Buxoro davlat universiteti filologiya fakulteti
Sonning LMT va LMGlari hamda ularga xos lug„aviy shakl hosil qiluvchi
Download 0.74 Mb. Pdf ko'rish
|
ozbek tilida soz turkumlari tasnifi masalalari
- Bu sahifa navigatsiya:
- Birlamchi
- birgina
- Bugun erta
- » LMTlari
- 2§. Yordamchi so`zlarning grammatik tabiati Leksemalar tasnifidagi «ma‟noviy nomustaqillik» tushunchasi.
|
Sonning LMT va LMGlari hamda ularga xos lug„aviy shakl hosil qiluvchi vositalar. Son ma‘no va grammatik xususiyatiga ko‗ra dastlab ikki LMTga bo‗linadi: «miqdor son» LMTsi va «tartib son» LMTsi. «Miqdor son» LMTsi predmetning miqdorini, «tartib son» LMTsi esa tartibi, sirasiga ko‗ra xususiyatini bildiradi. Bu LMTlar o‗zaro quyidagi munosabatga ega: – miqdor son ichki LMGlarga ega. Tartib son LMTsi bir vaqtning o‗zida LMG ham; – miqdor sonlar hisob so‗zi bilan qo‗llana oladi, tartib son esa bunday xususiyatga ega emas; – miqdor sonlar juftlasha oladi, tartib sonda esa bunday xususiyat yo‗q; – miqdor sonlarga (beshdan bir), (uchga bir) kabi birikmali qo‗llanish xos, tartib songa esa xos emas; – miqdor sonlar ko‗plik shaklini olganda taxminiy miqdor bildiradi (uchlarda
o‗rnini bildirish, shuningdek, boshqasidan farqini ko‗rsatish uchun ishlatiladi. Tartib son sanoq songa [-(i)nchi] affiksining qo‗shilishidan hosil bo‗ladi. [-(i)nchi] affiksi o‗rnida ba‘zan [-lamchi] shakli ham ishlatiladi. Masalan: Birlamchi, g‘alamis odamlarning gapiga quloq solmanglar, ikkilamchi, o‘zlaring bilasizlar, mardikorlikka ketganlar ko‘pi bilan olti-yetti oylarda qaytishadi...(A.Qah.). Tartib son fe‘l bilan bog‗langanda miqdorni ham anglatadi: Bu gapni birinchi eshitishim. (S.Ahm.). 40
Tartib sonlar oy kunining tartibini bildirganda vaqt ifodalovchi otlardan oldin keladi: ikkinchi aprel, yigirma uchinchi aprel, o‘n sakkizinchi mart, yigirmanchi noyabr kabi. Bu rus tilining ta‘siri, albatta. Sof o‗zbekcha oy kuni hisobi aprelning ikkinchi kuni, noyabrning yigirmanchi kuni tarzida bo‗ladi. Tartib sonning otlashgan va otlashmagan holatini farqlash lozim. Odamlarning birinchisi, o‘quvchilarning beshinchisi birikuvida sondagi egalik qo‗shimchasidan oldin tushirilgan otni qo‗yib bo‗lmaydi. Demak, bu son otlashmagan. Birinchi kitobni sen olasan, ikkinchisini men gapida ikkinchi tartib soni otlashgan. Sanoq son ot bilan sintaktik munosabatga kirishganda mustaqil va nomustaqil sintaktik mavqeda bo‗la oladi. Mustaqil mavqeda aniqlanmishdan ayricha so‗roqqa javob bo‗lib, alohida bo‗lak maqomiga ega bo‗ladi: Besh (aniql.) kishi (ega)
Sanoq son qo‗shma sifat hosil qilishi mumkin: besh yashar bola, uch chaqirimli yo‘l. Sanoq son sirasida bir so‗zi qo‗llanish va vazifasi jihatidan qator o‗ziga xoslikka ega. 1. «Miqdor» ma‘nosi: Yana bir gapni ayting. (S.Nur.). 2. «Noaniqlik» ma‘nosi: Bir o‘zbek yigiti so‘zlay boshladi. (Oyb.). 3. «Harakat belgisi» ma‘nosi: Mashina bir lapanglab, ilgariladi. (S.Ahm.). 4. «Mo‗ljal» ma‘nosi: Ertaga bir dam oling. 5. «Bir xil» ma‘nosi: Tiling bilan ko‘nglingni bir tut. 6. «Кuchaytirish» ma‘nosi: Yomg‘ir bir yog‘di. 7. «Navbatma-navbat» ma‘nosi: Bola bir bizga qaraydi, bir otasiga qaraydi. 8. «O‗xshashlik» ma‘nosi: U mening birim. 9. JК da «birgalik» ma‘noli ravishga o‗tadi: birga ishlamoq. 10. ChК da «to‗satdan» ma‘noli ravishga o‗tadi: birdan qichqirib yubordi. 11. [-day] shakli bilan ravish bo‗lib keladi: birday. 12. [-ov] affiksini olib «gumon» ma‘noli olmosh: Birov keldi. 13. [-or/-on] affiksini olib keladi: birorta, bironta. 41
14. [-gina] yuklamasi bilan «chegaralash» ma‘nosi: birgina. 15. Fonetik o‗zgargan [ham] yuklamasi bilan «kuchaytirish» ma‘nosi: biram. 16.
[-oq] elementi bilan bog‗lovchi vazifasida: biroq. Shuningdek, [bir] so‗zi [rov], [pas], [nafas], [zum], [payt], [yil], [vaqt], [oy], [kun] ([birrov], [bir pas], [bir nafas]), [necha], [muncha], [sidirg‘a], [oz], [muncha], [qadar] ([bir necha], [bir oz], [bir muncha]), [nima], [narsa] ((bir nima), (bir narsa)), [qator], [talay] ((bir qator), (bir talay)), [xil] (bir xil), [ba’zi], [har], ((ba’zi bir), (har bir)) so‗zi bilan birga kela oladi. Bir so‗zi takrorlanib kela oladi: (bir-bir) («tartib bilan» ma‘nosida), [birma-bir] («batafsil» ma‘nosida), [birdan-bir] («yagona» ma‘nosida), (bir-biridan) («o‗zaro» ma‘nosida), (bir-biriga) («biri ikkinchisiga» ma‘nosida). O‗zbek tilida [bir] so‗zi [ilk], [yakka], [yolg‘iz], [yagona] so‗zi bilan ma‘nodoshlik kasb etadi [ ]. Sanoq son o‗lchov birligini ifodalovchi so‗z bilan birga qo‗llanilishi ham mumkin: [gektar], [tanob], [tosh], [bosh], [tup] kabi. Bunday so‗z hisob so‘zi (numerativ) deyiladi. Hisob so‗zi, odatda, ot turkumidan bo‗ladi va alohida LMGni tashkil etadi. Hisob so‗zi tizimi ochiq sistema. Hisob so‗zi LMG si quyidagi mikrosistemalardan tashkil topadi: 1. Predmetni yakkalab hisoblash uchun ishlatiladigan hisob so‗zi: [bosh], [nafar], [dona], [nusxa], [tup], [jon]. 2. Predmetni butun yoki to‗daning qismi sifatida hisoblash uchun ishlatiladigan hisob so‗zi: [burda], [varaq], [luqma], [parcha], [poy], [siqim], [tilim], [tomchi], [to‘g‘ram], [chaqmoq], [chimdim], [shingil], [qultum]. 3. Predmetni to‗dalab, guruhlab hisoblash uchun ishlatiladigan hisob so‗zi: [bog‘], [gala], [guruh], [dasta], [to‘da], [to‘p], [shoda], [quchoq], [hovuch]. 4. Predmetni juftlab hisoblash uchun ishlatiladigan hisob so‗zi: [juft], (par). 5. Predmetning og‗irlik o‗lchovini hisoblash uchun ishlatiladigan hisob so‗zi: [gramm], [kilogramm], [litr], [pud], [tonna], [sentner], [misqol], [qadoq], [botmon], [kosa], [piyola], [qop], [qoshiq], [quti].
42
6. Predmetning uzunlik va masofa o‗lchovini hisoblash uchun ishlatiladigan hisob so‗zi: [qadam], [qarich], [quloch], [metr], [tosh], [chaqirim], [kilometr]. 7. Yosh hisobini bildirish uchun ishlatiladigan hisob so‗zi: [yashar], [yoshdagi], [yoshli]. 8. Vaqt o‗lchovini hisoblash uchun ishlatiladigan hisob so‗zi: [asr], [yil], [kun], [kecha-kunduz], [oy], [hafta], [daqiqa], [soniya]. 9. Qiymat o‗lchovini hisoblash uchun ishlatiladigan hisob so‗zi: [so‘m], [tiyin], [miri], [paqir], [dinor], [dollar], [evro], [rubl]. 10. Harakat miqdorini hisoblash uchun ishlatiladigan hisob so‗zi: [marta], [karra], [qatla], [daf’a], [sidra]. Son turkumida sintaktik kategoriya(EK, KK…) keng bo‗lmagan voqelanishga ega. Ravish va uning UGMsi. Ravish hamisha tilshunoslikning muammoli masalalaridan biri bo‗lib kelgan. Uni o‗rgangan olim V.V.Vinogradov «mustaqil so‗zning hech bir guruhiga sig‗may qolgan so‗z ravish turkumiga yig‗ilgan» deb haqqoniy baho bergan edi. Uning ma‘no va vazifasi ot, sifat, son, olmoshga yaqin turishi arab va Yevropa tilshunosligida qayd etilgan. Sharq va g‗arb tilshunosligi ravishni ma‘no va vazifasi jihatidan emas, balki boshqa birortasiga xos bo‗lmagan belgi – o‗zgarmaslik belgisi bilan ismdan farqlaydi. Biroq o‗zbek tili grammatik qurilishining tavsifiga bag‗ishlab yozilgan ko‗plab ilmiy adabiyot va darslikda ravishning o‗zgarmaslik tabiati inobatga olinmagan. Tilshunoslar o‗zbekcha ravishni rus tilidagi «наречие»ning muqobili sifatida talqin qilishgan, natijada, [kecha], [kunduz], [tong], [oqshom] kabi payt oti, [atrof], [o‘rta], [u yerda], [bu
[keyin], [past], [baland], [yuqori] kabi o‗rin sifati ravish turkumi doirasida o‗rganilgan. «Asosan harakatning, qisman predmetning belgi, miqdor yoki holatini bildiruvchi o‗zgarmas so‗z» – ravishning so‗z turkumi sifatidagi UGMsi. Ravish – mustaqil ma‘noli o‗zgarmas so‗z. U belgi, miqdor yoki holatni, o‗rin, payt ma‘nosini ifodalaydi va bu jihatidan ot, sifat, songa yaqin turadi. Ulardan
43
farqli jihati shundaki, so‗z o‗zgartiruvchi, shakl yasovchi qo‗shimcha bilan birika olmaydi. Masalan, ot ko‗plik, sifat daraja shaklini qabul qiladi. Masalan, [tongda], [oqshomda], [kunduzlari], [ko‘proq], [ozroq], [balandroq] kabi. Ayrim til birligida uchraydigan EК, КК shakli ravishning o‗zak qismida soddalashgan, ya‘ni o‗zak bilan yaxlit holga kelib qolgan: [birdan], [zimdan], [to‘satdan], [kechasi], [birga]. Bundan tashqari qadimgi davrda keng iste‘molda bo‗lgan [-ra] (jo‗nalish kelishigi) ([so‘ngra], [uzra]), [-a], ([qayta], [ko‘tara]), [-in (-un)] ([birin-ketin], [ostin-
Ravish turkumini talqin qilishda o‗zgarmaslik xususiyatini e‘tiborga olish uning so‗z turkumi sifatidagi xususiyatini belgilashda qator qarama-qarshilikka nuqta qo‗yadi. Ilmiy manba, darslik va qo‗llanmalarda [eng], [juda], [nihoyat], [g‘oyat], [lang], [g‘irt] kabi so‗z kuchaytiruv ravishi deb qaraladi. Holbuki, bu shakllar ravish oldidan kelib belgi ma‘nosini kuchaytirishga xizmat qiladi. Shuning uchun keyingi yillarda ayrim tadqiqotchilar bu unsurlarning ravish emasligini, chunki ravish kabi mustaqil lug‗aviy ma‘nodan xoliligini ta‘kidlashib, kuchaytiruv yuklamasi sirasida o‗rganish lozimligini uqtiradi [ 19 ].
LMGlariga bo‗linadi. Payt ravishi. Payt ravishi harakatning vaqti, payti, muddatini bildiradi: [endi], [saharlab], [hali], [doim], [indin] kabi. Bugun erta turib tongni ko‘rdim. (Uyg‗.)
O‗rin ravishi. O‗rin ravishi harakatning yuz berish o‗rnini bildiradi: [olg‘a], [ilgariga], [oldinga]. O‗rin ravishini o‗rin otidan farqlamoq kerak. Bunga o‗rin otlarining morfologik o‗zgarishi asos qilib olinadi: (atrofimiz), (o‘rtada), (o‘rtadan), (ichkarida), (o‘ngdan), (chapda), (oldida), (u yerdan) kabi. Holat ravishi. Holat ravishi harakatning bajarilish usuli, tarzini bildiradi. Shu boisdan ular tarz-tus ravishi deb ham yuritiladi: [bexosdan], [astoydil], [majburan], [qavatma-qavat], [mardlarcha], [yigitlarcha].
44
Miqdor-daraja ravishi. Miqdor-daraja ravishi miqdoriy sifat va darajani ifodalaydi: [ko‘plab], [sal], [qarich-qarich], [arang], [xiyol], [yana] kabi. Miqdor- daraja ravishi songa yaqinlashadi. Biroq son bilan «noaniq miqdor» belgisi ostidagi noto‗liq ziddiyatda belgili a‘zo sifatida yuzaga chiqadi. Maqsad ravishi. Fe‘ldan anglashilgan harakatning maqsadini ifodalaydi: [atay], [atayin], [ataylab], [azza-bazza], [jo‘rttaga], [qasddan]. Sabab ravishi fe‘ldan anglashilgan harakatning sababini ifodalaydi: [noiloj], [noilojlikdan], [bekordan-bekorga], [chor-nochor]. Boshqa turkumda bo‗lgani kabi ravishning ham ko‗p ma‘noliligi ularni LMGga ajratishda qiyinchilik tug‗diradi. Masalan, [nari-beri] ravishi o‗rinni ham (Stollarni nari-beri surdik), holatni ham (U nari-beri nonushta qildi) ifodalaydi. Tilshunosligimizda ravish yasalishi munozarali. Chunki ravishning asosiy qismi – asli boshqa turkumga mansub soddalashgan, yaxlitlashgan leksema. Shu boisdan aksariyat tilshunoslar ravish yasalishini inkor etishib, ravishlashish (boshqa turkum so‗zining ravishga o‗tishi) mavjudligini tan olishadi. Yuqorida sanab o‗tilgan ravishlar tarkibiga diqqat qilinsa, ularda turli so‗z yasash qolipi mavjudligi ma‘lum bo‗ladi: [arabcha ot+an], [ot+chasiga], [ot+ona], [ot+larcha] [ot+lab] kabi. Qo‗shma ravish esa [olmosh+ot] (har gal, har zamon), [ravish+ot] (hali
Boshqa turkumdagi takroriy so‗z ravish bo‗lishi mumkin: yuzma-yuz, quruqdan-quruq kabi.
Tilshunoslar ravish turkumining yasalish sistemasiga ega emasligini [-an], [-
45
Taqlid va uning UGMsi. Taqlid o‗zbek tilida bir guruhni tashkil etadi va mustaqil so‗z sirasidan o‗rin olgan. Buning bir nechta ilmiy asosi bor. Birinchidan, turkiy tillarda taqlid miqdoran ko‗p va ma‘no jihatdan rang- barang.
Ikkinchidan, ulardagi tovushlar tizmasi ma‘lum obyektiv voqelikdan xabar berib turadi. Uchinchidan, taqlid gap tarkibida ma‘lum bir sintaktik pozitsiya egallaydi. Taqlid – o‗zbek tilining muhim ifoda vositasi. Ularning ifoda tomoni mazmun tomoni bilan tabiiy bog‗lanishga ega. Taqlid jamiyatning har bir a‘zosi tushunadigan turli ma‘noga ega. Masalan, taq-tiq/tuq-tuq/to‘q-to‘q/taq-taq taqlidi orqasida nimadir yotgani va ma‘lum bir borliq hodisasini ifodalayotgani shu til jamiyatining barcha a‘zolari uchun tushunarli. Taqliddagi ma‘noviy g‗ayrioddiylik uni boshqa mustaqil so‗z turkumidan ajratib turadi. Biroq ma‘noviy g‗ayrioddiylik faqat taqlidgagina xos emas. Buni olmoshda ham kuzatish mumkin. Chunki ularning ma‘nosi faqat matn tarkibidagina anglashilib, shu boisdan «ichi bo‗sh» so‗z sifatida baholanadi. Ammo, «ma‘noviy bo‗shlik» olmoshni mustaqil so‗z sifatida qarashga monelik qila olmagan. Demak, bu nomustaqil so‗z sifatida qarab kelingan taqlidning ham «mustaqillashuvi»ga to‗siq bo‗la olmasligi kerak .
so‗z bo‗lgan ravishdan ham ustun turadi: odamlarning g‘ovur-g‘uvuri, eshikning taqir-tuquridan kabi. Demak, taqlid «borliq hodisalariga taqlidning lisoniy ifodasi» UGMsiga ega. Кo‗rinadiki, o‗zbek tilidagi taqlid semantik-morfologik-sintaktik jihatdan mustaqil so‗z maqomiga ega. Taqlidning LMTlari. Taqlidning ayrimi tovushga taqlidni ifodalasa, ikkinchi bir xili ko‗rinish-holatga taqlidni ifodalaydi. Shu boisdan «tovushga taqlid» va «ko‗rinishga taqlid» LMTlari farqlanadi.
46
Ma‘lumki, so‗zlar ma‘noviy belgisiga ko‗ra uch turga bo‗linadi: a) mustaqil ma‘noli so‗z (fe‘l, ot, sifat, son, ravish, taqlid); b) bo‗sh – ishora ma‘noli so‗z (olmosh); d) yordamchi ma‘noli so‗z (ko‗makchi, bog‗lovchi, yuklama, ko‗makchi fe‘llar). «Ishoraviylik» ramzi bilan ataluvchi olmosh boshqa leksemalardan ajralib turadi. O‗zbek tilshunosligida olmoshning doirasi va vazifasi zo‗rma-zo‗rakilik bilan ancha chegaralanib «ot, sifat, son o‗rnida qo‗llanuvchi so‗z» sifatida o‗ta tor tushunilgan. Vaholanki, bu bilan olmoshning nafaqat ot, sifat, son, balki fe‘l, ravish, taqlid, undov, gap va, hatto, matnni almashtira olish, ularga ishora etish xususiyati hisobga olinmagan. Olmosh guruhiga [men], [sen], [u], [biz], [siz], [ular] kabi shaxsga; [kim], [nima], [bu], [ana], [mana], [mana bu] kabi predmetga; [qanday], [bunday], [shunday] kabi belgiga; [buncha], [shuncha], [qancha] kabi miqdorga; [qachon] kabi paytga; [qayer] kabi o‗ringa; [shunday bo‘lmoq], [qanday qilmoq] kabi harakat-holatga ishora qiluvchi leksema kiradi. Olmoshlar shaxs, predmet, belgi yoki miqdorga xos bo‗lgan umumiy (mavhum) ma‘noni anglatadi. Olmosh bildiruvchi ma‘no nutq jarayonida aniq yuzaga chiqadi. Ular o‗zlari almashtiruvchi so‗z kabi morfologik jihatdan o‗zgaradi. Olmosh qaysi so‗z turkumi o‗rnida qo‗llansa, shu turkumga xos sintaktik vazifani bajaradi: O„qituvchi darsga kirdi. U o‘quvchilar bilan salomlashdi. Olmosh o‗zidan oldin aniqlovchi talab qilmaydi: Hamma xursand va shod. U
(kishilik, ko‗rsatish…) o‘zbek tilshunosligida keng o‘rganilgan.
47
2§. Yordamchi so`zlarning grammatik tabiati Leksemalar tasnifidagi «ma‟noviy nomustaqillik» tushunchasi. Ma‘lumki, leksik sath birliklari ikki katta guruhga bo‗linadi: mustaqil so‗z va yordamchi so‗z. Ular orasidagi zidlanishni «ma‘noviy va vazifaviy nomustaqillik» tashkil etadi. Bu ziddiyat belgisiga ko‗ra yordamchi so‗z belgili, mustaqil so‗z esa belgisiz a‘zo mavqeini egallaydi. Yordamchi so‗z hech qachon mustaqil qo‗llanmaydi, bog‗liq qurshovdagina kela oladi. Mustaqil so‗z esa mustaqil qo‗llanilish va ma‘no ifodalash qobiliyatiga ega. Leksemalarning ma‘noviy tasnifida ilk bosqich belgisi «ma‘noviy mustaqillik» emas, «ma‘noviy nomustaqillik» bo‗lishining sababi – mustaqil leksemaning bu belgiga nisbatan betarafligi. Chunonchi, katta guruhni tashkil etuvchi atoqli ot (Tesha, Anora, Yoqut) guruhida, mavhum otda mustaqil ma‘noning mavjudligi kishini shubhaga soladi. Mustaqil so‗zda «ma‘noviy mustaqillik» belgisi shartli. Shuning uchun leksemaning ma‘noviy tasnifida ilk bosqichning belgisi – «ma‘noviy mustaqillik» emas, balki «ma‘noviy nomustaqillik». Ushbu belgi asosidagi noto‘liq ziddiyatda ko‗makchi, bog‗lovchi, yuklama kuchli (belgili) a‘zoni tashkil etadi. Sof ko‗makchi, sof bog‗lovchi, sof yuklama hech qachon mustaqil ma‘noli so‗z xususiyatiga ega bo‗la olmaganligi tufayli uning guruhiga o‗ta olmaydi. Download 0.74 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|