Butun olamni uning nixoyatda xilma XIL formalarini va olamdagi sodir bo’lib turadigan, xar XIL

Molekulyar massa — kimyoviy birikma molekulasining uglerod birligi (uglerod  nuklidi |2S atom massasining 

1/2 qismi) da ifodalangan massasi, molekulani tashkil qilgan elementlar atom massasi larining yigʻindisi. Baʼzan maʼlum 

tarkibli turli  moddalar aralashmasi uchun  ham  mol.  m. aniqlanadi.  Mas, havo, garchi  bir qancha gazlar aralashmasidan 

iborat  boʻlsa  ham,  uning  oʻrtacha  mol.  m.  bor.  Havoning  hisoblab  topilgan  oʻrtacha  mol.  m.  29  ga  teng  .  Mol.  m.  — 

moddaning asosiy tavsiflaridan biri. U, shuningdek, polimer moddalarning xossalarini belgilovchi asosiy omildir. Mol. m., 

asosan, bugʻning zichligini oʻlchash orqali, osmotik bosim orqali (Vant—Goff krnuni asosida), bugʻ bosimining tushishi, 

eritmalarning  toza  erituvchiga  nisbatan  muzlash  temperaturasi  pasayishi  (krioskopiya)  yoki  kaynash  temperaturasi 

koʻtarilishini (ebuli-oskopiya) oʻlchash orqali topiladi. Uchuvchan  moddalarning  mol.  m.  mass-spektrometriya usulida, 

turli birikmalar aralashmasining mol. m. xromatomass-spektrometriya usulida aniqlanadi.

 

13. 

Gazlar (frans. gaz) —  modda holatlaridan biri. Har bir modda temperatura va bosim oʻzgarishiga qarab qattiq, 

suyuq  va  gaz  holatda  boʻladi.  Mac,  suv  qattiq  (muz),  suyuq  (suv)  yoki  gaz  (bugʻ)  holatda  boʻlishi  mumkin.  Gaz 

molekulalari siqiluvchan, harakatchan, zichligi juda kichik, birbiri bilan tez aralashadi. Gaz tashqi taʼsir boʻlmaganda idish 

hajmining  hammasini  egallaydi.  Gaz  molekulalari  orasidagi  tortishish  kuchi  qattiq  va  suyuq  jism  molekulalarinikidan 

ancha kichikdir. Normal sharoit (273, 15K temperatura va 1,01 105 Pa bosim)da gaz zichligi suyukliklar zichligiga nisbatan 

1000 baravar kam yoki gaz molekulalari orasidagi masofa suyuqliklarnikiga nisbatan 10 baravar katta boʻladi. Shunday 

boʻlsa ham normal sharoitda 1 sm3 gazda 310" dona molekula bor. gaz uchta kattalik: bosim (r), hajm (V) va temperatura 

(T) bilan ifodalanadi. Bu kattaliklar maʼlum boʻlsa, gaz holatini aniqlash mumkin. r, V va T kattaliklarning oʻzgarishi bir-

biriga  bogʻliq.  Holatining  oʻzgarishiga  qarab,  gaz  har  xil  xususiyatli  boʻladi.  Mas,  kuchli  siqilgan  gazning  fizik 

xususiyatlari normal bosimdagi gaznikidan farq qiladi. Normal bosim va temperaturadagi gaz holati Klapeyron tenglamasi 

ifodalanadi Bu tenglamada molekulalarning oʻzaro taʼsir kuchi va xususiy hajmi hisobga olinmagan, shuning uchun bu 

qonunga  boʻysunuvchan  gaz  ideal  gaz  deyiladi.  Tabiatda  ideal  gaz  yoʻq,  lekin  normal  sharoitdagi  va  yana  ham  yuqori 

temperatura va past bosimdagi gazga Klapeyron tenglamasini tatbiq qilish mumkin. Bosim juda yuqori va temperatura juda 

past boʻlgan sharoitda VanderVaals tenglamasi tatbiq qilinadi. Normal sharoitda gazda issiqlik oʻtkazuvchanlik, diffuziya 

hodisalari  va  boshqa  ichki  hodisalar  kuzatiladi.  Bu  hodisalar  molekulalarning  doimo  tartibsiz  harakati  va  bir-biri  bilan 

toʻqnashuvi natijasidir Normal sharoitda gaz oʻzidan elektr toki oʻtkazmaydi, lekin bosim va temperaturaning oʻzgarishi 

bilan gazning bu xususiyati oʻzgaradi. Har qaysi real gaz oʻziga xos kritik temperatura (T

k

) gacha sovitilganda suyuqlikka 

aylanadi.  Mas,  suv  uchun  T

k

=374,2°K,  shunda  suv  bugʻ  holatida,  kislorod  uchun  T

K

=91,14°K,  shunda  u  gaz  holatida 

boʻladi  va  h.k.  gazning  barcha  turlari  moddiy  dunyoning  ham  energetik  boshqaruvchisidir,  chunki  kislorod-azot  gaz 

aralashmasi  yoqilgʻilarni  (ichki  energiyasi  moʻl  moddalar  majmuasi)  turli  sohalarda  yoki  umuman  tabiatda  yonishi 

(vulkanlar harakati, katta oʻrmon hududlarining oʻt olishi va boshqalar) maʼlum darajada planetamizning hozirgi energetik 

holatini  ham  boshqarib  turadi.  Gazning  noyob  oksidlanish  va  oksidlash,  yoqish  va  yondirish,  portlash  va  portlatish 

xossalaridan hayotimizda, xalq xoʻjaligida, texnikada va ulkan hajmdagi loyihalarni amalga oshirishda foydalaniladi. gaz 

chiroklari,  lampalari,  alangalatkichlari,  oʻchoqlari,  kavsharlagichlari,  yoritkichlari,  turbinalari,  isitkichlari,  dvigatellari, 

kondensatorlar,  sovitgichlar,  ochgichlar,  turbinali  elektr  stansiyalar,  turbinali  avtomobillar,  lokomativ  turbovozlari, 

lazerlari va boshqa taraqqiyotning asosiy mohiyatini belgilaydi. Bunda yuqorida keltirilgan aynan  gazdan tashqari neftni 

qayta  ishlash,  yoʻlakay, tabiiy  yonuvchan (metan, etan, propan, butan)  gazdan amalda keng  foydalaniladi Neftni qayta 

ishlash  gazi  neftning  termokrekingi  yoki  haydash  mahsulotlarining  katalitik  krekingi,  pirolizi  hamda  katalitik 

gidrogenlashdan hosil boʻladi. Neftning tezlik krekingidan hosil boʻladigan gaz tarkibi aynan olingan neft turiga, chuqur 

kimyoviy qayta ishlanganda esa jarayonlar olib borish usullari va sharoitlariga bogʻliq boʻladi Neftni chuqur kimyoviy 

qayta  ishlash  jarayonida  gaz  tarkibida  toʻyinmagan  gaz  ham  hosil  boʻladi.  Bu  gaz  sanoatda  organik  va  neft-kimyoviy 

sintezlarda  yarim  mahsulot  yoki  monomerlar  sifatida  koʻp  qoʻllaniladi.  Respublikamizda  Koʻkdumaloq  "neft-

gazokondensat-gaz" konida  yoʻlakay  gazdan  foydalanish tajribadan oʻtmoqda. Bu  gaz tarkibida  metan  — 89%, etan  — 

0,3%, propan — 0,2%, butanlar — 0,6%, gaz kondensati — 6—7% va boshqa gaz (N2, CO2, H2S) - 1,2% boʻladi. gaz 

sanoatda keng ishlatiladi.