Buxoro davlat pedagogika instituti n. A. Baxriyeva umumiy psixologiya

Monologik nutq – nutqning faol, ixtiyoriy turlaridan biridir. 
Monologik nutqni amalga oshirish uchun gapirayotgan odam 
qandaydir nutq mazmuniga ega bo‘lishi, shu mazmun asosda o‘z 
nutqiy mulohazasini izchil ko‘ra bilishi lozim. Boshqacha qilib 
aytganda notiq o‘z nutqini avvaldan bir butun holda oldindan 
rejalashtiradi. Monologik nutq qiyin, murakkab bo‘lganligi sababli uni 
maxsus ravishda tarbiyalash, shakllantirish talab qilinadi.
Dialogik nutq. Nutqning bu turi vaziyatga qarab yuzaga chiqadi 
va kontekstual (shu vaziyatdan, oldingi aytilgan fikrning mazmuni va 
shakllaridan kelib chiqiladi) xarakterga egadir. Dialogik nutqning 
xarakteristikasi monologik nutqning xarakteristikasiga qarama-qarshi. 
Ichki nutq faoliyatining alohida xili hisoblanadi. Ko‘pincha ichki 
nutq amaliy va nazariy faoliyatni rejalashtirish fazasida vosita sifatida 

---

46 
namoyon bo‘ladi. Agar biz biron-bir qiyin masalani yechayotgan 
bo‘lsak uni o‘z-o‘zimiz bilan maslahat (muhokama) qilib olamiz. 
Tabiiyki ichki nutq chala-yarim, uzuq-yuluq, ya’ni fragmentar 
xarakterga ega bo‘ladi. Sababi biz o‘z fikrimizni nima haqida o‘ylab 
nima haqida «gapirayotganimizni» o‘zimiz juda yaxshi tushunamiz. 
Yozma nutq monologik nutqqa juda yaqin turadi. Shu sababli 
ba’zi qo‘llanmalarda uni monologik nutqning turi ham deb 
ko‘rsatishadi. Monologik nutqning barcha xususiyatlari yozma nutqqa 
ham xosdir. Yozma nutq og‘zaki monologik nutqqa nisbatan 
birmuncha 
batafsilroqdir. 
Chunki 
yozma 
nutq 
jarayonida 
suhbatdoshdan keluvchi teskari aloqani bo‘lmasligi. Bizdan 
suhbatdoshimiz biror narsani so‘ray olmaydi. Shu sababli hamma 
narsani batafsi, oldindan tushuntirishga, izhor qilishga harakat 
qilamiz. Bu jihatdan yozma nutq og‘zaki nutqqa nisbatan nihoyatda 
murakkab. Yozma nutqni o‘zlashtirish va uni tushunish uchun maxsus 
tartibda ta’lim olmoq darkor.