Buxoro davlat pedagogika instituti n. A. Baxriyeva umumiy psixologiya

Temperament haqida tushuncha. Tevarak - atrofimizdagi hayot 
faktlari va hodisalarga bir xil odamlar tez va yengillik bilan, bir xillari 
shoshmasdan va qiyinchilik bilan, boshqalari esa sust va befarq 
bo‘ladilar, yana bir xillari keskin va g‘ayratli, ayrimlari esa bir xil 
maromda va mulohazali bo‘ladilar. Temperament va xarakter 
odamning ijtimoiy munosabatlarida yaqqol namoyon bo‘ladigan 
individual xususiyatlardir. Temperament - lotincha “aralashma” yoki 
“qismlarning nisbati”, degan ma’noni bildiradi. Temperament - 
shaxsning hissiy qo‘zg‘aluvchanligi va umumiy harakatchanligi bilan 
sifatlanadigan individual xususiyatlar yig‘indisi. Temperament - inson 
faoliyatida uning asab tizimi tipining namoyon bo‘lishi. Temperament 
his-tuyg‘ularning paydo bo‘lish tezligi va kuchida hamda kishining 
umumiy harakatchanligida namoyon bo‘ladigan individual-psixologik 
xususiyatlarining majmuidir. Temperamentga taalluqli individual 
dinamik xususiyatlarning asosiy belgilari: 
1) temperamentning ayni bir xil xususiyatlari, xuddi bir odamning 
o‘zida faoliyatning har xil turlarida va har turli maqsadlarda namoyon 
bo‘ladi; 

---

33 
2) temperamentning xususiyatlari odam hayotining butun 
davomida va ma’lum bir qismida barqaror va o‘zgarmasdir; 
3) mazkur odamdagi temperamentning turli xususiyatlari bir - biri 
bilan tasodifiy birlashgan bo‘lmay, balki bir - biri bilan qonuniy 
bog‘langan bo‘lib, bu xususiyatlar temperament tiplarini ifodalovchi 
muhim tuzilmani hosil qiladi. 
Temperamentning xususiyatlari deganda, bir inson psixik 
faoliyati tezligini belgilovchi psixikaning barqaror individual 
xususiyatlarini tushunamiz. Bu xususiyatlar turli mazmundagi 
faoliyatlarda, motivlarda va maqsadlarda nisbatan o‘zgarmaydi, 
hamda temperament tipini ifodalovchi tuzilmani tashqil qiladi. 
Insonni temperamentning ma’lum bir tipiga kiritish uchun unda, 
avvalo, quyidagi fazilatlarning ifodalanganligiga ishonch hosil qilish 
kerak: faollik, emotsionallik va motorikaning o‘ziga xos xususiyatlari. 
Temperamentni o‘rganishda 3 xil nazariyaga asoslanadi: 
1. Gumoral nazariya. Тemperament тiplari оrganizmdа mavjud 
bo‘lgan 4 suyuqlikdan birining ustunligiga bog‘liq: qon, shilimshiq, 
o‘t, qora o‘t (Gippokrat vа b.); 
2. Konstitutsion nazariya. Individning psixik xususiyati tana, 
tananing umumiy konstruksiyasiga to‘g‘ri keladi (E.Krechmer, 
E.Sheldon va b.); 
3. Fiziologik nazariya. Temperament nerv sistemasi tipiga 
bog‘liq (I.P.Pavlov, B.M.Teplov, V.D.Nebilitsin va boshqalar). 
Gumoral nazariya. O‘rganish tarixi davomida temperament 
doimo organizmning fiziologik xususiyatlari bilan bog‘liq bo‘lgan. 
Temperament haqidagi bilimlarning аsoschisi qadimgi yunon 
medisinasining yirik vakili Gippokratdir (er.avv. V asr). Uning fikriga
ko‘rа, organizmning holati аsosan «sharbat»larning, (qon, limfa, sariq 
o‘t vа qorа o‘t) miqdoriy nisbatiga bog‘liq. Gippokrat temperamentga 
sof fiziologik yondashgan. Har bir temperament nomi hukmronlik 
qiluvchi suyuqlikning nomiga mos keladi. Jumladan, sangvinik 
(sanguis — qon), flegmatik (phlegma — shilimshiq), xolerik (chole 
— o‘t) , melanxolik (melas chole — qorа o‘t). 
O‘tning xususiyati – quruqlik, vazifasi – tana a’zolarida 
quruqlikni saqlash, qonning xususiyati – issiqlik, vazifasi – tanani 
isitib turish, qora o‘tning xususiyati – namlik, vazifasi – badan 

---

34 
namligini saqlash, shilimshiqning xususiyati – sovuqlik, vazifasi – 
badanni sovutishdir. 
Er.аvv. II аsrdа Klavdiy Galen temperamentning 13 turini 
ajratdi, hozirgi davrda uning 4 turi аsosiy tip sifatidа keltiriladi, bular: 
- sangvinik, xolerik, flegmatik vа melanxolik. 
Аristotel оdamlarni аjratishdа qonning хususiyatlarini аsosiy 
o‘ringa qo‘yadi. Qonning quyuqligi uning “quruq”ligi bilan, suyuqligi 
esa undagi “namlik” bilan xarakterlanadi. Оrganizmda “quruqlik” 
yoki “namlik” ning ustun bo‘lishi uning qaysi temperament tipigа 
mansubligini bildiradi. Аristotel issiq va sovuq, yengil vа оg‘ir
temperamentni аjratgan. 
Ibn Sino qarashlarining аsosini “mijoz” (аrabchа) tashkil etadi. 
Ushbu so‘z lotin tiliga tarjimа qilinganda temperament ma’nosini 
anglatadi. Iqlim temperamentga ta’sir qiladi. Iqlim temperamentni 
belgilaydi. Mijoz doimiy emas, u noqulay vа kasallik tug‘diruvchi 
оmillar tasiridа o‘zgarib turadi: tabiat sharoitlari, оb-havо, fasl, оg‘ir 
mehnat, to‘g‘ri оvqаtlаnmаslik vа b. Temperament yosh o‘tishi bilan 
o‘zgarib boradi. Ibn Sinо jismoniy vа psixik temperamentni farqlashga 
harakat qilgan. 
Rus pedagogi, аnatomi vа vrachi P.F.Lеsgаft temperament 
аsosidа qon аylanishi хususiyati (qоn tomirlari kengligi vа tarangligi, 
ularning diametri, yurakning shakli vа h.) yotadi deb yozgan edi 
(XIX-XX аsr). Ungа ko‘rа оrganizmning qo‘zg‘aluvchanligi 
individual xarateristikasi vа turli xil оmillargа javob rеаksiyalаrning 
davomiyligi qon aylanishi tezligigа vа kuchigа bog‘liq bo‘ladi. 
Konstitutsion nazariya. Nemis olimi E.Krechmer individning 
psixik tuzilishiga, tananing umumiy konstruksiyasiga to‘g‘ri keladi, 
degan tasavvurlarga asoslanadi. U ko‘plab tajribalar o‘tkazish 
natijasida odamlarni 4 konstitutsion tipga ajratadi: displastik, piknik, 
atletik, leptosomatik. 
Аmerikalik оlim U.Shеldon (аsrimizning 40-yillari) ham 
individual-psixologik 
xususiyatlar 
garmonal 
sistemа 
bilan 
boshqariladigan tanа хususiyatlarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq qilib 
qo‘ydi. 
Fiziologik nazariya. I.P.Pаvlоv fikriga ko‘ra, xulq-atvorning 
individual xususiyatlari, psixik faoliyat dinamikasi nerv sistemasi 
faoliyatining individual farqlariga bog‘liq. Oliy nerv faoliyati (ONF) 

---

35 
dagi individual farqlarning asosini ikki asosiy nerv jarayonlari – 
qo‘zg‘alish va tormozlanishning namoyon bo‘lishi va nisbiy 
xususiyatlari tashkil etadi. 
I.P.Pavlovga ko‘ra temperament ONFning 3 xil xususiyati bilan 
bog‘liqdir: kuch, muvozanat va harakat. 
Kuch – nerv sistemasining ishchanligi. 
Мuvozanat – qo‘zg‘alish va tormozlanish jarayonlarining 
muvozanati. 
Harakat – bir jarayonning boshqasi bilan o‘rin almashish tezligi. 
Harakat kutilmagan va birdan o‘zgargan vaziyatga moslashishni 
ta’minlaydi.