Buxoro davlat pedagogika instituti n. A. Baxriyeva umumiy psixologiya

Suhbat metodi. Bu metod bilan inson psixikasini o‘rganishda 
suhbatning maqsadi va vazifasi belgilanadi, uning obyekti va subyekti 
tanlanadi, mavzusi, o‘tkaziladigan vaqti aniqlanadi, yakka shaxslar, 
guruh va jamoa bilan o‘tkazish rejalashtiriladi, o‘rganilayotgan narsa 
bilan uzviy bog‘liq savol-javob tartibi tayyorlanadi. Suhbatning bosh 
maqsadi muayyan bir vaziyat yoki muammoni hal qilish jarayonida 
inson psixikasidagi o‘zgarishlarni o‘rganishdir. Suhbat orqali 
odamlarning tafakkuri, aql-zakovati, xulq-atqori, qiziqishi, ziyrakligi, 
bilim saviyasi, e’tiqodi, dunyoqarashi, irodasi to‘g‘risida ma’lumotlar 
olinadi.
 Faoliyat mahsullarini tahlil qilish metodi. Inson xotirasi, 
tafakkuri, qobiliyati va aqlning xususiyatlarini aniqlash maqsadida bu 
metod umumiy psixologiyada keng qo‘llanildi. Bolalar chizgan 
rasmlar, yasagan o‘yinchoqlar, modellar, yozgan she’rlarni tahlil 
qilish orqali ularning mantiqiy xotirasi, tafakkuri, texnik, badiiy va 
adabiy qobiliyati, ijodiy xayoli yuzasidan materiallar to‘plash 
mumkin. Obyekt bilan subyekt o‘rtasida muloqot o‘rnatish uchun 
shaxsning psixika to‘g‘risida sirtdan muayyan hukm va xulosa 
chiqariladi. Ijodiy faoliyat mahsullariga kundalik, sxema, ixtiro, 
diagramma, kashfiyot, qurilma, asbob, texnik model, moslama, milliy 
kashtachilik, hunarmandchilik, zargarlik buyumlari, referat, kurs va 
malakaviy bitiruv ishlari, magistrlik disertatsiyasi, ilmiy ma’ruza, 
konspekt, taqriz, tezis, maqola, ko‘rgazmali qurollar, loyiha, 
konsepsiya, san’atkor, artist va bahshi ijodiyoti kabilar kiradi. 
Test metodi. Test – inglizcha so‘z bo‘lib, sinash, tekshirish 
demakdir. Shaxsning aqliy o‘sishini, mentalitetini, qobiliyatini, 
irodaviy sifatlari va boshqa psixik xususiyatlarini tekshirishda 
qo‘llaniladigan qisqa masala, topshiriq, misol, jumboq, syujetli rasm 
yoki shakl test deb ataladi. Test, ayniqsa, odamning qanday kasbni 
egallash mumkinligini, kasbga yaroqliligi yoki yaroqsizligi, 
iste’dodlilar, iqtidorlilar va aqli zayiflarni aniqlashda kishilarni 
saralashda keng qo‘llaniladi. Test metodlarining qimmati tajribaning 
ilmiylik darajasiga, tekshriuvchining mahoratiga va qiziqishiga 
yig‘ilgan psixologik ma’lumotlarning obyektivligi va ularni ilmiy 
tahlil qila bilishga bog‘liqdir.

---

18 
1905 yildan, ya’ni fransuz psixologi A.Bine va uning shogirdi 
A.Simon insonning aqliy o‘sishi va iste’dod darajalarini o‘lchash 
imkoniyati borligi g‘oyasini olg‘a surganidan keyin psixologiyada test 
metodi qo‘llana boshlandi.
Hozirgi davrda nodir testlar qatoriga psixologlardan Rorshax, 
Rozensveyg, Kettell, Bartegg, Veksler, Meyli, Ayzenk, Anastazi, 
Raven va boshqalar ijodining na’munalarini kiritish mumkin.
Psixologiyada testlar quyidagi turkumlarga, turlarga ajratilgan 
holda qo‘llaniladi. Eng keng tarqatilgan testlar qatoriga: 
1. Bilim, ko‘nikma va malakalarni egallaganlik darajasini 
aniqlashga qaratilgan diagnostik metodlardan biri maqsadga (yutuqqa) 
erishuv testlari yoki pedagogik testlar deb nomlanadi; bu tur harakat 
testlari 
(mexanizmlar, 
materiallar, 
instrument 
kabilardan 
foydalanishga mo‘ljallangan), yozma testlar (maxsus blankalardagi 
savollardan bitta to‘g‘risini topishga yoki rasmdan muhim tomonini 
ajratishga yo‘naltirilgan), og‘zaki testlar (savollar tizimi umumiy 
ta’lim va jismoniy tarbiyada tayyorgarlik darajasini aniqlaydi).
2. Insonning aql-idroki, aql zakovati, aqliy qobiliyati va fikrlash 
darajasini o‘lchashga mo‘ljallangan testlar intellekt testlari deyiladi; 
ular vebral va novebral shakllarda tuzilgan bo‘lib, aqliy imkoniyat, 
uquvchanlik, topqirlik, zehn farosatlik, aqliy taraqqiyot darajasini 
aniqlash uchun xizmat qiladi; test topshiriqlari yo‘riqnomasida 
analogiyaga, umumlashtirishga, tushunchalarga, tavsiflashga mantiqiy 
munosabatni aniqlash talab etiladi.
3. Ijodiyot (kreativlik) testlari shaxsning ijodiy qobiliyatlarini 
o‘rganish va baholashga mo‘ljallangan bo‘ladi; ular ijodkor 
shaxsining hayotiy tajribasini tahlil qilishga va ijodkor shaxsning 
individual xususiyatlarini (ijodiy tafakkur va uning mahsuldorligi; 
egiluvchanligi, tezkorligi, topqirligi, originalligi, talabchanligi, 
konstruktivligi va hokazo) o‘rganishga yo‘naltiriladi. 
4. Mezonga mo‘ljallangan (kriterial oriyentirlangan) testlar 
tekshiruvchidan egallangan va kasbiy topshiriqlarni bajarish uchun 
yetarli yoki yetarli emasligini aniqlashga mo‘ljallangandir. Mezon 
(kriteriya) sifatida muayyan bilimlar tizimi mavjud yoki mavjud 
emasligi xizmat qiladi. Mezonning yaratilishi uning mantiqiy 
psixologik tuzilishini tahlil qilish asosida quriladi. Bunda metodika 

---

19 
bilan mezonning psixologik munosibligi, relevandligi oldindan 
hisobga olinishi lozim.
5. Shaxsga oid yoki shaxslilik testlari: shaxsning ustanovkasi 
qadriyatlarga 
munosabati, 
emotsional 
holatlari, 
motivatsiyasi, 
shaxslararo munosabatdagi sifatlari, xulq-atvorining tipik shakllari va 
hokazolarni o‘rganishga, o‘lchashga, aniqlashga yordam beradi. Ular 
shaxsni o‘rganish shakllari, so‘rovnomalari va bilim jarayonlarini 
o‘lchash, baholash, o‘zini-o‘zi baholashga yo‘naltirilagn bo‘ladi. 
Shuningdek, subyektivlikni aks ettiruvchi testlarni ham qarmab oladi.
6. Proyektiv testlar (lotincha prochestio – oldinlab, ilgarilab 
namoyon etish ma’nosini bildiradi) proyeksiya natijalarini psixologik 
talqin qilishga asoslangan shaxsni yaxlit o‘rganishga qaratilgan 
metodlar majmuasi proyektiv testlar deyiladi. Endi testga ayrim 
misollarni keltiramiz.
Ortiqcha so‘zni chiqarib tashlang:
a) Yenisey, Dnepr, Sirdaryo, Amur (javob: Dnepr – u Evropada 
joylashgan); 
b) Petrozavodski, Ijevsk, Siktivka, Abakan (javob: Abakan – u 
Osiyoda joylashgan);