатдек мазмунга эга
б^либ, иш ахтариш, ишга жойлашув билан боглик, ишсиз-
ликдир. Бундай ишсизлик доимо булиши мумкин, чунки
маълум кием одамлар ишдан ишга кучиш, кунглидагидек
ва мос иш ахтариш туфайли вактинча ишсиз хисобланади.
Бу фрикцион ишсизлик деб аталади.
Иккинчи хил ишсизлик — ишлаб чикаришдаги тузил-
ма узгаришлари туфайли б^либ, бу хам доимий мавжуд
булади. Чунки бу асосан ривожланиш билан борликвоке-
ликдир. Айтайлик, механизациялаш, автоматлаштириш,
янги технологияга Утиш туфайли мавжуд мутахассислик-
лар узгариши юз беради. Бундан ташк^ари харбий саноат
конверсияси (айник,са Россия саноатвда кенг микёсда да-
вом этмокда) ёки боцща хом ашёга утиш, янги хил мате-
риаллар ишлатишга утиш туфайли ишлаб чикдришни узгар-
тириш кабилар мутахассисликни хам узгартиришга олиб
келади. Албатга, бундай узгаришлар маълум даражадаги ва
микдордаги ишсизликни ташкил кдчиб, мехнат бозорида
иштирок этишга олиб келади. Бундай ишсизлик тузилма-
вий ишсизлик дейилади. Буни хам фрикцион ишсизликка
ухшаган бутунлай йук, килиб булмайди. Чунки тузилма
технологик узгаришларни тухтатиб булмаганидек ва та­
шки ик,тисодиётдаги ал о кал ар ривожи, умуман, бозордаги
товарлар эхтиёжи — талабининг узгаришларини тухтатиб
булмаганидек, бу хил ишсизликнинг бутунлай олдини
олишнинг иложи йУк.
Учинчи хил ишсизлик — анча мураккаб ва унинг таъси-
ри ва мазмуни бошкачарок- Маълумки, икгисодиёт ривожи
ва унинг асоси булган ишлаб чик^ариш тараккиёти бир те-
кисда давом этмайди. Вак,ти-вак,ти билан ёки маълум мух-лат ичида кутарилиш, пасайиш юз бериб туради. Бир вак,т-
лари заруриятга кура хом ашёвий тараккиёт тезлашиб, бун-
дай тармоклар жуда кенгайган. Сунгра технологик узгариш-
лар натижасида моддий сикимлиликнинг олдини олиш на-
тижасида ва табиий хом ашёларнинг камайиб бориши билан
бу тармокдар кискара борди, шунингдек, бунинг таъсири
хом ашёларнинг бирламчи кайта ишловчи тармокдаригй ^ам
утди.
Кейинги йиллардаги ривожланиш илмга оид мадсулот-
лар ишлаб чикдриш, шунингдек, маълумот ва билим со*а-
си, сокликни сакдаш дамда бошка хизматлар тармоклари-
нинг тезликда усиши билан борликдир. Бу эса тукридан-
турри мавжуд иш кучи ва талаб килинадиган иш кучи
уртасидаги сифат фаркини оширади. Масалан, ток саноати
мутахассисига дастур тузувчилик иши таклиф этилса ёки
металлургия мутахассисига тиббиётга хос иш таклиф этил­
са, албатта ^еч маъкул булмайди.
Ик,тисодий тараккиётдаги нотекислик вакти-вацти
билан иш фаолиятининг сусайишига олиб келиши би­
лан бокланган ишсизлик циклик хусусиетли ишсизлик-
дир. Куриниб турибдики, бундай ишсизлик уз хусусия-
ти б^йича олдингилардан фаркианади. Бунинг улар каби
зарурияти йук; ва иш фаолиятини кучайтириш, иш жой-
ларини куиайтиришга боглик булади.
Умуман, ишсизлик деганда биринчи ва иккинчи хили
эътиборга олинмай, фак;ат учинчиси, яъни циклик иш­
сизлик тушунилади. Ишсизликнинг олдини олишда *ам
учинчи хил ишсизлик к^зда тутилиб биринчи ва иккин-
чилари ^исобга кирмайди.
Бозор иктисодиётида ишсизлик касали доимийликка
эга. Бу эса огир ижтимоий муаммоларга олиб келиши
мумкин. Иш билан бандпикни факат бозорча келишув ва
унда меднат иш да^ига алмашади деб тушуниш етарли
эмас. Чунки иш билан бандлик *аёт тарзидан иборатдир.
Ишсиз колиш турмуш тарзининг туб узгариши деган
^одисадир. Бунда даромад билан бирга инсоний узшриш-
лар юз беради. Зеро, ишсизлик катга ижтимоий салбий
окибатдир. Доимий ишсизлик камбакалликдан к,ашшок,-
ликка олиб келиши мумкин.
Оммавий ишсизлик ижтимоий салбий оцибатлар билан
бирга катта ицтисодий зиён келтиради. Бу маьлум дара-
жадаги ишлаб чик,арилмаган ма^сулот к,исмидир, ама-
лий маълумотларга кура ишсизлик 1 фоизга ошса, халк
х^жалиги уртача 2,5 фоиз мадсулот йукотади. Шунинг учун ишсизликка карши курашиб, иложи бо-
рича унинг олдини олиш зарур.
Бу сохадаги асосий вазифа давлат зиммасига тушади. Дав-
латнинг бир к;атор чораларни, хатто зарурият такрзоси би-
лан сунъий иш жойлариташкил этиши хам фойдадан холи
эмас.
Бундаги мухим тадбирлар каторига мехнат бозорини
ривожлантириш, мехнат биржаларини тараккий этгириш-
лар хам киради. Бу сохада ИТПнинг кенг к^лланиши,
инк;ирозга карши сиёсатни кУллаб бориш, экспорт-им­
порт ва иш кучи интеграцияси сиёсатларини амалга оши-
риб бориш яхши натижалар беради.
Давлат мехнат бозорига таъсир кУрсатиб бориши ке-
рак. Чунки бу бозор товарлар бозоридан, ундаги таклиф
ва талаб мувозанатидан фаркданади. Ж. Кейнснинг таъ-
кидлашича, давлат ишсизлик билан кураш олиб бориши
ва буни истеъмол ва инвестиция товарларига булган та-
лабни ошириши ва молиявий фаол сиёсатни к#ллаш йули
билан амалга ошириши зарурдир. Шунингдек, давлатнинг
умумий билим даражаси ва кайта укутишга к;аратилган
чора-тадбирларни кенгайтириши ишсизликка карши ку-
рашда жуда кУл келади. Чунки бу ишчининг хар кдндай
шароитга мослашиши, янги мехнат шароитларига киника
олишига ёрдам беради.
Тузилма узгаришлар ишловчилардан юцори билимдон-
ликни талаб этади. Яиониянинг, айникра 50-йиллардан бош-
ланган йирик тузилма ишлаб чикаришдаги кам ижтимоий
харажатлар билан амалга ошганлиги бунинг мисоли булиши
мумкин. Агар 50-йилларда Япония ишлаб чикрришида енгил
саноат асос булган булса, 60-йилларда металлургия, кумир
саноати, кемасозлик, автомобиль саноати асос булган. 70-
йилларга келиб, илмга оид тармо^лар асос була бошлади.
Давлатнинг бундай шароитларда одамларни к^ллаши Жану-
бий Коредца хам амалга оширилди. Бунда давлатниш' ижти­
моий химоя сиёсати энг камбагал мамлакатлардан ва ишга
лаёкдтлиларнинг деярли ярми ишсиз булган мамлакатдан
ривож топтан мамлакатга айланишида жуда катга ёрдам бер-
ган. Ишсизликнинг олдини олишга кдратилган ижтимоий
химояда касаба уюшмалари хам уз таъсирини курсаггиши дар-
кор. Лекин кейинги йилларда ривожланган мамлакатларда
аралаш иктисодиёт ривожланиши билан буларнингтаъсири
сусаймокда. Масалан, АКДДда 1945 йили ишга лаёк^тлилар-
нинг 35 фоизи касаба уюшмасининг аъзоси булган булса,1995 йили бу курсаткич 14 фоизга тушиб крлган. Бу касаба
уюшма аъзоларининг к^ск^аришини к$рсатади. Бунинг бир
неча сабаблари бор. Айтайлик, сиёсий сохдцаги бунга булган
салбий муносабат ва к,онунчиликдаги касаба уюшмалари-
га нисбатан бунинг таъсири, интеллектуал мехнат ва аёл-
лар мехнати к^смининг ортиб бориши ёш ишчиларнинг
бу ташкилотларга к^зик^маслиги кабилар бунинг сабаби
булиши мумкин. Чунки касаба уюшмаларининг мехнат
бозорига таъсири пасайиб бормокда.
Америка хукумати эса бундай ходисага фаол к,атнаш-
май, узини деярли четда тутади ва касаба уюшмалари­
нинг шаклланиши хамда фаолияти учун имкон тугди-
риб, уларга муносабатини ^згартирмай келмокда.
Ишсизлик даражасига ички омиллар билан бирга ташк,и
омиллар хам таъсир этади. Капитал ватоварлар импорта, экс­
порта албатга ишсизликни кучайтириши мумкин. Ишчилар­
нинг миграциясини олсак, четга чикдш ишсизликни камай-
тирса, мамлакатга четдан ишчиларнинг келиши ишсизликни
купайтиришга олиб келиши мумкин.
Узбекистонда ишсизликка к,арши к;аратилган ижти-
моий химоя утиш даври хусусиятлари билан анча мурак-
каблашади ва хажми кенгаяди.
Узбекистонда собик, совет даврида асосан яширин
холдаги ишсизлик мавжуд эди. Кейинги йилларда улар-
нинг микдори 2 миллиондан ортиклиги маълум булди.
Бу асосан ахолиси зич булган Фаргона водийси вилоят-
лари, фак,ат к,ишлок жойларга тааллук^и эди.
Жадвалдаги ра^амлардан бозор ик^исодиётига утиш дав-
рида, яъни кейинги 5 йил ичида бандликнинг бироз узга-
ришини курамиз.
Умуман, ^озирги тузумимиз учун ишсизлик худди янги
ижтимоий-иктисодий ^олатдек туйилади. Шунинг учун
^ам бу сохадаги ишларнинг куп к.исми янгидан, бирин-
чи ^адамлардан бошланиб, комплекс равишда амалга
ошиши зарур. Ишни ^КУКИй масалалардан бошлаш, унга
ботик, к;онунларни яратиб, ишга тушириш, бу соха билан
шурулланувчи органлар ишини жонлантириш биринчи
даражадаги ишлардир.
Ишсизлик билан муаммони хал килишда янги иш
жойларни тайёрлаш, оммавий равишда янги зарур хунар-
ларни урганиш мухимдир. Бунда аввало майда корхона-
ларнинг пайдо булишига эътибор бериш керак. Чунки
бизнинг шароитимизда бу энг истик,болли соха. Шу пайт-
гача бизда йирик корхоналар асос булиб келган эди. Бо­
зор иктисодиёти эса майда корхоналар хажмини ортти-
ришни талаб этади ва бунинг учун шароитлар яратади.
Кейинги йилларда республикамизда бу сохада бир к,ан-
ча ишлар амалга ошмоада. К^шлок жойларда, айни^са ту­
ман марказларида бундай корхоналар сони купаймовда,
лекин озик-ов^ат саноати ва кдешлок; хужалик махсулот-
ларини бирламчи ишлаш тармокдарида унинг таъсири
хозирча анча кам. Майда корхоналарнинг к^шлок; жойлар­
да купайиши жуда яхши. Аммо бу нарса шахарларда хам
амалга oiumofh зарур. Майда корхоналарнинг кенг кулоч
ёйишида хусусий, жамоа мулкларидан кенг фойдаланиш
муаммоси эътиборга олиниши керак ва бунда коонератив-
лар хам Узларига хос урин эгаллаши мумкин. Майда кор­
хоналар фа^ат ю^орида к,айд к^линган сохалар билан че-
гараланмай, бош1^а сохаларда хам ривожланиши мумкин.
Масалан, ишлаб чикдришда, асбобсозлик, курилиш мате-
риаллари ва шунингдек, хизмат курсатиш тармокдарида
кенг кУлланиши керак. Чунончи, Янонияда электро-тех­
ника, радиотелевизор тармокдарида, АК,Шда хатго авто­
мобиль саноатида улар салмок^ш урин эгаллашади.
Хизмат курсатиш тармо^чарини оладиган булсак, майда
корхоналар учун катта хулайликлар мавжуд. Асосан бутар-
мо^ шулар хисобига авж олади. Мамлакатимизда эса бу соха
жуда оркдда булиб, ривож топган мамлакатларга к,иёсла-
гандадеярли йукдаражада. Бундан ташкдри янги иш жойлари барпо этилаётган янги
тармокдар к,айта юзага келаётган йирик корхоналарда куплаб
пайдо булиб туради. Шу билан бирга уйда ишлаш, яъни каса-
начиликни авж олдириш, хунармандчиликни кенгайтириш,
айникса совралар билан ботик, ишлаб чик;аришни тарак^ий
эттириш имконлари кенг. Саё^тчилик истшфали, чет саёхат-
чиларнинг куп келиши совна молларининг ишлаб чикдрили-
шини талаб этади.
Куриниб турибдики, ишсизликни енгиллаштиришнинг
олдини олиш истикболи катта. Янги иш жойларининг булиб
туриши деярли доимий хусусиятга эга. Айникра, бу угиш дав-
рига тааллук,лидир. Хал к. хужалиги структурасини янгилаш,
индустрлаштиришни амалга ошириш, янги тармок^арни яра-
тиб бориш бу сохадаги имкониятларни кенгайтириб боради.
Лекин бу уз-Узидан хал буладиган ходиса эмас. Бунинг учун
тухтовсиз хунар урганишни кенгайтириш ва доимо ик^исо-
дий холатни урганиб бориш, корхоналар фаолиятини тахлил
этиш талаб этилади.
Маълумки, янги иш жойлари асосан технология, тех-
никага асосланиб, янгича хунарни талаб этади. Демак, хуку-
мат янги хунарни эгаллаш учун зарур укуш жараёнини
ташкил этиш ва амалга ошириш ишларини уз вак^ида адо
этишни таъминлаши керак. Бошкд ва керакли хунарни эгал­
лаш учун кдйта укутиш, янги касбларни урганиш тизими-
ни яратиш бу сохадаги энг мухим ишлардан биридир.
Ишсизлик билан боиш^ вазифаларни муваффакуятли
бажаришда мехнат биржаларининг урни катга. Улар ХУДУД-
лар буйича ташкил этилиб, кенг тармокуш булишлари ва
имкони боричауз фаолиятларини кенгайтиришлари, бун-
дай жойлардаги хокимиятлар билан бирга иш олиб бориш-
лари юкрри самара беради.
Ишсизлик билан боишк; булган ишлар амалиёти хаёти-
миз учун янги булганлиги сабабли бу сохада катга муваф-
факуятларга эришган мамлакатлар тажрибаларидан узимиз-
нинг шароитимизга мос холда фойдаланиш ахамиятлидир.
Шу билан бирга бозор икгисодиёти махсули булган иш-
сизликка тааллукди яна бир нарсага эътибор бериш зарур.
Бундай холатнинг иктисодиётга таъсири масаласидир.
Маълумки, ишсизлик икки томонлама мазмунга эга,
биринчиси айтганимиздек, иктисодиёт учун кагга зарар
келтириб, ишлаб чикдрувчи кучлар тарак;куётини секин-
лаштиради. Энг мухими ишловчининг ижтимоий ахво-
лини ёмонлаштиради ва унга моддий ва рухий зарар кел-тиради. Лекин, иккинчидан, умуман ишлаб чикдришга ижо-
бий таъсир курсатади, яъни ишчи ишсизлик \олатига туш-
маслик учун рак,обат курашида кдтнашади. Бунда ишчи ма-
л акал и, интизомли булиш, унумли ме^нат к;илиш ва иш
жойини сак^аш учун рак;ибларга нисбатан устун булишга
харакат килади. Булар ме^нат унумдорлигининг юк,ори да-
ражада булишида, ме\нат самарадорлигининг ошишида
а^амиятлидир.
А^ОЛИ ДАРОМЛДИНИНГ ТЛБАКДЛЛНИШИ
Бозор ик;тисодиётининг самараси фаровонликда, ин-
сонлар турмуш даражасида уз ифодасини топади. Бунинг
асосий жи^ати ноз-неъматлар истеъмолидан иборатдир.
Маълумки, бу ишлаб чик,ариш даражасига боглик;. Лекин
истеъмол хажмида миллий даромаднинг та^симланиши,
яъни унинг аввало истеъмол ва жамгариш х;исмларига
булиниши му^им а^амият касб этади. Бозор и^гисоди ри-
вожи жамгариш самарадорлигининг Усиб бориши. унинг
нисбатан камайиши хисобига истеъмол к^смининг доимо
купайиши унинг конуниятларидан хисобланади. Чунки
инвестидиялар ил кор техника-технологияга каратилиб,
мех^нат унумини орттириб борадики, бу истеъмолни кен-
гайтиришга хизмат килади. Бундан ташк,ари бу жараён,
уз навбатида, инсон омили а^амиятини ошириш, яъни
унинг истеъмолига а^амият бериш ва малакасини оши­
риш билан боглик, булади. Чунки миллий даромаднинг
кУпрок истеъмолга к;аратилиши ик;тисодий усиш барк,а-
рорлигини таъминлайди. Турмуш даражасининг Усиши
а^оли сони усишининг секинлашувига — истеъмолчилар
сони усишининг сустлашувига олиб келади. Бозор ик?и-
содиёти конуниятларвдан яна бири турмуш сифатининг
кутарилиши булиб, бу истеъмол сифатида уз аксини то­
пади. Истеъмолдаги узгариш сифатли товарлар к^смининг
купайиб бориши, даромаднинг борган сари юк,ори си­
фатли товарларни купрок; сотиб олишга каратилиши маз-
мунига эга булади.
Турмуш даражаси икки хил бир-бирига боглик; курсат-
кичларга, яъни к^ймат-пул ва моддий-натурал курсат-
кичларга эга. Пул курсаткичлари жуда куп. Лекин энг му-
Хими реал даромаддир. к,айсики пул даромади мивдори,
мажбурий тулов ва чегиришлардан а\оли ихтиёрида к;ола-
диган к,исми ва сунгра ба^оларга богликдир. Пул дарома­
ди купайиб, ба^о узгармай турса реал даромад ошади.Моддий-натурал кУрсаткични олсак, бундаги асосий
курсаткичлар каторига жон бошига натурал цодда озик;-
овк,ат, кийим-кечак, уй-жой майдони, узок; муддатли
истеъмол буюмлари, сув, энергия кабилар микдори ки-
ради. Маълумки, бунинг турмуш сифати учун а^амияти
катта. Чунки *аёт гушт, сут, мева, сабзавот, ширинлик-
лар \исобига Утадими ёки асосий истеъмол нон, кар­
тошка, чой истеъмоли х,исобига утадими? Масалан, Узбе-
кистонда гушт истеъмоли кейинги икки йилнинг узида жон
бошига 26 килограммдан 40 килограммгача Усган ва нон
истеъмоли 50 килограммга камайган. Бу а*оли истеъмо-
лида катта узгариш юз бераётганини курсатади. Албатта
абсолют долда кичик узгариш, лекин икгисодий исло-
*от, бозор ик^исодиётига Утиш шароитларини эътибор-
га олсак, жуда ах,амиятли сифат узгаришидир.
Лекин даромадлардаги тафовутлар, турмуш даражаси-
даги паст-баландлик, камбагаллик муаммолари мавжуд
булиб, доимо ижтимоий *имояни кУндаланг килиб кУяди.
Хар б ир инсоннинг истеъмоли оилага, оила бюджета га
богликдир. Оилавий хдёт узига хос хусусиятга эга булиб,
унинг ичида олди-сотди юз бермайди. Лекин оила уму-
мий икгисодий холатга боглик, унинг икгисодий х,олати
иктисодиёт тараккиётига боглик- Шунинг учун \ам 1992
йил Нобель мукофоти лауреата Гэри С. Беккернинг хиз-
мати одамларнинг шахсий *аёти икгисодий реалликнинг
умумий коидаларига буйсунишини исботлащдан иборат
эди. Бу, айникса оила бюджетида уз ифодасини топади.
Оила бюджета мамлакат икгисодий таракдиётини бах,о-
лаш имконини турдиради. Бу угган асрдаги немис иктисод-
чиси Эрнст Энгель томонвдан аникданган булиб, бу конун
Энгель крнуни дейилади. Мазкур крнун буйича оила дарома-
ди усиши билан озик-овкатга булган сарф-харажат кисми
пасаяди, кийим-кечак, турар жой ва коммунал хизмат хара-
жатлари узгармайди ва маданий хд.мда бошка номодций ха-
ражатлар сезиларли равищца усиб боради. Унинг курсатиши-
ча, озик-овкатлар харажати даражасига кдраб оилалар фаро-
вонлигини аниклаш мумкин.
Оила бюджета умумий микдори ва даражаси билан хдм
фаркланиб, бой ва камбаьал оилаларга булинади. Бу фука-
роларнинг кайси хил товарлар ва хизматларга талаби купли-
гини, шу билан бирга мамлакагдаги ижтимоий-иктисодий
мувозанатни билдиради. Ахолини ижтимоий химоялаш доимо такомиллашиб.
мамлакат и^гисодий тарак,куётига ижобий таъсир курса-
тиши керак. Агарда камбагалларга курсатиладиган гамхур-
лик, бир томондан, инсонийлик булиб, ахолининг к,аш-
шок^панишидан са^иашни билдирса, иккинчи томондан,
бундаги ортик^алик мехнатга интилишни пасайтириши ва
умуман, ик^гисодий ривожланишга салбий таъсир этиши мум-
кин. Шунинг учун, албатга бунинг ижобий чегарасини топа
билиш мухим ахамият касб этади.
Давлатнинг ижтимоий химоя сиёсатида фук^роларнинг жа-
мгармаларига булган муносабати хам ахамиятлидир. Айницса,
бу бозор икзисодиёти шаклланиши даврига тааллукути. Умуман,
нормал бозор икгисодиётида фаровонлик усиб бориши жам-
рарманинг хам имконини оширади. Жамгармаларни инфляция-
дан химоялаб, кдцрини пасайтирмай, айникра инвестицияда
фойдаланиш самаралилигини таъминлаш, умумий икгисодий
ривожланишни тезлаштиради.
Юк;орвда таъкидлаганимиздек. бозор ик^исодиётида кдт-
нашувчилар фаолияти маълум даражадаги даромад олиш,
фойда олиш билан якунланади. Албатга, бу сармоя хажми,
фаолият самарасига богликдир. Даромад олиш бозор муно-
сабатлари таъсирига бевосита ёки билвосита боклик; були-
ши мумкин. Хужаликлар фаолиятида банд булганларнинг
даромади тижорат, талаб ва таклиф мувозанати, ракрбат-
нинг таъсири кабиларга ёки умуман айтганда, корхона
фаолияти натижаси ва тадбиркорнинг фойда даражасига
боглик,. Чунки асосий ишловчиларнинг даромади ёлланма
мехнатдан келиб чикддики, бунда уларнинг даромад дара-
жаси корхона даромадига борлик; булади.
Лекин бошкд хил даромад манбаи хам булиб, у деяр-
ли доимий хусусиятли ва унинг даражаси давлат бюдже­
та имкониятидан келиб чикдци. Булар давлат томонидан
маош сифатида даромад оладиганлар булиб, давлат хиз-
матчилари, маорифчилар, у^итувчи ва илмий хизматчи-
лар, талабалар, сорлик^ и са^лаш ходимлари, маданий
о^артув тармокдари, маъмурий идоралар хизматлари,
харбий ва ички ишлар, тартибни сакдаш муассасалари
ходимлари кабилардир. Булардаги даромаднинг умумий-
лиги шуки, унинг мивдорини бевосита давлат белгилай-
ди ва бу микдор нисбатан доимийдир.
Биринчи тоифадаиларнинг маоши тижорат туфайли узга-
риб турса ва аввало тадбиркор, иш берувчига борлик; булса.иккинчи тоифаларники бюджет имкониятларига богликдир.
Буларнинг барчасига ижтимоий х^моянинг нима алокрси бор,
деган савол тугилиши мумкин. Давлат ихтиёридагиларнинг
даромадини юзага келтиришда ижтимоий х,имоя зарурлиги
туррисида бундай савол тувшмаса хам, х^жаликлардаги, ай-
ник;са хусусий тармокдагиларнинг даромади тутрисида шун-
дай савол турилиши мумкин.
Даромадлардаги тафовутлар бевосита бозор муноса-
батлари таъсир этувчи сохдда банд булганларга тааллук,-
лидир. Шунинг учун дам ёлланиш, ме^нат кдлиш, шу-
нингдек, даромад найдо булишлик асослари давлат то-
монидан яратиладиган крнунлар туфайли белгиланади.
Айтайлик, к.айси со\а, тармо* булмасин, буларнинг
умумийлиги мавжудцир. Бунинг ижросини давлат уз на-
зорати остига олади. Чунки булар умуминсоний манфа-
атдан, инсон хУКУ^ларидан келиб чикдди.
Бозор таъсири тижорат со\асида банд булганлар учун
х,ам умумий маош даражаси белгиланадики, хдр бир ишчи-
нинг маоши бундан паст булмаслиги керак. Иш куни даво-
ми, меднат кдлишнинг шароити, ишчига инсон сифатида-
ги талаб барча сохдда бир хил булиши мажбурийдир. Даро-
мадлар *исобига буладиган турли туловлар, солик^арда
ихтиёрийликка йул куйилмайди. Булар цонуний белгилан-
ган шаклда ва микдорда булишлиги керак. Кдндай хужалик
шакли ва эгалигидан к;атъи назар ме^нат хдк^ кафолатла-
ниши, айник,са давлат томонидан кафолатланиши керак.
Давлат ихгиёридан даромад олувчилар жуда купчиликни
ташкил этади. Буларнинг даромад даражаси эркин ик^исо-
дий сохддагидан катта фарк, кдлмаслиги ва турмуш даража-
сининг пасайишига олиб келмаслиги лозим. Шунга кура
бевосита бозордаги даромад даражасига ва нарх-навонинг
хрлатига к^раб маошлар микдори мамлакатимизда \ам узга-
риб бормокда.
Бундан тадл^ари бевосита ме^натсиз даромад оладиган-
ларнинг сони дам катта, булар асосан ме^натга нолойик
одамлардир. Буларнинг асосини нафа^ахурлар ташкил эта­
ди. Ик^исодий нукгаи-назардан ^имояга мухтож булган­
лар, аввало шулардир. Бозор ик^исодиёти шуларнинг тур­
муш даражасига таъсир курсатади. Цивилизация шароитида
ме^натга нолойик, одамларни ик^исодий жи^атдан куллаш,
бозор таъсиридан химоя цилиш хар бир давлатнинг бурчи
булиб, замонавий нафакд тизимини амалга ошириш унингÿ3 фукдроларига муносабати ёки катталарни ик,тисодий
кдрамликдан кугкдриб, турмуш даражасини пасайишига йул
куймаслигидавлатаинг хакукуй инсонпарварлик вазифаси-
ни адо этиш даражасини белгилаб беради.
Бозор ик;тисодиётига утиш даврида, барча со^аларда
булганидек, а^олини ижтимоий *имоялаш узига хос хусу-
сиятларга эга булади. Биринчи навбатда, камбагаллашув ÿca-
ди, ишсизлик купаяди, мухтожлик ошади. Маълумки, ишга
ярокриагсар — ногиронлар, кдриялар, куп болали оилалар туда
давлат таъминотидадир.

факдхурлар катга ракамга тенг, улар умумий адолига нис-


батан деярли 12% ни ташкил этади ва йилига купайиб бор-
мокда. Даромад улуши буйича х,ам салмоги катга. Нафакрлар
тизимининг такомиллашуви натижасида кам нафакд олади-
ганлар кескин камайиб бораяггги, бу жуда ижобий хрлат.
Узбекистонда нафак;а тизими бир неча бор такомилла-
шиб, юзага келган oFHp шароитларни эътиборга олган *одда
*ар томонлама замон талабига жавоб бера оладиган дара-
жага етказилган. Нафана даражаси маош даражасидан жуда
кам фарк кулади. Шу билан бирга адолининг барча кусми
бу тизим билан камраб олинган. Х°зир даромадсиз ^еч ким
Колмади. Илгари эса фак;ат м е ^ а т цилган вак;ти асосида
нафак;а белгиланиб, купчилик ме^натга лаё^ати йукдар
нафакд олмас ва ^аддан ташкдри ик;тисодий ofhp а^волда
к;олар эдилар. Айник;са, бундай а^вол кушлок, жойларда
куп булиб, купчилик аёллар шундай шароитда эдилар.
Хозирги кунда барча кандайдир даромадга эга. Нафа^алартури к^пайган. Куп болали оналар, фарзанд кураётганлар,
болалигидан ногирон булиб мехмат лаёкдтини й^котганлар
ва шунга ухшаганларнинг х,аммаси тула ижтимоий х,имоя
остига олинган. Нафакдларнинг хам энг паст микдори бел-
гиланган. Талабалар, аскарлар хам тула давлат химоясида-
д и р .
Даромадга таъсир курсатувчи давлат томонидан к^лла-
ниладиган чора-тадбирлардан яна бир тури маълум му-
тахассисларга белгиланган имтиёзлардир. Масалан, уруш
к,атнашчилари, байналмиллалчилар, ук^гтувчилар, тиб-
биёт хизматчилари, аскарлар кабиларга бир к,анча икди-
содий енгилликлар тувдирилган. Булар кдторига шахсий
даромад солиридан озод килиш ёки имтиёз бериш, уй-
жой тулови. коммунал хизмат хак^ тулашдаги имтиёз-
лар киради. Маълумки, бундай имтиёзлар шахсий даро­
мад микдорига ижобий таъсир курсатади.
Ахолининг даромади билан боглик, булган ижтимоий
мухофазанинг энг инсонпарварлик хусусияти шуки, у ин-
соннинг ицтисодий эркинлиги, ИКТИСОДИЙ ва жисмоний
хаётини белгилаш билан богливдир. Бу эса инсон учун энг
мухим масаладир. Бу масалани тзтри хал цилиш давлат
етуклик даражасидан далолат беради.
Узбекистан давлатининг ицтисодий химоя сохасида-
ги алохида к;айд килишга сазовор томони — болалар так,-
дири, уларга нисбатан алохида рамхурлик, алохида эъти-
бор билан карашдир. Мамлакатимизда “Соиюм авлод”
дастури асосида катта-катта ишлар амалга ошмокда ва бу
билан боглик тармокдар уз фаолиятини кучайтирмокда.
Бу сохадаги муваффак^ятлар алохида таадирланмокда.
Шулар каторида бир к,анча ик^исодий имтиёзлар кири-
тилиб, у Уз самарасини бера бошлади. Бунинг икки то-
монлама ахамияти булиб, бу бевосита болаларнинг хаёти­
ни таъминлаш, шу билан бирга келажак авлоднинг сор-
л о м асосини ташкил к,илишдан иборатдир.
Ахолини ижтимоий химоялашнинг кейинги тадбирла-
ри инфляция билан богланган. Маълумки, бозор ик^исо-
диётидаги кдтнашувч ил ар н и нг таклиф томони, яъни тад-
биркорларнинг нарх-навони кутаришлари учун интилиш-
лари кучлидир. Буалбатга, юкррида айтганимиздек, шахсий
манфаат билан борлик, Чунки юк;ори бахо харидорларнинг
бевосита даромад даражасига таъсир курсатади. Агарда бу
таклиф томонини манфаатдор кдлса, талаб томонига,
шахсий истеъмолга салбий таъсир к^хатиб, аксинча даромад-нинг пасайишига олиб келади. Ба^онинг кугарилиши натижа-
сида кам мол сотиб олинади ва талабни к;ондириш даражаси
пасайиб боради. Шунинг учун инфляция бевосита турмуш да-
ражасининг пасайиши билан боклик, б^либ, доимо уткир иж-
тимоий муаммолардан ^исобланади.
Юк,ори бадони ушлаб туриш учун монопол усулла-
рини куллаш ва монопсония, олигопол бозор шароит-
ларини яратишга уринадиларки, бу чайк,овчилик мазму-
нидаги савдога олиб келади. Бунинг учун товарларни
ушлаб туриш ва сунъий талабни юзага келтириш учун
уринадилар, яъни иложи борича таклиф билан талаб
уртасидаги мувозанатни бузиш, таклифнинг тезлик би­
лан Усиш х,аракатини секинлаштириш ва бозорда кескин
*олат юз бериши учун уринадилар. Бундай даракатлар
албатта ба^онинг кутарилиши ва шундай ^олатнинг узок
давом этиши билан якунланиши мумкин. Бу бозор му-
носабатларининг объектив ^олатига зид х;аракатлар були-
шига кдрамай, эътибор берилмаса ^аракатдаги сунъий-
ликка олиб келиши ва инфляция кучая бориши мумкин.
Утиш даврини олсак, инфляция асосан объектив куч га
эга булади. Чунки бунда ишлаб чивдриш *;иск;ариши,
иктисодий алок;аларнинг бузилиши билан товар дарака-
тидаги сунъийлик ортиб бориши мумкин. Шу билан бирга
четдан ва умуман узокдан товар олиб келиш купаяди,
харажатлар ортиб боради. Бундан ташкрри сунъий талаб
имконияти кучаяди. Товар хдракати секинлашади, муо-
малага куп пул чик,арилади ва хоказо.
Буларнинг даммаси инфляцияни кучайтиради. Агарда
бунга кдрши чоралар уз вак^ида кулланилиб турилмаса,
унинг ахрлига таъсир этувчи салбий ок;ибатлари усиб
боради. Инфляцияга к;арши кураш ишлаб чикдришни
ривожлантириш, пул муомаласини тартибга солиш ,
молия интизомини кучайтириш, туловларнинг уз вак,-
тида амалга ошириш чораларини куллаш, муомалага ор-
тик^а пул чик;аришга йул куйилмасликдир.
Узбекистонда инфляцияга товарлар так?шллигининг таъ-
сири каттадир. И^тисодиётда юз бераётган туб узгаришлар
муомаладаги товарлар микдорининг камайиши, талабнинг
таклифга нисбатан тез усиши, яъни таклифнинг орк,ада
крлишини кучайтирди. Айницса, бу истеъмол буюмлари
бозорида кескинликка олиб келди. Шунинг учун хам бо-
зорларни товар билан таъминлаш энгдолзарб вазифа булиб
колди. Бу, аввало истеъмол буюмлари ишлаб чиоджш никенгайтириш ва умуман товар ресурларини купайтириб,
бозорни купрок. к;ондириш заруриятини бирламчи вазифа
кдпиб куйди.
Мамлакатимизда бу сохада бир канча тадбирлар кулла-
нилиб, буларнинг ичида энг мухимлари ишлаб чикдриш-
ни кенгайтиришдир. Бу, аввало озик^овкдт молларига та-
аллукдидир. Масалан, галла ва нефть мустакдллигини таъ-
минлаш, озик,-овк,ат саноатинй кенгайтириш, истеъмол
буюмлари саноатини ривожлантириш жуда мухимдир.
Молия интизоми, пул муомаласини тартибга солишда
х;ам бир к;анча ишлар амалга оширилди ва оширилмокда.
Миллий пулнинг киритилиши бундаги катта муваффак?!-
ятлардан биридир. Умуман, мамлакатимизда янги молия-
кредит тизими яратилиб, у такомиллашмокда. Буларнинг
Хаммаси инфляцияни юмшатиш, бундаги кескинликнинг
олдини олиш имконини тувдирмокда.
Савдода тартиб Урнатиш, товарларни бозорга туши-
шини тезлаштириш, яъни товарларнинг харидоргача
булган йулини ва вак,тини кис^артириш чораларини
КУллаш бу сохадаги бебошлик ва тартибсизликларга бар-
хам беришда кул келади.
Инфляцияга к,арши курашувда четдан товар олиш
имкониятларидан самарали фойдаланиш, умуман, бош-
ка мамлакатлар билан буладиган таш^и савдонинг тарак;-
к^ий этиши катта ахам пят касб этади. Айник,са, кейинги
к^ск,а вацт ичида бу сохада мамлакатимиз катта муваф-
фаедятга эришди. Х °ЗИР Унлаб мамлакатлар билан ик^и-
содий алок,алар урнатилиб, улар билан буладиган савдо
мик;ёси тезлик билан усиб бормокда ва мамлакатимиз
манфаатдор булган товар ва хизматларни сотиб олишда
анча ютукдар кУлга киритилиб, бу жараён тезлашмовда.
Бунда Туркия, Германия, АКД1, Корея Ресиубликаси,
шунингдек, Хитой, Хиндистон, Англия каби мамлакат-
ларнинг хиссаси ортиб бормокда.
Буларнинг хаммаси мамлакатимизда инфляциянинг ол­
дини олишдаги муваффакдатларга олиб келмокда ва нарх-
навонинг усиб бориши даражаси анча пасайтирилиб, суми-
мизнинг кддрли булиши учун кдлинаётган харакатлар уз
самарасини бермокда. Бу, албатта ахоли турмуш даражасида
Уз аксини топмокда.
Юцорида курилган масалалардан куриниб турибдики,
ахолини ижтимоий химоялаш бозор иктисодиётини тарки-
бий цисмига айланиб кетади.Шунинг учун хам ижтимоий*имоялаш асослари утиш давридаёк; шаклланмори зарур.
Бундаги кечикиш бозор со^асидага муваффациятларга тес-
кари таъсир курсатиши турган ган. Бунинг олдини олиб
бориш айни вактда бозор ик^гисодиётига утишни тезлаш-
тиради ва бундаги орирлик ва йук,отишларни камайтира-
ди. Ик;тисоди ривожланган кучли мамлакатлар тажриба-
лари бозорнинг бошлангич давридаёк; унинг ^аракатига
ижтимоий йуналиш мазмуни бериш цивилизацияли бо­
зор ик;тисодиётини яратишдаги зарур шарт экашшгини
курсатмовда.
Download 46.13 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling