Buxoro davlat pedagogika instituti n. A. Baxriyeva umumiy psixologiya

Diqqatning turlari. 
Psixologiyada uch xil diqqat turi farq qiladi. Ulardan biri 
ixtiyorsiz diqqat bo‘lsa, ikkinchisi - ixtiyoriy diqqat, uchinchisi – 
ixtiyoriydan keyingi diqqatdir. 
Diqqat turlari 
Yuzaga kelish 
sharoitlari 
Asosiy 
xarakteristikasi 
Mexanizmlari 
Ixtiyorsiz 
Kuchli, 
qarama-
qarshi yoki muhim 
qo‘zg‘atuvchining 
harakati 
Vujudga kelish va 
almashtirishning 
qulayligi 
Oriyentir refleksi 
Ixtiyoriy 
Vazifani bajarish 
(qabul qilish). 
Vazifaga muvofiq 
yo‘nalganlik. 
Iroda 
kuchini 
talab 
qiladi, 
charchatadi 
Ikkinchi signallar 
sistemasining 
yetakchiligi
Ixtiyoriydan 
keyingi 
Faoliyatga 
qiziqish 
Maqsadga 
yo‘nalganlikning 
saqlanishi, 
keskinlikning 
yo‘qolishi 
Muayyan faoliyat 
jarayonida yuzaga 
keladigan 
dominanta, 
qiziqish 
Jadval. Diqqat turlari va ularning qiyosiy tahlili 

---

64 
Ixtiyorsiz diqqat deb to‘satdan ta’sir qilgan biror sabab tufayli 
bizning xohishimizdan tashqari hosil bo‘ladigan diqqatga aytiladi. 
Ixtiyorsiz diqqat odamning har turli ehtiyojlari va qiziqishi bilan 
bevosita bog‘liq bo‘lgan diqqatdir. Ixtiyorsiz diqqatning nerv-
fiziologik asosini oriyentirovka yoki tekshirish refleksi tashkil qiladi. 
Ixtiyoriy diqqat deb, oldindan belgilangan qat’iy bir maqsad 
asosida va ongli ravishda diqqatimizni ma’lum narsa hamda 
hodisalarga qaratilishiga aytiladi. Ixtiyoriy diqqatning nerv-fiziologik 
asosida miya yarim sharlarining po‘stida vujudga keladigan optimal 
qo‘zg‘alish manbai bilan ikkinchi signallar sistemasining faoliyati 
yotadi. Ixtiyoriy diqqatning yuzaga kelishida nutqning roli g‘oyat 
kattadir. Ixtiyoriy diqqat har doim ixtiyorsiz diqqat bilan almashinib 
turadi. Ixtiyoriy diqqat paytida odam tez charchaydi, chunki ixtiyoriy 
diqqat odamdan hamma vaqt iroda kuchini sarflashni talab etadi. 
Ixtiyoriydan keyingi diqqat avval ixtiyoriy ravishda yuzaga 
keltirilib, keyin uning ixtiyorsizga aylanishiga aytiladi. Masalan, 
o‘quvchi asar o‘qishni ixtiyoriy (“majburiy”) boshladi, voqealar rivoji 
jonlangandan keyin uni o‘qishga ixtiyorsiz ravishda berilish 
diqqatning uchinchi turiga misol bo‘ladi. 
Ixtiyoriydan keyingi diqqatni ixtiyorsiz diqqat bilan almashtirib 
bo‘lmaydi. Chunki ixtiyoriydan keyingi diqqat ongli suratda 
ko‘zlangan maqsadlar bilan bog‘liq bo‘ladi va ongli qiziqishlar qo‘llab 
turiladi. Ikkinchi tomondan ixtiyoriydan keyingi diqqat sof ixtiyoriy 
diqqatga o‘xshamaydi, chunki muvofiqlashtirilgan ixtiyoriy diqqat 
paytida irodaviy zo‘r berish deyarli bo‘lmaydi. Shuning uchun 
diqqatning bu maxsus turi ixtiyorsiz diqqatga nisbatan sifat jihatidan 
farq qiladi.
Diqqatni turlarga bo‘lish hissiyot yoki irodaning ustunligiga 
asoslanadi. Shu sababli, ba’zan diqqatning bu turlari irodaviy va 
emotsional diqqat deb ham ataladi.
Ta’lim jarayonida ham umumiy mehnat faoliyatidagi singari, 
ixtiyoriy diqqat hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Diqqatning bu turi ixtiyorsiz 
diqqatdan, birinchidan, ko‘zlagan maqsadi bilan farq qiladi, ya’ni u 
kishining o‘z oldiga qo‘ygan maqsadiga bog‘liq bo‘ladi. Ikkinchidan, 
undan uyushqoqlikni talab etadi, bu avvaldan diqqatni to‘plashga 
tayyorgarlikda, 
shuningdek, 
e’tiborining to‘planish jarayonini 
boshqara bilishda ifodalanadigan uyushqoqlikdir. Uchinchidan, 

---

65 
irodaviy diqqatga diqqatni jalb qilish va saqlash jarayonida zo‘r berish 
bilan bog‘liq bo‘lgan kuch sarflash xos. Nihoyat, to‘rtinchidan, u 
faoliyat jarayonidagi o‘ta barqarorligi bilan farq qiladi. Shuning 
uchun uni irodaviy diqqat deyiladi. Faoliyat jarayonida, ko‘pincha, 
diqqatning ixtiyorsiz ravishda asosiy ishdan bo‘lak narsalarga ko‘chib 
turishi uchraydi. Bunday hodisani diqqatning chalg‘ishi deb ataladi. 
Ixtiyorsiz diqqatni ham va ixtiyoriy diqqat ham o‘zining yo‘nalishiga 
ko‘ra tashqi va ichki bo‘lishi mumkin.
Manbai bizning ongimizdan tashqarida bo‘lgan diqqatga tashqi 
diqqat deb ataladi. Tashqi diqqat dastavval bizning idroklarimiz 
jarayonida namoyon bo‘ladi. Haydovchi, vagon haydovchisi, 
tikuvchining ishida sodir bo‘ladigan diqqat tashqi diqqatga misol bo‘la 
oladi. Manbai bizning tasavvurlarimiz, fikrlarimiz, hissiyotlarimiz va 
mayllarimizdan iborat bo‘lgan diqqatga ichki diqqat deb ataladi. Biz 
ongimizning 
o‘zida 
sodir 
bo‘layotgan 
jarayonlarni 
kuzatayotganimizda, ya’ni o‘z hissiyotlarimizni, fikrlarimizni, 
istaklarimizni va shuning kabilarni kuzatayotganimizda ichki diqqat 
namoyon bo‘ladi.