Buxoro davlat pedagogika instituti n. A. Baxriyeva umumiy psixologiya

 

---

76 
Idrok haqida umumiy tushuncha. Idrokning nerv-fiziologik 
asosi. 
Idrok tushunchasi lotin tilida «regserio» qabul qilish, idrok deb 
nomlanadi, uning yuqori bosqichi esa «appersepsiya» (lotincha 
“regseryo” idrok, qabul qilish) deyiladi.
Idrok sezgilarga nisbatan murakkab va mazmundor psixik jarayon 
bo‘lib, hisoblanganligi sababli barcha ruhiy holatlar, hodisalar, 
xususiyatlar, xossalar va inson ongining yaxlit mazmuni, egallangan 
bilimlar, tajribalar, ko‘nikmalar bir davrning o‘zida namoyon bo‘ladi, 
aks ettirishda ishtirok qiladi. Idrok yoki qabul qilish shaxsning 
obyektiv reallikdagi voqea-hodisalarning va predmetlarni aks 
ettirishdagi murakkablik, yaxlitlik va to‘laligi bilan sezgilardan farq 
qiluvchi ruhiy jarayondir. Sezgilar yordamida predmetlarning, narsa 
va hodisalarning ayrim tomonlari, ba’zi xususiyatlari bilib olinadi. Har 
bir predmet yoki voqea-hodisada ayrim belgilardan tashqari turlicha 
sifatlar va xususiyatlarning yaxlit kompleksi mujassam bo‘ladiki, 
odam ularni butun formada, yaxlit tarzda aks ettiradi. Shuning uchun 
ham sezgilarga qaraganda idrok voqelikni aks ettirishning murakkab 
tomonidir.
Idrok jarayonida narsalar obrazini to‘la aks ettirishning sababi 
shundaki, 
odam 
miyasida 
hayot 
davomida 
turli-tuman 
qo‘zg‘aluvchilar ta’siri tufayli juda ko‘p muvaqqat bog‘lanishlar 
vujudga kelgan bo‘ladi. Tajribasiz odamda esa bunday xususiyat 
bo‘lmaydi, ya’ni u idrok qilayotgan narsaning tub mohiyatiga 
tushunib yetmaydi. Psixologlarning fikricha, inson nimaniki idrok 
qilsa, uni figura va fonda idrok qiladi. Figura – shunday narsaki, uni 
aniqlash, ajratish, ko‘rish, eshitish va tuyish mumkin, fon esa, 
aksincha, noaniqroq, yumshoqroq narsa bo‘lib, aniq obyektni
ajratishga yordam beradi. 
Idrok - bu bilishimizning shunday shakliki, u borliqdagi ko‘plab 
xilma-xil predmet va hodisalar orasida bizga ayni paytda kerak 
bo‘lgan obyektni xossa va xususiyatlari bilan yaxlit tarzda aks 
ettirishimizni ta’minlaydi. Ya’ni idrokning asosida narsa va 
hodisaning yaxlitlashgan obrazi yotadiki, bu obraz boshqalaridan farq 
qiladi. 
Idrok sezgi kabi reflektor jarayondir. I.P.Pavlov idrokning asosi 
tashqi olamdagi narsalari yoki hodisalarning retseptorlarga ta’sir etishi 

---

77 
tufayli bosh miya katta yarim sharlarining po‘stida yuzaga keladigan 
shartli reflekslar, ya’ni vaqtli nerv bog‘lanishlari ekanligini ko‘rsatib 
bergan. Bunda tashqi olamdagi narsalar yoki hodisalar kompleks 
qo‘zg‘atuvchilar tarzida ta’sir qiladi. Bu kompleks qo‘zg‘atuvchilar 
analizatorlarning miya po‘stidagi qismlarida murakkab analiz va 
sintez qilinadi. Idrok sezgilarga nisbatan miya analitik-sintetik 
faoliyatining yuksak formasi hisoblanadi.
Idrokning nerv-fiziologik asosi ham sezgilarning nerv-fiziologik 
asosiga qaraganda murakkabdir. Idrok jarayonining nerv-fiziologik 
asosida bir necha sezgi a’zolariga barobar ta’sir etuvchi kompleks 
qo‘zg‘atuvchilarning ta’siri natijasida bosh miya po‘stida hosil 
bo‘ladigan sintez jarayoni, ya’ni vaqtli bog‘lanishlar (shartli 
reflekslar)ning hosil bo‘lishi yotadi. Bundan tashqari, idrok 
jarayonining nerv-fiziologik asosi birinchi va ikkinchi signallar 
sistemalarining faoliyatlari bilan ham bog‘liqdir. Idrok obrazining 
yuzaga kelishidan iborat murakkab jarayonning asosi ichki analizator 
va analizatorlararo bog‘lanishlar sistemasidir. Bunday bog‘lanishlar 
qo‘zg‘atuvchilarni farqlashning eng qulay sharoitlarini va narsalar 
xususiyatlarining murakkab butunlik sifatida o‘zaro munosabatlarini 
hisobga olishni ta’minlaydi. 
Tashqi ta’sir katta yarim sharlar po‘stlog‘ida birlashtiriladi, 
organizmning bir qancha qo‘zg‘ovchilar ta’siriga reaksiyasi bir-biri 
bilan bog‘lanadi. Har bir predmetdagi xossalarning yig‘indisiga qarab 
odam ularni bir-biridan farq qiladi.