Buxoro davlat pedagogika instituti n. A. Baxriyeva umumiy psixologiya

Tajriba (eksperiment) metodi. Bu metod turli yoshdagi va 
kasbdagi odamlar (chaqaloq, bola, o‘spirin, balog‘atga etgan va 
kabilar)ning psixikasini chuqurroq, aniqroq tadqiq qilish metodlari 
ichida eng muhim hisoblanadi. Eksperiment metodi yordamida sun’iy 
tushunchalarning shakllanishi, nutqning o‘chishi, favqulotda holatdan 
chiqarish, muomala vaziyatini hal qilish jarayonlari, shaxsning his-
tuyg‘ulari, xarakteri va tipologik xususiyatlari o‘rganiladi. Inson 
psixikasining nozik ichki bog‘lanishlari, munosabatlari murakkab 
mexanizmlari tekshiriladi. Buning uchun eksperiment materialini 
tekshiruvchi sinchkovlik bilan tanlashi, obyekt tarzda har xil holat va 
vaziyatlarni yaratishi, bunda sinaluvchining yoshi, aql-idroki, xarakter 
3
P.I. Ivanov, M.E. Zufarova. Umumiy psixologiya: Pedagogika va psixologiya bakalavriat ta’lim yo‘nalishi 
talabalari uchun darslik. — Т.: O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti, 2008. 480 b. 

---

15 
xususiyati, his-tuyg‘usi, qiziqishi va saviyasiga, turmush tajribasiga, 
ko‘nikma va malakalariga e’tibor berishi lozim.
Eksperiment metodi o‘z navbatida tabiiy va laboratoriya 
metodlariga ajratiladi. Tabiiy metod psixologik-pedagogik masalalarni 
hal qilishda qo‘llaniladi. Bu metodning ilmiy asoslari 1910 yilda rus 
psixologi A.F.Lazurskiy tomonidan ta’riflangan. Tabiiy metoddan 
foydalanishda ishlab chiqish jamolari a’zolarining, ilmiy muassasalari 
xodimlarning, o‘qituvchilar, keksaygan kishilarning psixologik 
o‘zgarishlari, 
o‘zaro 
munosabatlari, 
ishchanlik 
qobiliyatlari 
mutaxassislikka yaroqligi muammolarini hal qilish nazarda tutiladi. 
Tabiiy sharoitlarda inson psixikasini o‘rganishda sinaluvchilar 
(bog‘cha bolalari, maktab o‘quvchilari, ishchilar, dehqonlar, ziyolilar, 
biznesmenlar, fermerlar, ilmiy xodimlar va hokazolar)ning bexabar 
bo‘lishi ta’lim jarayonida berilayotgan bilimlar tadqiqot maqsadi 
muvofiqlashtirilishi, katta yoshdagi odamlarga tarbiyaviy ta’sir 
o‘tkazish (interaksiya) kundalik mehnat tarzi doirasida amalga 
oshirilishi, zavod va fabrikada emas, moddiy mahsulot ishlab 
chiqarish samaradorligini oshirishga qaratilishi lozim.
Laboratoriya (klinika) metodi. Ko‘pincha individual (goho guruh 
va jamoa) shaklida sinaluvchilardan yashirmay, maxsus psixologik 
asboblar, yo‘l-yo‘riqlar, tavsiyalar, ko‘rsatma va ilovalardan 
foydalanadigan asboblar, murakkab elektron hisoblash mashinalari 
(displeylar), qurilmalar, moslama va jihozlar mavjud. Ko‘pincha 
detektorlar, elektron va radio o‘lchagichlar sekundomer, refleksometr, 
xronarefleksometr, lyuksmetr, anomatoskob, taxistoskop, audiometr, 
elektromonograma, elektroensefalogramma kabilardan foydalaniladi.
Laboratoriya metodi yordami bilan diqqatning sifatlari, sezgi, 
idrok, xotira va tafakkurning xususiyatlari, emotsional hamda irodaviy 
va aqliy zo‘riqish singari murakkab psixik holatlar tekshiriladi. 
Ko‘pincha laboratoriya sharoitida kishilar (uchuvchi, shavyor, 
operator, elektronchilar) va kutilmagan tasodifiy vaziyatlari (halokat, 
portlash, izdan chiqish, shovqin ko‘tarilishi)ning modellari yaratiladi. 
Asboblarning 
ko‘rsatilishi 
bo‘yicha 
o‘zgarishlar, rivojlanish 
dinamikasi, jismoniy va aqliy toliqish, emotsional irodaviy, asabiy 
zo‘riqish, jiddiylik, tanglik qanday sodir bo‘layotganligi haqida 
ifodaviy ma’lumotlar olinadi.

---

16 
Tajriba 
(eksperiment) 
aniqlovchi, 
tarkib 
toptiruvchi 
(tarbiyalovchi) 
va 
tekshirish 
(nazorat) 
qismlarga 
bo‘linadi. 
Eksperimentning aniqlovchi qismida psixik xususiyat, jarayon yoki 
holat, o‘yin, mehnat, o‘qish kabi faoliyatlar tadqiq qilinadi. Tadqiqot 
obyektining aynan shu paytdagi holati, imkoniyati aniqlanadi, lekin 
tekshiruvchi sinaluvchiga subyektiv ta’sir o‘tkazmaydi. Shu pallada 
sinaluvchiga, hatto yo‘lovchi savollar ham bermaslik eksperimentning 
prinsipi hisoblanadi.
Tarkib toptiruvchi (shakllantiruvchi) eksperimentda (tajribada) 
sinaluvchilarda biror fazilatni shakllantirish, shuningdek, ularga 
maqsadga muvofiq muayyan malaka, yo‘l yurish va usulni o‘rgatish 
rejalashtiriladi. Eksperiment yakka, guruh va jamoa tarzida 
o‘tkazilishi mumkin. Buning uchun tajriba materialining hajmi, 
ko‘lami, qancha vaqtga mo‘ljallanganligini, nimalar o‘rgatilishi, 
sinaluvchilarni qancha vaqtga mo‘ljallanganligi, nimalar o‘rgatilishi, 
sinaluvchilarni psixologik jihatdan tayyorlash oldindan belgilab 
qo‘yilishi shart. 
Tekshirish yoki nazorat eksperimentida (tajribasida) tarkib 
toptiruvchi (shakllantirauvchi) bosqichda shakllantiruvchi usul, vosita, 
yo‘l-yo‘riq, ko‘nikma, malaka va shaxs fazilatlarining darajasining 
barqarorligini aniqlash, topshiriqlar beriladi. Tekshirish (nazorat) 
tajribasi orqali tarkib toptiruvchi sinaluvchiga mutlaqo yordam berishi 
mumkin emas, aks holda tadqiqot o‘tkazish prinsipi buziladi. 
Aniqlovchi, tarkib toptiruvchi va tekshiruvchi (nazorat) 
tajribalarda yig‘ilgan ma’lumotlar, miqdorlar matematik statistik 
metodlardan 
foydalangan 
holda 
ishlab 
(hisoblab) 
chiqiladi, 
shuningdek, miqdoriy tahlil o‘tqazishga tayyorgarlik ko‘riladi. 
Statistik metodlar yordamida insonning bilish jarayonlari (sezgi, 
idrok, tasavvur, xotira, tafakkur, hayol) bilan uning individual 
tipologik xususiyatlari o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqligi va ta’siri 
(koppelyaksiyasi) bilish jarayonlarining his-tuyg‘u bilan boshqarilishi, 
aql-zakovat omillarini tahlil qilish amalga oshiriladi.
Hozir injener psixologlar matematiklar bilan hamkorlikda inson 
psixikasining modelini yaratish ustida tadqiqot ishlarini olib 
bormoqdalar, 
shuningdek, 
mediklar, 
fiziologlar, 
kibernetiklar 
psixikani dasturlashtirishni nihoyasiga yetkazmoqdalar. Ishlab 

---

17 
chiqarishdagi “sun’iy intellektlar”, robotlar, EHMlar ana shu 
izlanishlarning dastlabki samarasi hisoblanadi.