Buxoro davlat pedagogika instituti n. A. Baxriyeva umumiy psixologiya

Mustaqil ishlash uchun tavsiya etilayotgan mavzulari 
1. 
Psixologiya fanining predmeti, maqsad va vazifalari. 
2. 
Psixologiyani fan sifatida shakllanishi. 
3. 
Miya va psixika. 
4. 
Ong haqida tushuncha va uning xossalari 
5. 
Ong va ongsizlik muammosi 
6. 
Sharq mutafakkirlarining psixologiya fani rivojlanishiga qo‘shgan 
hissasi. 
Nazorat savollari 
1. Psixologiya fanining predmeti maqsadi va vazifalarini ko‘rsatib 
o‘ting?
2. Psixologiya fanining shakllanish bosqichlari to‘g‘risida nimalarni 
bilasiz?
3. Psixologiyaning moddiy asosi nimalar bilan belgilanadi? 
4. Ong tushunchasining mohiyatini izohlang?

---

22 
5. Insonlarda ongsizlik holati qachon ro‘y beradi? 
6. 
Inson va hayvon psixikasi o‘rtasidagi farqlar nimalarda ko‘rinadi? 
 
SHAXS. TEMPERAMENT, XARAKTER, QOBILIYAT 
Shaxs haqida tushuncha. Shaxsni o‘rganishga turlicha yondashuvlar.
Individ, shaxs, individuallik.
Shaxs shakllanishining ijtimoiy shart-sharoitlari.
Temperament haqida tushuncha.
Temperament tiplari.
Xarakter haqida tushuncha.
Xarakter aktsentuatsiyasi. Qobiliyat haqida tushuncha.
Qobiliyat tuzilishi va turlari. 
Tayanch tushunchalar: shaxs, individ, individuallik, biogenetik 
nazariya, sotsiogenetik nazariya, temperament, xolerik, sangvinik, 
flegmatik, melanxolik, xarakter, xarakter aksentuatsiyasi, qobiliyat. 
Shaxs haqida tushuncha. Shaxsni o‘rganishga turlicha 
yondashuvlar. Inson shaxsini o‘rganish masalasi bilan falsafa, 
psixologiya, pedagogika kabi fanlar shug‘ullanadi. Hozirgi davrda 
inson muammosi aniq va gumanitar fanlarning umumiy tadqiqot 
obyektiga aylanib bormoqda. Shunga qaramasdan, bir tomondan, 
insonni o‘rganishda differensiatsiya hodisasi yuz bermoqda, ikkinchi 
tomondan, inson taraqqiyotining sintetik tavsifi bo‘yicha integrasiya 
holati ko‘zga tashlanmoqda. Inson bir qator fanlarning tadqiqot 
obyekti ekanligini yig‘iq tarzda tasavvur etish uchun uni biosotsial va 
sotsiobiologik jihatdan o‘rganish maqsadga muvofiq. Ma’lumki, inson 
hayoti va faoliyatining operatsional (o‘quv, operatsiya, harakat, 
malaka) mexanizmi uning ontogenezda funksional mexanizmga o‘sib 
o‘tadi, binobarin, unda komillik belgisi shakllanadi, natijada u 
kamolot cho‘qqisining muayyan darajasiga erishadi. Inson — jamiyat 
— tabiat — turmush munosabatlarini tekshirgan rus olimlari 
S.L.Rubinshteyn, 
L.S.Vigotskiy, 
A.N.Leontyev, 
B.G.Ananyev 
odamning ular bilan har xil turdagi va ko‘rinishdagi kauzal, 
strukturaviy, funksional, fazoviy va makoniy aloqalar tizimi 
mavjudligini ta’kidlab o‘tganlar.
Birinchidan, inson u yoki bu aloqalar tizimiga binoan biologik 
mahsuli “Homo Sapiens” sifatida o‘rganiladi.

---

23 
Ikkinchidan, tarixiy jarayonning ham obyekti, ham subyekti 
tariqasida shaxs tadqiq etiladi. 
Uchinchidan, 
individ 
muayyan 
ko‘lamda 
o‘zgaruvchan, 
taraqqiyotning genetik dasturiga asoslanuvchi alohida xususiyatli 
jonzot tarzida ilmiy jihatdan tekshiriladi. Insonni jamiyat ishlab 
chiqarishining yetakchi tarkibi, bilish, kommunikasiya va boshqaruv 
subyekti, tarbiya predmeti sifatida tadqiq etilishi muhim ahamiyatga 
ega. 
Shaxs tushunchasining murakkab va ko‘p qirrali bo‘lishiga 
qaramay mutaxassislar tomonidan shaxsga umumiy ilmiy ta’rif 
berishga urinib ko‘rilgan. 
R.S.Nemov shaxsni quyidagicha ta’riflaydi: Shaxs-bu ijtimoiy 
tabiatga ega, o‘z mohiyatiga ko‘ra barqaror ijtimoiy aloqa va 
munosabatlari, o‘zi va boshqalar uchun muhim ahamiyatga ega 
bo‘lgan kishining axloqiy hatti-harakatlarida namoyon bo‘ladigan 
psixologik tavsiflarga ega kishidir. 
Shaxs — ijtimoiy va shaxslararo munosabatlarning mahsuli, ongli 
faoliyatning subyekti bo‘lmish individdir. A.G.Kovalevning fikricha, 
shaxs - bu ijtimoiy munosabatlarning ham obyekti, ham subyektidir. 
A.N.Leontyev ushbu masalaga boshqacharoq yondashib, unga 
shunday 
ta’rif 
beradi: 
shaxs 
- 
bu 
faoliyat 
subyektidir. 
K.K.Platonovning talqiniga binoan, jamiyatda o‘z rolini anglovchi, 
ishga layoqatli, yaroqli a’zosi shaxs deyiladi. Bu muammo mohiyatini 
chuqurroq ochishga harakat qilgan S.L.Rubinshteyn ta’rificha, shaxs
bu tashqi ta’sirlar yo‘nalishini o‘zgartiruvchi ichki shart-sharoitlar 
majmuasidir. 
Shunday qilib, shaxs tushunchasi insonga taalluqli bo‘lib, 
psixologik jihatdan taraqqiy etgan, shaxsiy xususiyatlari va hatti-
harakatlari bilan boshqalardan ajralib turuvchi, muayyan xulq-atvor va 
dunyoqarashga ega bo‘lgan jamiyatning a’zosini ifodalashga xizmat 
qiladi. 
Hоzirgi kunda shaxsning kamoloti uning rivojlanishi to‘g‘risida 
xilma-xil nazariyalar yaratilgan bo‘lib, tadqiqotchilar inson shaxsini 
o‘rganishda turlicha pozisiyada turadilar va muammo mohiyatini 
yoritishda o‘ziga xos yondashuvga egadirlar. Mazkur nazariyalar 
qatoriga 
biogenetik, 
sotsiogenetik, 
psixogenetik, 
kognitiv, 
psixoanalitik, bixevioristik kabilarni kiritish mumkin.

---

24 
Biogenetik nazariyaning negizida yetilish bosh omil sifatida qabul 
qilingan bo‘lib, qolgan jarayonlaming taraqqiyotini ixtiyoriy xususiyat 
kasb etib, ular bilan o‘zaro aloqa tan olinadi, xolos. Mazkur 
nazariyaga 
binoan, 
taraqqiyotning 
bosh 
omili 
biologik 
determinantlarga (aniqlovchilarga) qaratiladi va ularning mohiyatida 
ijtimoiy-psixologik xususiyatlar keltirib chiqariladi. 
Taraqqiyot jarayonining o‘zi biologik yetilishning universal 
bosqichi sifatida sharhlanadi va talqin qilinadi. Biоgеnеtik qоnunni 
F.Myullеr va E.Gеkkеl kashf qilishgan, biogenetik qonuniyat fanning 
taraqqiyoti nazariyani tashkil qilganda hamda antidarvinchilarga 
qarshi kurashda muayyan darajada tarixiy rol o‘ynagan. Ular fikricha, 
shaхs psiхоlоgiyasining individual rivоjlanishi (оntоgеnеz) butun 
insоniyatning 
tariхiy 
rivоjlanishining 
(filоgеnеzni) 
asоsiy 
bоsqichlarini qisqacha takrоrlaydi.
Biogenetik nazariyaning yirik namoyondalaridan bo‘lmish 
amerikalik psixolog S.Xoll psixologik taraqqiyotning bosh qonuni deb 
«rekapitulasiya qonuni»ni (filogenezni qisqacha takrorlanishini) 
hisoblaydi. Uning fikricha, ontogenezdagi individual taraqqiyot 
filogenezning muhim bosqichlarini takrorlaydi (chaqalоq - faqat sut 
emizuvchi hayvоn, 6 оylikda maymunlar darajasiga yеtadi, 2 yoshida 
оddiy оdam, 5 yoshda ibtidоiy gala, maktabga kirgach ibtidоiy davr 
оdami darajasida, 16-18 yoshda hоzirgi zamоn kishilari darajasiga 
yеtadi, dеb hisоblaydilar). Insоn zоtidagi rivоjlanishi bоsqichlari 
filоgеnеzni aynan takrоrlamaydi. Biogenetik konsepsiyaning boshqa 
bir turi nemis «konstitusion psixologiyasi” (inson tana tuzilishiga 
asoslangan nazariya) namoyondalari tomonidan ishlab chiqilgan. 
E.Krechmer shaxs tipologivasi negizida bir qancha biologik omillarni 
(masalan, tana tuzilishining tipi va boshqalarni) kiritib, insonning 
jismoniy tipi bilan psixologik xususiyati o‘rtasida uzviy bog‘liqlik 
mavjud deb taxmin qiladi. E.Krechmer odamlarni ikkita katta guruhga 
ajratadi va uning bir boshida sikloid toifasiga xos (tez qo‘zg‘aluvchi, 
his-tuyg‘usi о’ta barqaror), ikkinchi uchida shizoid toifasiga 
(odamovi, munosabatga qiyin kirishuvchi, his-tuyg‘usi cheklangan) 
xos odamlar turishini aytadi. Bu taxminni u shaxs rivojlanishi davriga 
ko‘chirishga harakat qiladi, natijada o‘smirlarda sikloid xususiyatlari 
(o‘ta qo‘zg‘aluvchanlik, tajovuzkorlik, affektiv tabiatlilik, ilk 

---

25 
o‘spirinlarda esa shizoidlik xususiyatlari) bo‘ladi degan xulosa 
chiqaradi.
Biogenetik nazariyaning namoyondalari amerikalik psixologlar 
A.Gezell, S.Xoll taraqqiyotning biologik modeliga asoslanib ish 
ko‘radilar va bu jarayonda muvozanat, integrasiva va yangilanish 
sikllari o‘zaro o‘rin almashinib turadi, degan xulosaga keladilar. 
Z.Frеyd esa shaхsning barcha hatti-harakatlari instinktlaridan 
kеlib chiqadi, dеb hisоblaydi. Albatta, biоlоgik оmillar insоn хulqini 
bеlgilоvchi birdan bir оmil emas. Psixologiya tarixida biologizmning 
eng yaqqol ko‘rinishi Zigmund Freydni shaxsning barcha xatti-
harakatlari (xulqi) ongsiz biologik mayllar yoki instinktlar bilan 
shartlangan, ayniqsa, birinchi navbatda u jinsiy maylga (libidoga) 
bog‘liqdir. 
Bu nazariya tarafdorlarining fikricha, “muhit” qanchalik xalaqit 
bermasin, haqiqiy talantlar oz‘iga yo‘l ochib oladi, ularning layoqati 
hatto eng noqulay tashqi sharoitda ham rivojlanishi mumkin. 
Biogenetik yondashuv namoyondalari tabiatni odamning rivojlanishi 
manbai va harakatlantiruvchi kuchi deb bilishadi. Rivojlanishning 
asosiy determinanti deb irsiyat e’tirof etishadi.
Rivojlanish sifat jihatdan yangining paydo bo‘lishi emas, balki 
avval mavjud bo‘lgan layoqatlarning namoyon bo‘lishi deb qaraladi. 
Bu yondashuv tarafdorlari psixik rivojlanishning endogen (ichki) 
sabablariga 
ko‘proq 
urg‘u 
berishadi. 
Makur 
yondashuv 
tarafdorlarining asoslaridan biriga ko‘ra, I.S.Baxlar shajarasida o‘nlab 
musiqachilar 
bo‘lishgan. 
Ularning 
fikricha, 
bu 
musiqiy 
qobiliyatlarning bir avloddan boshqasiga o‘tishiga yaqqol misol bo‘la 
oladi. 
Biogenetik nazariyaning qarama-qarshi ko‘rinishi sotsiogenetik 
nazariya hisoblanadi. Sоtsiоgеnеtik nazariya - insоn biоlоgik tur 
sifatida tug‘ilib, hayotdagi ijtimоiy shart-sharоitlarning bеvоsita ta’siri 
оstida shaхsga aylanadi, dеb hisоblaydi. Bu yondashuvga binoan 
shaxsda 
ro‘y 
beradigan 
o‘zgarishlar 
jamiyatning 
tuzilishi 
ijtimoiylashish usullari va uni qurshab turgan odamlar bilan o‘zaro 
munosabati vositalaridan kelib chiqqan holda tushuntiriladi. 
Ijtimoiylashuv nazariyasiga ko‘ra inson biologik tur sifatida tug‘ilib, 
hayotning ijtimoiy shart-sharoitlarining bevosita ta’siri ostida shaxsga 
aylanadi. 

---

26 
Masalan, rоllar nazariyasi ta’limоti insоn ijtimоiy muhitda 
bajarishi shart bo‘lgan maхsus rоllar uning хulq-atvоrida, boshqalar 
bilan munоsabatida sеzilarli iz qоldiradi, dеb hisоblaydi. G‘arbiy 
Yevropaning eng muhim nufuzli nazariyalaridan biri bu rollar 
nazariyasidir. Ushbu nazariyaning mohiyatiga binoan jamiyat o‘zining 
har bir a’zosiga status (haq-huquq) deb nomlangan xatti-harakat (xulq) 
ning barqaror usullari majmuasini taklif qiladi. Inson ijtimoiy muhitda 
bajarishi shart bo‘lgan maxsus rollari shaxsning xulq-atvor 
xususiyatlarida o‘zgalar bilan munosabat muloqot o‘rnatishda sezilarli 
iz qoldiradi. 
Odam unga o‘zaro ta’sir etuvchi vaziyatlarning natijasi bo‘lib, 
ularga asoslanib shaxs hayotining umumiy qonuniyatlarini tahlil qilish 
mumkin. Bola shaxsining bog‘chada, maktabda, sport maydonchasida, 
oilada o‘garishi mumkinligini hech kim inkor eta olmaydi. Boshqa 
kishilar ta’sirida bola turli ijtimoiy rollardan nusxa ko‘chiradi, ularga 
taqlid qiladi. Turli madaniyat kishilarida turli urf-odat, an‘ana va xulq-
atvor stereotiplarini kuzatish mumkin. Mazkur “tashqi” omillar 
ta’sirini tahlil qilmasdan turib insonning xulq-atvorini oldindan bilish 
juda qiyin. “Muhit” naariyasi namoyondalari mana shu faktlar asosida 
o‘z qarashlarini ifodalaydilar.
AQShda keng tarqalgan nazariyalardan yana biri bu individual 
tajriba va bilimlarni egallash (mustaqil o‘zlashtirish) nazariyasidir. 
Mazkur nazariyaga binoan shaxsning hayoti va uning voqelikka 
nisbatan munosabati ko‘pincha ko‘nikmalarni egallash, bilimlarni 
o‘zlashtirishdan iborat bo‘lib, uning samarasi qo‘zg‘atuvchini uzluksiz 
ravishda mustahkamlab borilishining mahsulidir. Bu nazariyaning 
tarafdorlari E.Torndayk va B.Skinnerlar hisoblanadi. 
K.Levin tomonidan tavsiya qilingan «fazoviy zarurat maydoni” 
nazariyasi psixologiya fani uchun (o‘z davrida) muhim ahamiyatni 
kasb etadi. K.Levinning nazariyasiga ko‘ra, individning xulqi (xatti-
harakati) psixologik kuch vazifasini o‘tovchi ishtiyoq (intilish) 
maqsadlar bilan boshqarilib turiladi, va ular fazoviy zarurat 
maydonining ko‘lami va tayanch nuqtasiga yo‘naltirilgan bo‘ladi. 
Psixologiyada psixogen etik yondasbisb ham mavjud bo‘lib, u 
biogenetik, sotsiogenetik omillarning qiymatini kamsitmaydi, balki 
psixik jarayonlar taraqqiyotini birinchi darajali ahamiyatga ega, deb 
hisoblaydi. Ushbu yondashuvni uchta mustaqil yo‘nalishga ajratib 

---

27 
tahlil qilish mumkin, chunki ularning har biri o‘z mohiyati, mahsuli va 
jarayon sifatida kechishi bilan o‘zaro tafovutlanadi. 
Kognitiv yo‘nalishning asoschilari qatoriga J.Piaje, J,Kelli va 
boshqalarni kiritish mumkin. J.Piajening intellekt nazariyasi ikkita 
muhim jihatga ajratilgan bo‘lib, u intellekt funksiyalari va intellekt 
davrlari ta’limotini o‘z ichiga qamrab oladi. 
Intellektning asosiy funksiyalari uyushqoqlik (tartiblilik) va 
adaptasiya (moslashish, ko‘nikish) dan iborat bo‘lib, intellektning 
funksional invariantligi deb yuritiladi. 
Sobiq sovet psixologiyasida shaxsning rivojlanishi muammosi 
L.S.Vigotskiy, 
P.P.Blonskiy, 
S.L.Rubinshteyn. 
A.N.Leontyev, 
B.G.Ananyev, L.I.Bojovich singari yirik psixologlarning asarlarida 
o‘z aksini topa boshlagan. Keyinchalik bu masala bilan 
shug‘ullanuvchilar safi kengayib bordi. Xuddi shu boisdan shaxsning 
tuzilishi, ilmiy manbai, rivojlanishning o‘ziga xosligi bo‘yicha 
yondashuvda muayyan darajada tafovutga ega. Hozirgi davrda 
shaxsning rivojlanishi yuzasidan mulohaza yuritilganda olimlarning 
ilmiy qarashlarini muayyan guruhlarga ajratish va undan so‘ng 
ularning mohiyatini ochish maqsadga muvofiq.
Ontogenezda shaxs taraqqiyotini bir necha bosqichlarga ajratish 
va ularning har biriga alohida ilmiy psixologik ta’rif berish nuqtai-
nazaridan yondashishni quyidagi nazariya va yo‘nalishlarini ko‘rsatib 
berish 
mumkin. Jumladan, rivojlanishdagi 
inqirozga binoan 
(L.S.Vigotskiy); motivasion yondashish (L.I.Bojovich); faoliyatga 
ko‘ra 
munosabat 
(D.B.Elkonin); 
shaxsning 
ijtimoiylashuv 
xususiyatiga e’tiboran (A.V.Petrovskiy); shaxsning tutgan pozisiyasini 
hisobga olib (D.I.Feldshteyn) va hokazo.